سید محمود سادات

ضرورت انجام تحقیق و هدف: طرح اصلاحات ارضی در آغاز دهه ی ۱۳۴۰ ه.ش بخشی از پروژه ی نوسازی و تغییر ساختار اجتماعی ایران دوران پهلوی بود. این طرح، پیامدهای زیادی در عرصه های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی به دنبال داشت. اصلاحات ارضی در اصفهان، اگرچه یک نظم سنتی و کهن را فروریخت؛ اما نتوانست نظام نوینی را جایگزین آن سازد و منجر به تنش های اجتماعی مابین ملاکین، زارعان و مجریان اصلاحات ارضی (دولت). شد. هدف از این پژوهش بررسی اسنادی تنش های اجتماعی حاصل از اصلاحات ارضی در استان اصفهان است.روش: با روش اسنادی و تحقیق تاریخی و شیوه توصیفی- تحلیلی و بر پایه اسناد و مدارک آرشیوی به بررسی این موضوع پرداخته شده است.یافته ها و نتیجه گیری: اجرای طرح اصلاحات ارضی در اصفهان، نه تنها تعادل اجتماعی ایجاد نکرد، بلکه موجبات خرد شدن اراضی، عدم تقسیم عادلانه ی زمین و به تبع آن بیکاری، فقر و اختلافات عمیق میان ملاکین، زارعین و دولت پهلوی شد. این امر روستائیان را درگیر کرد و موجب برهم خوردن تعادل شهری و پدیده مهاجرت و حاشیه نشینی شد.

آثار ادبی دوره مشروطه - اعم از نظم و نثر - نقش خطیری در فرازوفرود نهضت مشروطیت ایفا کرده است. این آثار هم بر نهضت مشروطیت تأثیر داشت و هم از آن متأثر شد. آثار ادبی پدید آمده در تبریز در راستای اقدامات انجمن ایالتی آذربایجان و باانگیزه ی تقویت روحیه اصلاح خواهی مردم، برای نخستین بار موضوعات و مضامینی را مطرح ساخت که به شکست پندارهای کهنه و تجلّی اندیشه های نو در حیطه علم و فرهنگ انجامید و زمینه ی پذیرش نواندیشی و بیداری را فراهم آورد. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از مجموعه ی کامل شماره های «روزنامه انجمن تبریز» و مجموعه «اسناد شخصی امیرحسین نیک پور» کوشیده است نقش آثار ادبی عصر مشروطه در تبریز و جایگاه آن در تقابل سرنوشت ساز اندیشه های کهنه و نو را که درنهایت به تداوم سنّت های پیشامشروطه و شکست نوآوری ها انجامید، بکاود.

هدف: حکومت صفوی پس از جنگ چالدران، صلح (آماسیه، 962.ق) با عثمانی ها را پذیرفت که در مفاد آن جزئیات حدود و ثغور مورد پذیرش طرفین نرسیده بود و همین پایه منازعات آتی گردید. در توافقی که میان شاه عباس صفوی و سلطان مراد سوم صورت پذیرفت، زمینه شکل گیری اسنادی به نام سنورنامه که نوعی توافق و بر تعیین سرحدات بود شکل گرفت. هدف این پژوهش ساختارشناسی و تحلیل محتوایی این نوع اسناد است. روش و رویکرد پژوهش: این پژوهش، با روش توصیفی و تحلیلی و بر پایه سنورنامه های در دسترس و متن برخی که در نسخ خطی و منابع کتابخانه ای مکتوب است به ساختارشناسی این دست از اسناد می پردازد.  یافته ها: سنورنامه ها بیان می کنند چه آگاهی تاریخی نسبت به تعارضات منطقه ای بین خاندان های حکومت گر و اقوام ساکن در سرحدات غربی وجود داشته و همچنین جزئیات بیشتر و ملموس تری از حدود قلمرو دو کشور ایران و عثمانی را ارائه می کنند. این معاهدات مرزی به فراخور شرایط، مفاد و کارکرد آن ها گسترش زیادی یافت. نتیجه گیری: سنورنامه ها، اسناد دیپلماسی مسالمت آمیز سیاسی و نظامی در راستای جلوگیری از یک درگیری یا در خاتمه یک نزاع قومی تهیه شده اند و در آن ها بر روی حدودی معین مصالحه صورت می گرفت. بر پایه یافته های این مطالعه، سنورنامه ها به تدریج از یک توافق نامه امنیتی سرحدی، به مصالحه ای سرگشاده و تنظیم گر روابط مذهبی دو کشور و اقوام سرحدی و همچنین ناظر ارتباطات عشایر گردید.

