مطالعات تفسیر تطبیقی (مطالعات تطبیقی قرآن پژوهی سابق)

لازمه فهم صحیح متون دینی، واکاوی دقیق تعابیر و اصطلاحات به کار رفته در آن است. اختلاف نظر مفسران درباره بعضی اجزای کلام، این احتمال را گوشزد می کند که ممکن است گرایش ها و مشرب های فکری متفاوت، در آرای تفسیری ایشان موثر باشد. این نشانه بر آن می دارد تا با نگاهی ژرف به حلّ اختلاف اقدام نمود و از دیگر سو، در صورت نبود اختلاف و تشابه دیدگاه ها ذیل آیه یا سیاق واحد، رأی به عدم تأثیرگذاری مشرب های فکری در تفسیر ایشان داد. این امر، بررسی تطبیقی آرای مفسران با مکاتب و مذاهب مختلف تفسیری را ضروری می سازد. بر این اساس، پژوهش حاضر به واکاوی مولفه های کلیدی در آرای مفسران شیعی و اهل سنت، ذیل آیات 7 - 15سوره احزاب، با رویکرد تطبیقی جزئی و روش توصیفی- تحلیلی پرداخته و وجوه افتراق و اشتراک در تفاسیر عرضه شده را مورد توجه قرار داده است. حاصل این پژوهش بر اتفاق آرای مفسران ذیل برخی مولفه ها مانند «امداد الهی» و «ضعف ایمان منافقان» صحه می گذارد، ضمن این که از اختلاف رای و روش ایشان گاه کلی و گاهی نیز در امور جزئی، جهت تبیین مولفه هایی چون «میثاق غلیظ»، «صدق» و «ترس شدید» حکایت می کند. 

در انگاره رایج مسیحیان، بعضی از معارف دینی فقط از طریق «وحی الهی» و مستقل از ملاحظات «عقلی»، باید مورد پذیرش قرار گرفته و بدان ایمان آورده شود. پیشینه تاریخیِ اصلاح این انگاره مسیحیت، به زمان نزول آیات قرآن برمی گردد که قرآن کریم، هرگونه شرک را برنتافته، الوهیت پنداری مسیح، پسر خدا خواندن عیسی(ع) و پنداره تثلیت را کفرآمیز، خوانده، آن حضرت را تنها یک «انسان»، بنده صالح، کلمه و روح خداوند معرفی می کند؛ بدین رو انگاره «تثلیث» از منظر قرآن، کاملا مردود است؛ عقل نیز حضرت عیسی(ع)  را که دارای زیست انسانی همانند سایر انسان ها بوده، را به عنوان خدا یا فرزند او نمی پذیرد؛ زیرا فرزند داشتن خداوند را مستلزم داشتن جسم، نیازمندی و  امری محال می داند. بدینسان اعتقاد به «تجسّد»، یا «فدیه بودن مسیح برای جبران گناه نوع بشر» یا «مأوا گزیدن روح القدس» در وجود وی، که بر آن بنیان نامعقول، بنیان شده نیز قابل پذیرش نیست. این مقاله، با بازخوانی وحیانی و عقلانی مهم ترین اعتقاد دینی مسیحیت معاصر از منظر قرآن و عقل،  با روش توصیفی، به تحلیل انتقادی آنها پرداخته است. یافته های این پژوهه نشانگر آن است که برابر معارف قرآنی و مبانی عقلانی، حضرت عیسی(ع)،  یک انسانِ مخلوق، بنده خدا و پیامبری دارای معجزه است که انسانها را به توحید ناب و بندگی خداوند متعال فراخوانده است.

حکم آشامیدنی ها در اسلام همانند حکم نخستین در خوراکی ها، حلال بودن است. آیات مختلفی از قرآن کریم، به آشامیدنی های حلال و پاک، اشاره دارد. در تعدادی از آیات، نوشیدن برخی آشامیدنی ها، تحریم و به طور واضح و صریح، نهی شده است؛ یکی از آن موارد، نوشیدن شراب به مقدار کم یا زیاد و مستقیم یا غیر مستقیم است که برابر نص صریح آیات، روایات و نیز به حکم  عقل و اجماع، به طور کلی حرام شده است. اکنون پرسش آن است که آیا حکم حرمت آشامیدن شراب، در کتب الهی پیشین نیز وجود دارد؟ مقاله پیش رو، کتاب مقدس؛ عهد قدیم و جدید را واکاوی نموده و با روش توصیفی– تحلیلی، مورد بررسی تطبیقی قرار داده است. نتیجه پژوهش آن است که هرچند کلمات، برای هر دو محصول انگور؛ یعنی شراب تخمیر شده و تخمیر نشده، متفاوت به کار رفته، اما کتاب مقدس از شراب تخمیر شده، نهی کرده، ولی در مرور زمان تفاسیر مختلفی از آن به عمل آمده و در مقام عمل نیز با فراز و نشیب هایی همراه شده است.

