حسین خلجی

گونه شناسی آسیب های مقابله، روشی برای دسته بندی اشکالات متنی نُسَخ چاپی است. نسخه برداری های متعدّد و امکانات محدود گذشته در کنار اشتباهات تایپیست و اموری دیگر، موجب بروز نقایصی در متون نُسَخ چاپی شده است. این اشکالات، سردرگمی در خوانش و در نتیجه، فهم ناقص یا نادرست گزاره های حدیثی را در پی دارد. تفاوت های متنی میان نسخه ها به کمک «مقابله» قابل شناسایی است. این تفاوت ها را با هدف شناخت بهتر، در انواع مختلفی می توان دسته بندی کرد. گاهی یک کتاب، توسّط ناشران مختلفی به چاپ می رسد. معمولا میان چاپ های مختلف، «مقابله»ای انجام نمی شود تا چاپ برتر شناسایی گردد و ناشر ضعیف تر به فکر اصلاح کار خود در چاپ ها و کتاب های بعدی برآید. معرّفی گونه های مختلف از اختلافات متنی در نسخه های چاپی، افزون بر شناسایی چاپ های برتر، به توسعه این نوع از پژوهش های متنی کمک کرده و مسیر را برای نظارت پژوهشگران بر فعّالیت ناشران کتب حدیثی هموار می سازد. در این نگاشته، سعی شده گونه هایی از اختلافات متنی که از مقابله چهار عنوان کتاب حدیثی به دست آمده، معرّفی شود.

روزگاری که نشر علم، متوقّف بر استنساخ بود، نسخه برداری از کتاب ها، دغدغه ای همیشگی برای عالمان و علم آموزان شمرده می شد. معمولا دو رونویسی از یک کتاب، با هم برابر نبود؛ چراکه دقّت کاتبان و توانایی آنان متفاوت بود و عوامل دیگری نیز در این تفاوت، نقش داشت. تفاوت متن رونوشت با نسخه اصلی، باعث خوانش اشتباه و در نتیجه، فهم نارَس یا غلط خواهد شد. «مقابله» راهی برای محفوظ ماندن متن از اشتباهات و یکسان سازی نسخه با متن است. این مهارت، برای مقایسه دو چاپ از یک کتاب نیز کاربرد دارد و میزان دقّت چاپ و نسخه های خطّی آن را نشان می دهد. هدف از مقابله های حدیثی، تدقیق متن حدیث بر پایه نسخه مطبوع یا خطّی است. کتاب مصباح الشّریعه منسوب به امام صادق× است. این نسبت (فارغ از درستی و نادرستی) به همراه محتوای اخلاقی و جذّاب، باعث اقبال عمومی به این اثر شده و ناشران مختلف را به نشر آن ترغیب کرده است. نوشتار حاضر از طریق مقابله دو چاپ مشهور «اعلمی» و «مصطفوی» نشان می دهد که چه آسیب هایی در طول روند آماده سازی و چاپ، متوجّه یک کتاب شده و کدام نشر، اعتبار بیشتری دارد.