کتاب ملت و حاکمیت، خاطرات دکتر کاظم ودیعی از مجموعه تاریخ شفاهی و تصویری ایران معاصر به کوشش حسین دهباشی منتشرشده است. ناشر این کتاب سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران است.این کتاب در نمایشگاه کتاب سال 1398 به صورت ماکت در غرفه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران به نمایش درآمده ولی قابل فروش نبود و در شهریور 1398 به بازار عرضه شد.از این مجموعه در سال 1393 چهار جلد کتاب دیگر هم منتشرشده بود: حکمت و سیاست: تاریخ شفاهی زندگی و آثار سیدحسین نصر ، فرماندهی و نافرمانی: تاریخ شفاهی، زندگی و آثار سپهبد خلبان شاپور آذربرزین ، آیندگان و روندگان: تاریخ شفاهی زندگی و آثار داریوش همایون و اقتصاد و امنیت: تاریخ شفاهی زندگی و آثار علینقی عالیخانی. در ادامه این مجموعه، دو جلد دیگر نیز همراه با خاطرات دکتر کاظم ودیعی که موضوع این نوشتار است منتشرشده است: اقلیت و اکثریت، خاطرات دکتر فرهنگ مهر و ایران و اتم: تاریخ شفاهی، زندگی و آثار اکبر اعتماد . جستجو در بانک فیپای کتابخانه ملی ایران نشان می دهد برای کتاب «انقلاب و دانشگاه: تاریخ شفاهی زندگی و آثار منوچهر گنجی» هم فیپا گرفته شده اما فقط سه جلد از این مجموعه در سال 1398 منتشرشده است و علت منتشر نشدن جلد چهارم مشخص نیست.

محمد حنیف نژاد، سعید محسن و اصغر بدیع زادگان در سال ۱۳۴۴ سازمان مجاهدین خلق را تأسیس کردند. نام این سازمان در ابتدا نهضت مجاهدین خلق بود. سازمان در ابتدا مخالف ورود زنان بود؛ اما از سال ۱۳۴۸ عضویت زنان به عنوان پوشش امنیتی در برابر ساواک و برابری با دیگر رقبای سیاسی موردپذیرش قرار گرفت. با پیروزی انقلاب اسلامی سازمان توانست برخی از زنان و دختران مسلمان را که در برابر انقلاب و جامعه خویش احساس وظیفه می کردند به سمت وسوی خود بکشاند. هدف این مقاله بررسی نحوه جذب زنان به سازمان مجاهدین خلق در سال های ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۰ است. یافته های پژوهش نشان می دهد مجاهدین خلق با انتشار جزوات، بیانیه ها، فعالیت در دانشگاه و مدارس و نیز انتشار دیدگاه های خود در نشریه مجاهد، توانست عده ای از دختران وزنان را جذب کند. جذب زنان به سازمان فقط محصول کار آنان نبود بلکه عملکرد ضعیف احزاب اسلامی رقیب نیز از دیگر عوامل پیوستن زنان به سازمان محسوب می شد.

