پژهشى درتشریع اذان و فصول آن در پرتو کتاب و سنّت (مقاله ترویجی حوزه)

معناى لغوى و شرعى اذان و جایگاه موءذّن نزد خداوند
اذان در لغت به معناى «اعلام کردن» است. خداوند در قرآن مى‏فرماید:
و أذانء مِن اللّه و رسوله إلى الناس یومَ الحجّ الأکبر...؛1
و این، اعلامى است از ناحیه خداوند و پیامبرش به مردم در روز حج اکبر که....
اما در شرع به معناى اعلام دخول وقت نماز واجب است، با الفاظ مشخص و کیفیت مخصوصى که از جانب پیامبر رسیده است. اذان یکى از بهترین اعمالى است که به واسطه آن به خداوند تقرب جسته مى‏شود؛ و در آن فضیلت فراوان و اجر عظیمى است.
شیخ طوسى در تهذیب از معاویة بن وهب و او از امام صادق(ع) روایت کرده:
مَن أذَّن فی مصر مِن أمصار المسلمین سنة، وجبت له الجنّة؛2
رسول خدا(ص) فرمود: هرکس در یکى از شهرهاى مسلمانان به مدت یک سال اذان گوید، بهشت بر او واجب مى‏شود.
همچنین از سعد اسکاف نقل کرده است که از امام باقر(ع) شنیدم که مى‏فرماید:
مَن أذَّن سبع سنین احتساباً جاء یوم القیامة و لاذنب له؛3
هرکس هفت سال «قربةً الى اللّه» اذان گوید، روز قیامت در حالى وارد محشر مى‏شود که هیچ گناهى ندارد.
شیخ صدوق نیز از عرزمى و او از امام صادق(ع) نقل کرده است:
أطول الناس أعناقاً یوم القیامة الموءذّنون؛4
سر بلندترین افراد در روز قیامت، موءذّن‏ها هستند.
احمد بن محمد برقى در محاسن از جابر جعفى و او از امام باقر(ع) روایت کرده:
الموءذّن المحتسب، کالشاهر بسیفه فی سبیل اللّه، القاتل بین الصفّین؛5
رسول خدا(ص) فرمود: کسى که «قربةً الى اللّه» اذان گوید، مانند مجاهدى است که شمشیرش را در راه خدا از نیام کشیده و در صف حق علیه باطل مبارزه مى‏کند.
روایات دیگرى هم وجود دارد که کلیه طبقات مردم را به ترویج اذان و انجام آن تشویق کرده، و از اینکه اذان در انحصار ضعیفان جامعه باشد، ابراز کراهت مى‏کنند.
ما در این مقاله در دو مقام به بحث مى‏پردازیم:
1. اذان را خداوند تشریع کرده و انسان هیچ دخالتى در تشریع آن نداشته است.
2. بررسى تاریخ گفتن جمله  «الصلاةُ خیرء من النوم» و اینکه این عبارت بخشى از اذان نیست و باصلاحدید برخى وارد اذان شده است.
مقام اوّل
1. جایگاه اذان در تشریع اسلامى
اذان و اقامه از اجزاى اصلى دین و از شعائر آن مى‏باشد که خداوند سبحان آن را بر قلب سرور پیامبران نازل کرد. خداست که نماز را واجب کرد و اذان را نیز همو واجب گردانید و منشأ تمامى احکام، یکى است، در تشریع آنها هیچ انسانى نه در خواب و نه در بیدارى شرکت نداشته است؛ اساساً شأن هر عبادتى که انسان با آن خالق و پروردگارش را عبادت مى‏کند، این است. ما در تشریع اسلامى عبادتى را نمى‏یابیم که انسان‏ها آن را وضع، آنگاه شارع امضا و تصویب کرده باشد؛ مگر در موارد خاصى که از طرف پیامبر ثابت شده است.
در تأیید این مطالب همین بس که در تمامى فصول و بخش‏هاى اذان، از تکبیر گرفته تا تهلیل، صبغه  الهى و گوارایى کلام و بلندى معانى را مى‏توان دید که شعور انسان را به مفاهیمى والاتر و اصیل‏تر از آنچه عقل انسان‏ها مى‏تواند درک کند رهنمون مى‏شوند. چنانچه اذان و اقامه منبعى غیر از وحى داشت، از چنین گوارایى و صبغه  الهى برخوردار نبود.
