حسینعلی ترکمانی

«مشابه» یا «متشابه لفظی» بر آن دسته از آیه ها و جمله های قرآنی اطلاق می شود که به طور کامل یا با اندکی تغییر بیش از یک بار تکرار شده اند. علّت تکرار شمار زیادی از این آیه ها و جمله ها بر پایه تغییر در تقدیم و تأخیر آن ها استوار است. نمونه ای از این آیه ها دو آیه ذیل است که تشابه موجود در قالب تقدیم و تأخیر « وَ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً وَ قُولُوا حِطَّهٌ » (البقره:58) و « وَ قُولُوا حِطَّهٌ وَ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً » (الاعراف:161) نمایان شده. علی رغم تلاش مفسران در توجیه چرایی تقدیم و تأخیر موجود در دو آیه مذکور، آرای آن ها مورد خدشه است و باید توجیه درست را در توجّه به سیاق، مکان نزول، مقام آیه و توجه به مفهوم سجده که در آن دو به کاررفته دانست.  مجموعه ی مطالب مذکور این نتیجه را به دست داده است که سوره ی بقره، برخلاف سوره اعراف که به توبیخ و سرزنش عصیانگران و متکبران، به ویژه بنی اسرائیل پرداخته، در مقام ذکر نعمت ها بر بنی اسرائیل و امت پیامبر است و تقدیم سجده که عملی در راستای شکرگزاری است و نیز تمامی قرائن دیگر در این جهت به کار گرفته شده اند.

تعلیق تکنیکی در داستان سرایی است که موجب ایجاد حالت انتظار و هول و ولا در مخاطب نسبت به ادامه داستان می شود. هدف از ایجاد تعلیق در داستان، بالا بردن جذابیت و کشش داستان و همراهی بیشتر مخاطبان با داستان است. برخی دانشمندان به صورت کلی استفاده از این تکنیک در داستان های قرآنی را بررسی نموده اند. اما پژوهشی دقیق و جزئی و با رویکرد روایت شناختی درباره گونه های تعلیق در قرآن، امری است که تا کنون مورد توجه محققان قرار نگرفته است. گونه شناسی انواع تعلیق در داستان های قرآنی می تواند گامی مؤثر در راستای شناسایی وجوه زیبایی شناختی و جذابیت داستان های قرآنی باشد. این مقاله در صدد است با روش توصیفی تحلیلی و با رویکرد روایت شناختی، انواع مختلف تعلیق در قرآن کریم را دسته بندی نماید. در پایان نیز این نتیجه حاصل شده که در داستان های قرآنی از دو گونه تعلیق ذاتی و تعلیق عرضی با تقسیم بندی های جزئی تر استفاده شده و همچنین از این تکنیک در سوره های غیر داستانی نیز بهره برده شده است.

مفهوم و محتوای سوره ی کافرون، توحید محض است و بر اساس نظر اکثر مفسرین به گروه مشخصی از کافران اختصاص دارد. خداوند در این سوره به نبی مکرم اسلام صلی الله علیه وآله و سلم می فرماید: کافران، پذیرای دین و آیین توحیدی نبوده و نیستند و آنچه را که پیامبر(ص) می پرستد، کفار نمی پرستند و آنچه را کافران می پرستند، حضرتش نخواهد پرستید. به نظر می رسد؛ تکرار لفظی در آیات سوره موجب پرسش و پیدایش آرای گوناگون شده است. بدین رو، در این مقاله انواع تکرار، مورد بررسی قرار گرفته و نشان می دهد که محتوا و ساختار موضوعی سوره، تکرار را سبب شده است و نوع تکرار لفظی و با فاصله است. در این مقاله تحلیلی-تطبیقی، با استفاده از منابع کتابخانه ای، به بحث در مورد زمان حال و آینده آیات و همچنین به عادات قوم عرب در تکرار کلام اشاره شده است و به دو سوال پاسخ داده شده: اول این که «چرا خداوند آیات سوم و پنجم سوره ی کافرون را تکرار کرده است؟» و دوم این که «تکرار، چه پیامدهایی داشته است؟» با مقایسه دیدگاه های تفسیری امامیه و اهل سنت، بررسی دلایل روایی و شان نزول به این نتیجه دست یافته ایم که عمده دلیل تکرار در این سوره، تأکید، جهت فهماندن به پیشنهاد دهندگان و ایجاد یک نوع صف بندی بین پیامبر(ص) و کفار است که هیچ سازش و مداهنه ای تا ابد در این مورد، وجود ندارد و تکرار آیات، دلالت بر این دارد که پرستش نوبتی خداوند متعال و بت ها، اکیدا محال دانسته شده است.