در این پژوهش به روند اقدامات و تحولات بهداشتی و درمانی مناطق کردنشین در دوره پهلوی اول پرداخته شده است. با وجودی که تجربه گ ذار از ط ب س نتی و مواجه ه ب ا مفه ومی متجدد از پزشکی و بهداشت در دوره قاجار رقم خورد، نمودهای عینی این تحول در مناطق کردنشین با تأخیری دو سه دهه ای همراه بود. در دوره جنگ جهانی اول و ورود نیروهای متخاصم به صفحات غربی ایران، نخستین مراکز مدرن پزشکی دائر شدند و در دهه دوم سلطنت رضاشاه، با تأسیس بیمارستان ها و روش های مدرن، مبارزه با بیماری ها ادامه یافت. با توجه به تحولات و دگرگونی های اساسی بهداشت و درمان در دوره مورد مطالعه، این پژوهش بر آن است با تکیه بر اسناد و مدارک منتشر نشده آرشیوی، روزنامه ها و با روش توصیفی – تحلیلی روند تحولات و اقدامات بهداشتی و درمانی مناطق کردنشین را در دوره مورد نظر بررسی نماید. نتایج پژوهش بیانگر دائر شدن تدریجی مراکز درمانی، داروخانه ها و کاربست روش های مدرن برای بیماری های مسری است. با این وجود در دوره مورد مطالعه، طبیبان و داروفروشان سنتی هم به حیات خویش ادامه داده و در شهرهای کوچک و نواحی روستایی، آنها با چالشی جدی مواجه نشدند.

جشن تاجگذاری پهلوی دوم در تاریخ 4 آبان ماه 1346 پس از 26 سال تأخیر از روی کار آمدن شاه جدید در تالار موزه کاخ گلستان برگزار شد. وضعیت سیاسی اقتصادی کشور در شهریور 1320 و اشغال آن توسط متفقین و همچنین عدم مشروعیت مکفی، امکان برگزاری مراسم تاجگذاری را سلب کرده بود. قدرتیابی پهلوی دوم بهویژه پس از کودتای 28 مرداد 1332، او را بر آن داشت تا جشن تاجگذاری را برگزار نماید. ترور چندباره شاه و خردسال بودن ولیعهد باعث نگرانی شاه شده بود و او میخواست تا با واگذاری نایبالسلطنگی به فرح در همین جشن، باقی ماندن پادشاهی در خانواده پهلوی را در صورت مرگش تضمین کند. لذا این جشن، هم جشن تاجگذاری شاه و هم جشن نایبالسلطنگی فرح پهلوی بود. دراینراستا، شاه درصدد برآمد برای خود مشروعیتسازی کند و ابزار او هم باستانگرایی بود؛ اما در مقابل نیروهای مذهبی با تشبیه حکومت پهلوی با بنیامیه درصدد مشروعیتزدایی از آن برآمدند. مخالفان به علل و دلایل مختلفی در برابر جشن تاجگذاری موضع گرفتند و به اقداماتی دست زدند. مقاله حاضر درصدد پاسخگویی به این پرسش است که دلایل مخالفت نیروهای مذهبی و امام خمینی با جشن تاجگذاری چه بود و به چه اقداماتی دست زدند؟ مقاله با رویکرد توصیفی- تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانهای تنظیم شده است. یافتههای این مقاله نشان میدهد که نیروهای مذهبی و در رأس آنها امام خمینی به علت تعارض جشن تاجگذاری با اسلام، هزینههای آن و طرح نایبالسلطنگی فرح پهلوی در برابر آن موضع گرفتند و با انجام اقدامات قهرآمیز، تظاهرات، انتشار و توزیع اعلامیه مخالفت خود را با آن بیان داشتند.

مسئله پژوهش حاضر شناخت وضعیت مطالبات زنان تهران و دغدغه های آنان با تحلیل عرایض آنان در بازه زمانی1320 تا 1332ش است. همچنین درصدد شناخت واکنش زنان تهران نسبت به اتفاقات سیاسی و پاسخگویی به این پرسش است که آیا زنان به جز مسائل خانوادگی و اقتصادی، دغدغه مسائل سیاسی را نیز داشتند؟ این پژوهش با اتکا بر اسناد عرایض مجلس شورای ملی طی دوره سیزدهم تا هفدهم (1320-1332 ش) و شیوه تنظیم مقاله توصیفی تحلیلی است. همچنین از منابع کتابخانه ای نیز استفاده شده است. بررسی اسناد عرایض نشان می دهد که زنان تحصیل کرده و فعال جامعه در این مقطع زمانی خواستار حقوق شهروندی ازجمله حق آزادی، برابری و حق رأی بودند، اما زنان خانه دار و بی سواد در عرایض خود پیگیرِ مطالبات فردی ازجمله دفاع از حقوق فردی و خانوادگی، منازعات ملکی و مالی شدند.