بنابراین، هر مسلمان چاره‏اى جز پذیرفتن این دو امر ندارد:
الف) تشریع اذان و اقامه به خداوند بر مى‏گردد و اوست که اذان و اقامه را به بنده‏اش وحى کرد و بشر نقشى در تشریع آنها ندارد.
ب) همچنان که اصل اذان، وحى الهى است که بر قلب پیامبر نازل شده، هر فصلى از آن نیز وحى الهى به سوى پیامبر(ص) است، پس هیچ انسانى نمى‏تواند فصلى را از آن کم و یا بخشى را به آن اضافه کند.
2. تاریخ تشریع اذان در احادیث اهل بیت(ع)
ائمه  اهل بیت(ع) متفقند بر اینکه اذان یکى از امور عبادى است که از منزلت ویژه‏اى برخوردار است و خداوند آن را تشریع کرده و جبرئیل آن را به رسول خدا(ص) و رسول خدا نیز آن را به بلال یاد داده است.
این امر از نظر ائمه اهل بیت(ع) مسلّم بوده و روایات و سخنان آنها در این زمینه فراوان است که ما در اینجا مقدار اندکى از آنها را از باب نمونه، ذکر مى‏کنیم:
1. ثقة الاسلام کلینى، به سند صحیح از زراره و فضیل، از امام باقر(ع) روایت کرده:
لمّا أُسری برسول اللّه(ص) إلى السماء فبلغ البیت المعمور، و حضرت الصلاة، فأذّن جبرئیل(ع) و أَقام فتقدم رسول اللّه(ص) و صفّ الملائکة و النّبیّون خلف محمّد(ص)؛
وقتى رسول خدا(ص) در سفر معراج به بیت المعمور رسید، هنگام نماز شد، جبرئیل اذان و اقامه گفت و رسول خدا جلو ایستاد و ملائکه و پیامبران پشت سر محمد(ص) به صف ایستادند.
2. کلینى با سند صحیح از امام صادق(ع) روایت کرده:
لمّا هبط جبرئیل بالأذان على رسول اللّه(ص) کان رأسه فی حجر علیّ(ع)، فأذّن جبرئیل و أقام، فلمّا انتبه رسول اللّه(ص) قال: یا على سمعت؟ قال: نعم، قال: حفظتَ؟ قال: نعم. قال: ادعُ بلالاً، فدعا علىّ(ع) بلالاً فعلّمه؛
چون جبرئیل اذان را بر رسول خدا(ص) فرود آورد، سر او در دامان على(ع) بود، جبرئیل اذان واقامه گفت.6 وقتى رسول خدا بیدار شد، فرمود: على، آیا شنیدى؟ عرض کرد: آرى7، فرمود: آیا حفظ کردى؟ عرض کرد: آرى. پیامبر(ص) فرمود: بلال را فراخوان! على(ع) هم بلال را فراخواند و پیامبر اذان را به او یاد داد.8
3. کلینى با سند صحیح دیگرى از عمربن اذینه از امام صادق(ع) نقل مى‏کند که فرمود:
ما تروی هذه(الجماعة)؟ فقلت: جعلت فداک فی ماذا؟ فقال: فی أذانهم... فقلت: إِنّهم یقولون إنّ أُبیّ بن کعب رآه فی النوم. فقال: کذبوا فانّ دین اللّه أعزّ مِنْ أن یُرى فی النوم. قال: فقال له سدیر الصیرفی: جلعت فداک فأحدث لنا من ذلک ذکراً. فقال أبوعبداللّه(الصادق)(ع): إنّ اللّه عزّو جلّ لمّا عرج بنبیّه(ص) إلى سماواته السبع إلى آخر الحدیث الأوّل؛9
این گروه چه مى‏گویند؟ عرض کردم: فدایت شوم در چه موردى؟ فرمود: در مورد اذانشان... ، عرض کردم: مى‏گویند که ابىّ بن کعب آن را در خواب دیده است. امام فرمود: دروغ مى‏گویند؛ زیرا دین خداوند عزیزتر از آن است که در خواب دیده شود. راوى مى‏گوید: سپس سدیر صیرفى به امام(ع) عرض کرد: فدایت شوم! در باره  اذان چیزى براى ما بفرما. امام صادق(ع) فرمود: وقتى خداوند پیامبرش را به آسمان‏هاى هفت گانه عروج داد... تا آخر حدیث اوّل.