از عوامل مهم تطوّر لفظی و معنایی واژگان یک زبان، ظهور آیین جدید است. نزول قرآن که طلایه دار این ظهور است، موجب تحوّل معنایی واژگان عربی شده و در حقیقت، در بستر عرف معیار زمان نزول، عرف ویژه ای پرورانده است که بدون آگاهی از این عرف، امکان درک و ترجمه صحیح زبان آن، وجود ندارد. پژوهش حاضر به دنبال پاسخ به این پرسش است که اولاً، منظور از عرف ویژه ی قرآن و ویژگی های زبان شناختی آن چیست؟ و ثانیاً، نسبت واژگان مرتبط با این مقوله در قرآن، با به فهمی معنای این واژگان به چه صورت می باشد؟ لذا با تکیه بر روش توصیفی-تحلیلی، ابتدا تحلیل دقیقی از عرف ویژه قرآن و عوامل شکل گیری آن، ارائه شده و در ادامه، مظاهر تأثیر آن در تطور معنایی واژگان عربی با ذکر مصادیق، مورد بررسی قرار گرفته است. یافته ها حاکی از آن است که: عرف ویژه قرآن، محصول شاخص های منحصر به فردی چون: گزینش وحیانی الفاظ؛ هدایت محوری؛ جاودانگی؛ فراگیری گستره مخاطبان؛ اعجاز بیانی؛ تعدد لایه ها و سطوح معنایی، نظم شبکه ای و فراخطی قرآن می باشد که تطور واژگان عربی در شکل های گوناگون مانند؛ توسعه و یا تخصیص دلالی، دگرگونی دلالت، تغییر مجال استعمال، نقل دلالت معنایی از ضعیف به قوی و بالعکس، تنزل و ترفیع دلالت، استعمال واژه در معنای غریب را رقم زده است. این بحث با توجه به چگونگی پردازش مفسران به این پدیده و تأثیرپذیری مترجمان از آن ها، و نیز پیشرفت مباحث زبان شناسی، اهمیت و گستردگی خاصی یافته و منجر به کشف زوایای پنهان واژگان قرآنی شده است.

روایت شناسی یکی از رویکردهای نوین مشتق شده از زبان شناسی است که به بررسی فنون و ساختار روایت ها پرداخته و از این طریق، در صدد یافتن دستور زبان روایت است. استفاده از روش ها و نظریات مطرح شده در روایت شناسی، می تواند تحلیل بهتر و دقیق تری از داستان های قرآنی به دست دهد و جلوه های جدیدی از زیبایی و اعجاز قرآن را روشن سازد. سوره مبارکه نوح سوره ای است که سراسر آن به بیان داستان حضرت نوح (ع) اختصاص دارد و از این نظر، در بین تمامی سوره های قرآن کریم بی همتا است. هدف اصلی این مطالعه، استفاده از نظریات مطرح شده توسط دو تن از روایت شناسان ساختارگرای فرانسوی، رولان بارت و ژرار ژنت، برای تحلیل روایت شناختی این سوره است. روش این مطالعه توصیفی تحلیلی با رویکرد روایت شناختی می باشد. یافته های این مطالعه نشان می دهد تلفیق نظرات این دو اندیشمند در دو حوزه کارکردهای روایی و گفتمان روایی، الگوی مناسبی برای تحلیل داستان های قرآنی به دست می دهد. الگویی که از یک سو راه را برای دست یابی به معارف گنجانده شده در داستان ها می گشاید و از سوی دیگر، پرده از برخی زیبایی های ساختاری نهفته در داستان های قرآنی برمی دارد.