روی کار آمدن نظام کمونیستی در شوروی، باعث تغییر قوانین این کشور شد. یکی از این قوانین، قانون تابعیت بود که دولت شوروی با استناد به آن دست به تبعید گسترده ایرانی ها از این کشور زد. این افراد، در صنایع شوروی کار می­کردند. دولت ایران، در ابتدا، سعی کرد که از نیروی کار این افراد متخصص و فنی در نوسازی دوره رضاشاه استفاده کند؛ اما در دوره بعد، به­دلیل فعالیت های تبلیغی و جاسوسی شوروی در ایران، که برخی از این افراد هم در آن دخیل بودند، رویکرد حکومت نسبت به استفاده از این افراد تغییر کرد. بااطلاع دولت ایران از عمق فعالیت های شوروی در ایران و نقش افراد تبعید شده، نوع تعامل دولت ایران با این افراد از اقتصادی( استفاده از آنها به­عنوان نیروی کار) به امنیتی(تحت نظر و کنترل دائم) تغییر یافت. این پژوهش، به­دنبال بررسی تبعید ایرانیان در فاصله سال­های 1305-1320 است. روش پژوهش: پژوهش حاضر، با روش تحلیلی -تاریخی با تکیه بر اسناد و مدارک تاریخی پایگاه های آرشیوی و متون اصلی انجام شده است. فرضیه پژوهش: استفاده دولت شوروی از تبعیدیان به­عنوان جاسوس و مبلّغ افکار کمونیستی بر نحوه تعامل دولت ایران با این افراد و استفاده از نیروی کار آنان تأثیر داشته است. یافته های پژوهش: دیدگاه حکومت نسبت به استفاده از تبعیدی ها به­عنوان نیروی کار مؤثر و اقتصادی در نوسازی دوره رضاشاه به عناصر نفوذی و جاسوسان بیگانه تغییر یافت.

سند موردنظر، فرمانی است از اشرف افغان با مهر اشرف، طغرای حکم جهان مطاع شد و تاریخ صدور ذیقعده 1138 ق.؛ این فرمان، جزو اسناد خریداری سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران است که در معاونت اسناد ملی، در مجموعها سناد خریداری نگهداری می شود. این فرمان، از معدود فرمان هائی است که از دوره محدود حکومت افغان ها بر ایران صادر شده است. آشفتگی و هرج و مرج سیاسی دوره حکومت افغان ها، فراغت صدور فرمان های گوناگون را از آن ها سلب کرده بود. لذا تعداد اسناد و بویژه فرمان های این دوره تاریخی بسیار اندک است. در این مقاله، در ابتدا به ترسیم فضای ایران اواخر صفوی و دوره حکومت افغان ها میپ ردازیم و حال و هوائی را که در آن، اشرف افغان این فرمان را صادر کرد، شرح می دهیم. سپس به بررسی بند بند این فرمان میپ ردازیم و دلایل قرار گرفتن این مسائل را در فرمان بررسی می کنیم و در نهایت، بازخوانش فرمان و تجزیه - تحلیل آن ارائه می گردد و در پایان نتیجه بحث خواهد آمد.

هدف این مقاله، بررسی عوامل رشد مدارس نوین کاشان و معرفی نهادهای آموزشی این شهر در یک بستر تاریخی است. از این رو، نویسنده ابتدا به شرح عوامل و اقشار اجتماعی مؤثر بر رشد مدارس نوین از جمله روشنفکران، محصلان اعزامی به فرنگ، روحانیون متجدد، یهودیان این شهر، نایبیان، موقعیت جغرافیائی آن، وجود دودستگی دیرینه میان اهالی، جریان مشروطیت و نوگرائی (تجدد) و بورژوازی کمپرادور (وابسته) پرداخته، آنگاه نهادهای آموزشی، مکتبخانه ها، مدارس نوین ملی مسلمانان و یهودیان را معرفی می کند