4. محمدبن مکى، شهید اوّل، در ذکرى الشیعه از فقیه شیعه در اوایل قرن چهارم، یعنى ابن ابى عقیل عمانى، نقل مى‏کند که وى از امام صادق(ع) روایت کرده است که ایشان گروهى را که مى‏پندارند پیامبر(ص) اذان را از عبداللّه بن زید10 گرفته است، لعن کرد و فرمود:
ینزل الوحی على نبیّکم فتزعمون أنّه أخذ الأَذان من عبداللّه بن زید؟!؛11
بر پیامبر شما وحى نازل مى‏شود؛ آن وقت شما مى‏پندارید که او اذان را از عبداللّه بن زید گرفته است؟!
این روایات را تنها شیعه از امامان اهل بیت(ع) نقل نکرده‏اند؛ بلکه حاکم و غیر او هم عین همین معنا را از ایشان نقل کرده‏اند. اینک به برخى روایاتى که در این زمینه از طریق اهل سنت نقل شده، اشاره مى‏کنیم:
5. حاکم از سفیان بن اللیل نقل کرده است:12پس از ماجراى صلح حسن بن على با معاویه، من به مدینه نزد او آمدم در مجلسى نشسته بود، سخن از اذان شد، یکى از حضار گفت: اذان با روءیاى عبداللّه بن زید آغاز شده است. حسن بن على به او فرمود:
إنّ شأن الأذان أعظم من ذلک، أذّن جبرئیل(ع) فی السماء مثنى مثنى، و علّمه رسول اللّه و أقام مرّة مرّة فعلّمه رسول اللّه(ص)؛13
شأن و منزلت اذان بزرگتر از این است. جبرئیل در آسمان اذان گفت و هر جمله را دو بار ادا کرد و آن را به رسول خدا(ص) تعلیم داد و در اقامه هر جمله را یک بار ادا کرد و آن را به رسول خدا(ص) یاد داد.
6. متقى هندى از شهید زیدبن علىّ بن الحسین(ع)، از پدرانش از على(ع) روایت کرده است:
أنّ رسول اللّه(ص) عُلِّمَ الأذان لیلة أسری به و فرضت علیه الصلاة؛14
رسول خدا(ص) اذان را در شب معراج و وقتى که نماز بر او واجب شد، فرا گرفت.
7. حلبى از ابى العلاء نقل مى‏کند:
به محمد بن حنفیه گفتم: ما مى‏گوییم که اذان با روءیایى که یکى از انصار در خواب دید، آغاز شد. راوى مى‏گوید: محمدبن حنفیه با شنیدن این سخنان به شدت ناراحت شد و گفت: قصد یکى از پایه‏هاى احکام اسلام و نشانه‏هاى دین خود را کرده‏اید، پنداشته‏اید که سبب آن، روءیاى مردى از انصار بوده است، روءیایى که احتمال صدق و کذب آن مى‏رود و ممکن است از خواب‏هاى پریشان باشد.
راوى مى‏گوید: به او گفتم: این سخن میان مردم شایع شده است. محمد بن حنفیه گفت: این سخن، به خدا قسم باطل است... .15
8. متقى هندى از مسند رافع بن خدیج نقل کرده است:
چون رسول خدا(ص) به آسمان عروج کرد، اذان به او وحى شد و او آن را به زمین آورد و جبرئیل آن را به او تعلیم داد. طبرانى نیز این روایت را در اوسط از ابن عمر نقل کرده است.16
9. از روایت عبدالرزاق از ابن جریج از عطا معلوم مى‏شود که تشریع اذان با وحى خداوند سبحان بوده است.17
10. حلبى مى‏گوید:
احادیثى وارد شده که نشان مى‏دهد اذان، قبل از هجرت و در مکه تشریع شده و یکى از این احادیث، حدیثى است که طبرانى از ابن عمر نقل کرده است... . آنگاه حلبى در ادامه، روایت هشتم را نقل مى‏کند.18
این بود تاریخ و کیفیت تشریع اذان که شیعه آن را از سر چشمه  زلال اهل بیت(ع) گرفته است و اهل بیت(ع) نیز آن را با نقل راستگویى از راستگویى از رسول خدا(ص) روایت کرده‏اند، چنان که گفتیم روایات دیگرى هم آن را تأیید مى‏کنند.