این مقاله به صورت تحلیلی- توصیفی با روش کتابخانه ای در حوزه علوم قرآن و حدیث انجام گرفته است و در پی بیان نظریه ای جدید است که میان اختلاف دیدگاه ها در مورد نسبت ادیان، داوری نماید. قرآن، به کلمه مساوی (کلمه سواء) دعوت می کند. این کلمه مساوی «اسلام» است، اما اسلام نه به معنای ظاهری، بلکه به معنای تسلیم و پرستش بی شریک خدا. به شرط آن که این حرکت تحت هیمنه و شهادت رسول خاتم(ص) و امت وسط او باشد. در این پژوهش چنین نتیجه گرفته می شود که علی رغم طرح نظریات مختلف در باب وحدت یا کثرت ادیان، قرآن مستقلاً دارای بیانی متفاوت و ویژه در باب مناسبات میان ادیان است که می توان آن را «وحدت متعالی دین»، نام گذاری نمود که ویژگی های منحصر به فردی دارد که عبارتند از لزوم رسوخ در دین و دعوت ادیان به توحید از مسیر دینی منحصر به هر یک از آن ها، مبارزه با انحصارگرایی و لزوم تعالی مسلمانان برای وحدت، بیان نقش شیعه در تحقق وحدت ادیان، پس از تفسیر حداقلی از امت و بیان عمودی بودن شهود امت بر مردم

از جمله مهم ترین مسائل فکری مطرح در دنیای معاصر، بررسی مناسبات میان ادیان است. قرآن کریم دارای ایده ای متفاوت در این زمینه بوده و دارای ظرفیتی است که می تواند ارائه دهنده راهکارهای تحقق وحدت فراگیر ادیان را ارائه نموده، بدین وسیله در پیشرفت و تکامل جوامع انسانی نقشی به سزایی را ایفا نماید. هدف این مقاله بررسی راهکار اسلام جهت هم زیستی مسالمت آمیز و تعامل با پیروان سایر ادیان است. در همین راستا سؤال اصلی تحقیق این است که: اسلام که به عنوان دین خاتم معرفی شده است در میانه تضارب عقاید مختلف ادیان معاصر، چه راهی را برای ایجاد روابط صحیح و هدایت کننده میان ادیان معرفی می کند. می توان وحدت ادیان را، با محوریت اسلام حقیقی انتظار داشت به شرطی که اقدامات ذیل در نظر گرفته شوند: مبارزه با انحصارگرایی افراطی، لزوم تعالی مسلمانان در راستای وحدت ادیان، تبیین نقش شیعه در تحقق وحدت ادیان؛ پیروی از آیین ابراهیم (ع)، و سرانجام تکیه بر راهکارهای تحقق عملی این نظریه (عوامل وحدت بخش ادیان). این راهکارها به طور خلاصه عبارتند از: 1. تکیه بر اصل توحید 2. پیروی از آیین ابراهیم (ع) 3. تکیه بر اصول و مبانی مشترک.

در شکل گیری بحث زبان قرآن باید دوجریان را از یکدیگر تفکیک نمود. یک، جریان اصیلی که از همان دوران نزول آغاز و تا به امروز ادامه داشته و آثار و پیشینه قابل توجهی را به خود اختصاص داده است. دیگر، جریانی که عمدتا از فضای ادبی و فلسفی غرب برخاسته و توسط مستشرقین و روشنفکران مسلمان وارد حوزه مباحث قرآنی شده است. پژوهش حاضر به جریان دوم می پردازد. دو خاستگاه عمده در محدوده این بحث قابل طرح است: خاستگاه های ادبی و زبانشناسی،خاستگاه های ادبی - فلسفی. شیوه ما در این پژوهش تحلیلی توصیفی بوده و با استفاده از منابع کتابخانه ای صورت گرفته است.