مفهوم و محتوای سوره ی کافرون، توحید محض است و بر اساس نظر اکثر مفسرین به گروه مشخصی از کافران اختصاص دارد. خداوند در این سوره به نبی مکرم اسلام صلی الله علیه وآله و سلم می فرماید: کافران، پذیرای دین و آیین توحیدی نبوده و نیستند و آنچه را که پیامبر(ص) می پرستد، کفار نمی پرستند و آنچه را کافران می پرستند، حضرتش نخواهد پرستید. به نظر می رسد؛ تکرار لفظی در آیات سوره موجب پرسش و پیدایش آرای گوناگون شده است. بدین رو، در این مقاله انواع تکرار، مورد بررسی قرار گرفته و نشان می دهد که محتوا و ساختار موضوعی سوره، تکرار را سبب شده است و نوع تکرار لفظی و با فاصله است. در این مقاله تحلیلی-تطبیقی، با استفاده از منابع کتابخانه ای، به بحث در مورد زمان حال و آینده آیات و همچنین به عادات قوم عرب در تکرار کلام اشاره شده است و به دو سوال پاسخ داده شده: اول این که «چرا خداوند آیات سوم و پنجم سوره ی کافرون را تکرار کرده است؟» و دوم این که «تکرار، چه پیامدهایی داشته است؟» با مقایسه دیدگاه های تفسیری امامیه و اهل سنت، بررسی دلایل روایی و شان نزول به این نتیجه دست یافته ایم که عمده دلیل تکرار در این سوره، تأکید، جهت فهماندن به پیشنهاد دهندگان و ایجاد یک نوع صف بندی بین پیامبر(ص) و کفار است که هیچ سازش و مداهنه ای تا ابد در این مورد، وجود ندارد و تکرار آیات، دلالت بر این دارد که پرستش نوبتی خداوند متعال و بت ها، اکیدا محال دانسته شده است.

تفسیر المیزان و تسنیم، دو تفسیر گرانسنگ دوران معاصر است که از استاد علامه طباطبایی و شاگرد برجسته و فرهیخته ایشان، آیت الله جوادی آملی، به جامعه اسلامی ارایه شده است. بررسی ها نشانگر آن است که اختلاف مبنایی در تفسیر المیزان و تسنیم، وجود ندارد؛ ولی در مواضعی همانند مفهوم واژگانی، نقش اعرابی یا تعیین مصداق در برخی واژگان، اختلافاتی وجود دارد که پژوهشگر را در دست یابی به فهم درست آیات، رفع اختلاف و یا انتخاب موضع درست، یاری می کند. در پژوهش پیش رو، مواضع اختلافی تفسیر المیزان و تسنیم در پنج واژگان موارد اختلافی؛ "الجمل" در اعراف/40، "سریّا" در مریم/24، "الوف" در بقره/243، "واردها" در مریم/71  و"ما" در یس/35-"مَا عَمِلَتْهُ أَیْدِیهِمْ" -  مورد بررسی تطبیقی قرار گرفته است و با دلایل علمی، نظر برتر جهت دست یابی به فهم بهتر قرآن، انتخاب شده است.

آگاهی از مکی و مدنی بودن آیات و سورِ قرآن، تأثیر به سزایی در فهم قرآن و تبیین مفاهیم الهی دارد. اهتمام در فراگیری این دانش و طرح نظرات نوین یا بازخوانی آن ها از دیرباز درخور توجه بوده، به طوری که  قرآن پژوهان همواره به نقش آفرینی این بحث در فهم قرآن، تأکید داشته اند. اما فراتر از آن در مقام عمل، مفسّران در تعیین مکی یا مدنی بودن سوره ها، هم داستان نبوده اند. سوره «انسان» از جمله سوره های مورد مناقشه دانشوران بوده که به علت وجود برخی گزاره های به ظاهر متعارض، چالشی جدی در میان مفسران محسوب می شود؛ به طوری که هر یک با تکیه بر پیش فرض ها و تمسک به عوامل مؤثر در تعیین مکی یا مدنی بودن سوره، آرای خویش را گاه به صورت جزمی و گاه احتمالی مطرح نموده اند. اهتمام نوشتار حاضر تحلیل و ارزیابی دیدگاه ها و معیارهای تفسیری ابن عاشور و علامه طباطبایی در گزینش قول به مکی یا مدنی بودن سوره انسان است که از خلال توجه به گزارش های تاریخی کهن و نیز مباحث معناشناسی، تاریخی، ریشه یابی واژگان و مطالعات زبان های سامی، صورت گرفته است. ثمره این نگرش، امکان وجود مستثنیات در سوره انسان و مدنی بودن بخش عمده این سوره است.