3. کیفیت تشریع اذان در روایات اهل سنت
در روایات اهل سنت احادیثى در باره  کیفیت تشریع اذان نقل شده که نسبت دادن آنها به پیامبر(ص) صحیح نیست. چکیده  مفاد این روایات که تفصیل آنها را نیز خواهیم آورد، این است که:
رسول خدا(ص) به نماز جماعت بسیار اهمیت مى‏دادند اما در اینکه چگونه مردم را با توجه به دورى مسافت و پراکندگى مهاجران و انصار در کوچه‏هاى مدینه براى اقامه نماز جماعت گرد هم آورند، در تحیّر بود تا اینکه براى حل این مشکل با اصحاب مشورت کرد و آنها چند راه حل پیشنهاد کردند:
الف) اینکه پرچمى نصب کنند و هرکس آن را دید، دیگران را خبر کند. پیامبر این پیشنهاد را نپسندید.
ب) برخى پیشنهاد کردند که براى این کار از شیپور یهودیان استفاده شود. این پیشنهاد نیز خوشایند پیامبر نبود.
ج) برخى دیگر پیشنهاد کردند که همچون مسیحیان از ناقوس استفاده شود. پیامبر ابتدا از این پیشنهاد خوشش نیامد، ولى بعد دستور داد این کار را بکنند، پس ناقوسى از چوب ساخته شد تا با نواختن آن، مردم براى نماز گرد هم آیند.
و) پیامبر گرامى اسلام بر همین تصمیم پا برجا بودند تا اینکه عبداللّه بن زید آمد و به او خبر داد که بین خواب و بیدارى، فردى را دیده است که نزد او آمده و اذان را به او یاد داده است. عمربن خطاب بیست روز قبل همین خواب را دیده بود اما از نقل آن امتناع ورزیده بود، بعد از نقل خواب عبداللّه بن زید، عمر نیز خواب را به پیامبر گفت. پیامبر فرمود: چه چیزى باعث شد که خوابت را از من کتمان کنى؟ عمر گفت: عبداللّه بن زید در نقل این خواب از من سبقت گرفت و من حیا کردم که آن را نقل کنم. رسول خدا(ص) به بلال فرمود: بایست و بنگر که عبداللّه بن زید چه فرمانى مى‏دهد. پس عبداللّه بن زید اذان را به بلال یاد داد و بلال اذان را فرا گرفت و اذان گفت.
این خلاصه‏اى بود از آنچه محدثان اهل سنت در باره  کیفیت تشریع اذان روایت کرده‏اند. ضرورى است که متون و اسناد این روایات مورد بررسى قرار گیرد.
4. روایاتى که در «سنن» اهل سنت در باره  کیفیت تشریع اذان آمده است
1. ابو داود(202 ـ 275هـ) روایت مى‏کند: عباد بن موسى ختلى و زیاد بن ایوب ـ که نقل عباد کامل‏تر است ـ و این دو از هشیم و او از ابو بشر؛ و نیز زیاد از ابوبشر از ابى عمیربن انس از برخى عموهاى انصاریش نقل کرد:
پیامبر اهتمام داشت که چگونه مردم را براى نماز جمع کند. فردى به او گفت: هنگام نماز پرچمى برافراز، تا وقتى مردم آن را ببینند، دیگران را خبر کنند. پیامبر(ص) این پیشنهاد را نپسندید. برخى دیگر از شیپور یهودیان یاد کردند، پیامبر این پیشنهاد را نیز نپسندید و فرمود: این سنت یهود است. برخى دیگر از ناقوس نام بردند، پیامبر فرمود: ناقوس از مسیحیان است. عبداللّه بن زید (ابن‏عبدربه) در حالى که این دغدغه  رسول خدا(ص) برایش اهمیت داشت، به خانه آمد و اذان را در خواب دید. صبح روز بعد نزد رسول خدا(ص) آمد و گفت: «من بین خواب و بیدارى بودم که فردى نزد من آمد و اذان را به من یاد داد».
عمربن خطاب نیز قبل از او چنین روءیایى را دیده بود اما بیست روز از افشاى آن خوددارى کرد.19بعد که خواب خود را براى پیامبر نقل کرد، پیامبر به او فرمود: «چه باعث شد که مرا از آن آگاه نکنى؟» عمر گفت: «عبداللّه بن زید از من پیشى گرفت و من دیگر حیا کردم». سپس رسول خدا به بلال فرمود: «بایست و بنگر عبداللّه بن زید به تو چه فرمان مى‏دهد، آن را انجام ده. » از آن پس بلال اذان مى‏گفت.
ابو بشر مى‏گوید: ابو عمیر به من گفت: انصار چنین مى‏پندارند که اگر عبداللّه بن زید در آن روز بیمار نبود، پیامبر(ص) او رابه عنوان موءذّن نصب مى‏کرد.
2. از محمد بن منصور طوسى از یعقوب از پدرش از محمد بن اسحاق ؛ از محمد بن ابراهیم بن حارث تیمى از محمد بن عبداللّه بن زید بن عبدربه نقل است که او گفت:
پدرم، عبداللّه بن زید گفت: وقتى رسول خدا دستور داد ناقوسى بسازند تا با صدا در آوردن آن مردم را براى نماز گرد هم آورند. در خواب دیدم که مردى ناقوس بر دست، دور من چرخید. به او گفتم: این ناقوس را مى‏فروشى؟ گفت: با آن چه مى‏کنى؟ گفتم: با آن مردم را براى نماز فرا مى‏خوانم. گفت: آیا تو را به چیزى بهتر از آن راهنمایى کنم؟ به او گفتم: آرى، گفت: بگو: اللّه‏أکبر، اللّه أکبر، اللّه أکبر، اللّه أکبر، أشهد أن لااله إلاّاللّه، أشهد أن لااله إلاّاللّه، أشهد أنّ محمداً رسول اللّه، أشهد أنّ محمداً رسول اللّه، حىّ على الصلاة، حىّ على الصلاة، حىّ على الفلاح، حىّ على الفلاح، اللّه اکبر، اللّه اکبر، لاإله إلاّ اللّه.
آنگاه کمى از من دور شد و گفت: به هنگام اقامه نماز چنین مى‏گویى:
اللّه أکبر، اللّه أکبر، اشهد أن لاإله إلاّ اللّه، أشهد أنّ محمداً رسول اللّه، حىّ على الصلاة، حىّ على الفلاح، قد قامت الصلاة، قد قامت الصلاة، اللّه أکبر، اللّه أکبر، لاإله إلاّ اللّه.
صبح روز بعد نزد رسول خدا(ص) آمدم و آنچه را که دیده بودم، براى او نقل کردم، فرمود:
آنچه دیدى روءیاى صادقه است، ان شاء اللّه، پس برخیز و نزد بلال برو و آنچه را که در خواب دیدى، به او بگو تا او با آن الفاظ اذان بگوید، صداى او از صداى تو رساتر است.
من با بلال برخاستم و آنچه را که در خواب دیده بودم، به او القا کردم و او هم آن را تکرار کرد.
راوى مى‏گوید:
عمر در خانه  خود صداى اذان را شنید، از خانه خارج شد و در حالى که عبایش را مى‏کشید، گفت:
«اى رسول خدا! قسم به آنکه تو را به حق به پیامبرى برگزید! همانند آنچه او در خواب دید، من نیز دیدم.» رسول خدا(ص) فرمود: فللّه الحمد.20
3. همین حدیث را ابن ماجه نیز(207ـ275هـ) با دو سند زیر نقل کرده است:
از ابوعبید، محمد بن میمون مدنى، از محمدبن سلمه  حرّانى از محمد بن اسحاق از محمد بن ابراهیم تیمى از محمد بن عبداللّه بن زید از پدرش نقل شده است:
رسول خدا(ص) به شیپور فکر مى‏کرد و نیز دستور داد تا ناقوسى از چوب بتراشند، تا اینکه اذان در خواب به عبداللّه بن زید تعلیم داده شد... تا آخر حدیث.
4. از محمد بن خالد بن عبداللّه واسطى از پدرش از عبدالرحمن بن اسحاق از زهرى از سالم از پدرش نقل شده است:
پیامبر(ص) در باره  چیزى که مردم را به نماز فراخواند از آنان نظر خواهى کرد. گروهى شیپور را پیشنهاد کردند که او این پیشنهاد را نپسندید، چون شیپور رسم یهودیان بود. گروهى دیگر ناقوس را پیشنهاد کردند که آن را نیز چون رسم مسیحیان بود، نپسندید، تا اینکه در آن شب مردى از انصار که به او عبداللّه بن زید مى‏گفتند و عمر بن خطاب روءیاى اذان را دیدند...
زهرى مى‏گوید: بلال در اذان نماز صبح، عبارت «الصلاة خیرء من النوم» را افزود و رسول خدا(ص) هم آن را تثبیت کرد... .21
5. ترمذى این حدیث را با این سند نقل مى‏کند:
از سعید بن یحیى بن سعید اموى از پدرش از محمدبن اسحاق از محمد بن ابراهیم بن حارث تیمى از محمد بن عبداللّه بن زید از پدرش نقل شده است: وقتى صبح شد، نزد رسول خدا(ص) آمدیم و من روءیایى را که دیده بودم نقل کردم... تا آخر حدیث.
6. ترمذى مى‏گوید:
ابراهیم بن سعد از محمد بن اسحاق این حدیث را کامل تر نقل کرده است. ترمذى سپس اضافه مى‏کند: عبداللّه بن زید همان ابن عبدربه است و از او جز این یک حدیث که در مورد اذان است، حدیث دیگرى نقل نشده است.22
آنچه نقل شد، روایاتى بود که صاحبان از سننى که کتب آنان صحاح سته  اهل سنت شمرده مى‏شود نقل کرده‏اند. این کتب داراى چنان اهمیتى است که دیگر کتب سنن مانند سنن دارمى یا دارقطنى یا بیهقى یا روایاتى که ابن سعد در طبقات نقل کرده است، هیچ یک به پایه  صحاح ششگانه نمى‏رسد. به لحاظ همین جایگاه ویژه صحاح ششگانه، روایات این سنن معروف را از روایات کتب دیگر جدا کردیم.
اینک براى روشن شدن حقیقت به بررسى متن و سند این روایات مى‏پردازیم، سپس روایاتى را که در متون دیگر آمده است، ذکر خواهیم کرد.
تحلیل مضمون روایات گذشته
روایاتى که ذکر شد، به جهات مختلف شایستگى ندارند که مورد استدلال قرار گیرند، از جمله:
جهت اوّل: ناسازگارى این روایات با مقام نبوت
خداوند سبحان به پیامبرش فرمان داد تا با موءمنان در اوقات مختلف نماز بگزارد. طبع قضیه اقتضا دارد که کیفیت تحقق این امر را به او بیاموزد. بنابراین معنا ندارد که پیامبر اکرم(ص) چندین روز ـ چنان که در روایت اوّل از ابو داود نقل شده بیست روز ـ متحیر باشد و نداند چگونه مسئولیتى را که بر عهده او گذاشته شده است انجام دهد، از این رو گاهى به آن و گاهى به این متوسل شود تا او را در شناسایى اسباب و ابزارهاى این مقصود راهنمایى کنند! در حالى که خداوند سبحان در باره  او مى‏فرماید: و علَّمک مالم‏تکن تعلم، سپس مى‏افزاید: «وکان فضل اللّه علیک عظیماً23 مراد از «فضل» در آیه  شریفه، به قرینه  جمله  ما قبل آن «علم» است.
نماز و روزه از امور عبادى هستند و از امور عرفى مانند جنگ نیستند که چه بسا پیامبر در مورد آنها با اصحاب خویش مشورت مى‏کرد البته مشورت پیامبر با اصحاب در امور عرفى مانند جنگ نیز از روى جهل او به تصمیم بهتر نبوده، بلکه به منظور مشارکت دادن آنان در امور و جلب قلوب آنان بوده است. چنان که خداوند مى‏فرماید:
و لو کنت فظّاً غلیظ القلب لانفَضّوا مِن حولک فاعْفُ عنهم واسْتغفرْلهم و شاورْهم فی الأمر فإذا عزمتَ فتوکّلْ على اللّه؛24
اگر تند خوى و سخت دل بودى، مردم از گرد تو متفرق مى‏شدند، پس از آنان درگذر و از خدا براى آنها طلب آمرزش کن و در کارها با آنان مشورت کن، آن گاه آنچه را خود تصمیم گرفتى با توکل به خدا انجام بده.
آیا این، وهن دین نیست که روءیا و خواب‏هاى افراد عادى منشأ امر عبادى بسیار مهمى همچون اذان و اقامه باشد؟
به همین دلیل بایستى گفت: اینکه منشأ اذان، روءیا باشد، دروغى است که به شریعت بسته شده است. بعید نیست که خویشاوندان عبداللّه بن زید این روءیا را شایع و پخش کرده باشند تا فضیلتى براى قبیله و خاندان آنان محسوب شود. از این رو در برخى مسانید مشاهده مى‏کنیم که فقط عموزاده‏هاى عبداللّه بن زید، راویان این حدیث هستند و حُسن ظنّ به آنها موجب شده که به این روایات اعتماد شود.
جهت دوم: وجود تعارض اساسى بین روایات یاد شده
روایاتى که در مورد اذان و کیفیت تشریع آن ذکر شده، از جهات مختلفى با یکدیگر تعارض اساسى دارند:
الف) مقتضاى روایت اوّل(روایت ابى داود) این است که عمر بن خطاب بیست روز قبل از عبداللّه بن زید، اذان را در خواب دیده است. در حالى که مقتضاى روایت چهارم(روایت ابن ماجه) این است که عمر و عبد اللّه بن زید در یک شب اذان را در خواب دیده‏اند.
ب) براساس برخى از این روایات، روءیاى عبداللّه بن زید مبدأ تشریع اذان است و وقتى عمربن خطاب اذان را شنید، نزد رسول خدا(ص) آمد و گفت که او هم آن روءیا را دیده اما خجالت کشیده آن را نقل کند.
ج) در برخى دیگر از این روایات، مبدأ تشریع اذان شخص عمربن خطاب است، نه روءیاى او، زیرا او بود که پیشنهاد داد مردم را براى نماز صدا بزنند که صدا زدن مردم براى نماز صورت دیگرى از اذان است. ترمذى در سننش نقل کرده: وقتى مسلمانان به مدینه آمدند... برخى پیشنهاد کردند: شاخى(یعنى بوقى) مثل شاخ یهودیان بگیرید. اما عمربن خطاب گفت: آیا مردى را روانه نمى‏کنید که براى نماز ندا در دهد؟ پس از آن رسول خدا(ص) فرمود: بلال! بلند شو و براى نماز ندا سرده(یعنى اذان بگو).25
این روایت را نسایى26 و بیهقى27 نیز در سننشان ذکر کرده‏اند.
البته ابن حجر ندا کردن براى نماز را به گفتن «الصلاة جامعة»28 تفسیرکرده است؛ اما دلیلى بر این تفسیر وجود ندارد.
د) مبدأ تشریع اذان، پیامبر اکرم است. بیهقى روایت کرده: ... پس اصحاب پیشنهاد کردند که به هنگام نماز ناقوس نواخته یا آتشى برافروخته شود. سپس بلال مأمور شد تا اذان را به صورت فصول جفت واقامه را به صورت فصول فرد، بگوید.
بیهقى مى‏گوید:
این روایت را بخارى از محمد از عبدالوهاب ثقفى، و مسلم از اسحاق بن ابراهیم نقل کرده است.29
با این همه تناقضى که در نقل این روایت وجود دارد، چگونه مى‏توان بر این نقل‏ها اعتماد کرد؟
هـ) مطابق حدیث اوّل، هنگامى که عبداللّه بن زید روءیاى خود را براى پیامبر(ص) نقل مى‏کرده، عمر حضور داشته ؛ اما مطابق حدیث دوم، حضور نداشته است، زیرا در این حدیث، به دنبال نقل روءیاى عبداللّه بن زید براى پیامبر، وقتى بلال اذان مى‏گفت، عمر صداى اذان را شنید و از خانه‏اش خارج شد.
جهت سوم: چهارده نفر خواب دیدند، نه یک نفر
از روایت حلبى چنین استفاده مى‏شود که بیننده  اذان در خواب منحصر در عبداللّه بن زید و عمر بن خطاب نبوده، بلکه ابوبکر نیز ادعا کرده همان خوابى را که آنها دیده‏اند، او نیز دیده است. گفته شده هفت نفر از انصار و نیز گفته شده چهارده نفر30 مجموعاً ادعا کرده‏اند که اذان را درخواب دیده‏اند. شریعت محل عبور هر رهگذر نیست، اگر شریعت و احکام شرعى تابع روءیا و خواب اشخاص باشد، فاتحه اسلام را باید خواند.
جهت چهارم: وجود تعارض بین نقل بخارى و نقل دیگران
روایتى که بخارى نقل کرده، صراحت دارد که پیامبر(ص) در مجلس مشورت با صحابه به بلال دستور مى‏داد براى نماز ندا سر دهد و عمر به هنگام این فرمان، حضور داشته است. بخارى از ابن عمر نقل کرده است:
وقتى مسلمانان به مدینه آمدند، اجتماع مى‏کردند و مترصد وقت نماز مى‏شدند و کسى براى نماز ندا نمى‏داد. روزى در این زمینه با هم سخن مى‏گفتند، گروهى گفتند: همچون مسیحیان ناقوسى اختیار کنیم. برخى گفتند: شیپورى مثل شیپورى که یهودیان دارند برگیریم. اما عمر گفت: آیا نمى‏خواهید مردى را روانه کنید که براى نماز ندا سردهد. رسول خدا(ص) فرمود: بلال! برخیز و نداى نماز سرده.31
اما احادیث روءیا صراحت دارند که وقتى عبداللّه جریان روءیایش را براى پیامبر نقل کرد، پیامبر به بلال دستور داد اذان گوید و عمر در این جلسه حضور نداشته است و اذان را در خانه‏اش شنید، پس از شنیدن اذان، در حالى که لباسش را مى‏کشیده، از خانه‏اش خارج شده و به پیامبر عرض مى‏کند: قسم به آن که تو را به حق به پیامبرى برانگیخت، من نیز همان خوابى را که عبداللّه دیده، دیده‏ام.32
نمى‏توان روایت بخارى را بر ندا به «الصلاة جامعة» و احادیث روءیاى اذان را به «فرمان به اذان گفتن» حمل کرد؛ زیرا اوّلاً این جمع، شاهد ندارد، ثانیاً اگر پیامبر به بلال دستور مى‏داد که با صداى بلند و مکرر بگوید «الصلاة جامعة»، مشکل حل مى‏شد و موضوعى براى حیرت باقى نمى‏نماند. این قراین نشان مى‏دهد که دستور پیامبر به ندا سردادن، همان فرمان دادن به گفتن اذان مشروع بوده است.33
بررسى سندهاى روایات یاد شده
وجوه چهارگانه‏اى که گذشت مربوط به محتواى احادیث یاد شده بود و براى سلب اعتماد از آنها کفایت مى‏کند. اینک به بررسى اسناد این روایات مى‏پردازیم و خواهیم گفت که یا اسناد آنها به پیامبر اکرم(ص) نمى‏رسد و یا اگر مى‏رسد، سلسله سند، مشتمل بر فردى مجهول یا مجروح یا ضعیف و متروک است.
روایت اوّل: که ابوداود آن را نقل کرده بود، ضعیف است، زیرا:
اوّلاً: روایت به راوى یا راویان مجهولى منتهى مى‏شود، راوى این روایت آن را به نقل از یکى از عموهاى انصارى خود آورده است.
ثانیاً: کسى که از یکى از عموهاى انصارى خود این روایت را نقل مى‏کند، ابو عمیر بن انس است که ابن حجر در مورد وى مى‏نویسد: این فرد از عموهاى انصارى خود که از اصحاب پیامبر بوده‏اند، در مورد روءیت هلال و اذان، حدیث نقل کرده است. ابن سعد در مورد او گفته است: ثقه و قلیل الحدیث بوده است.
ابن عبدالبرّ در مورد او گفته است:
مجهول است و به روایت او استناد نمى‏شود.34
جمال الدین مزّى چنین اظهار نظر کرده است:
این روایات(یعنى آنچه او در باره  موضوع روءیت هلال و اذان، روایت کرده است) همه  آن چیزى است که از این شخص در کتب حدیث وجود دارد.35
روایت دوم: کسانى در سلسله سند این روایت وجود دارند که نمى‏توان به روایت آنها استناد کرد، نظیر:
1. ابوعبداللّه، محمد بن ابراهیم بن حارث بن خالد تیمى، متوفاى حدود سال 120 هجرى.
ابو جعفر عقیلى از عبداللّه بن احمد بن حنبل نقل کرده است:
از پدرم در مورد محمد بن ابراهیم تیمى مدنى شنیدم که گفت: حدیث او بى چیز نیست، او احادیث راویان مجهول را نقل مى‏کند.36
2. محمد بن اسحاق بن یسار بن خیار که هر چند اساس نقل «سیره ابن هشام است»، اما اهل سنت به روایات او استناد نمى‏کنند.
احمد بن ابى خیثمه مى‏گوید:
... از یحیى بن معین در مورد او سوءال شد، در پاسخ گفت: چندان نیست، ضعیف است.
احمد بن ابى خیثمه همچنین مى‏گوید:
از یحیى بن معین بار دیگر شنیدم که مى‏گفت: از نظر من محمدبن اسحاق فرد نادرستى است و قوى نیست.
ابوالحسن میمونى در باره  او مى‏گوید:
از یحیى بن معین شنیدم که مى‏گفت: محمدبن اسحاق ضعیف است. نسایى در مورد او گفته است: وى قوى نیست.37
3. عبداللّه بن زید که ناقل حدیث است: در حق او همین بس که قلیل الحدیث است. ترمذى مى‏گوید:
ما از او حدیثى از پیامبر نمى‏شناسیم، جز همین یک حدیث که در مورد اذان است. حاکم در مورد او گفته است: صحیح این است که او در جنگ احد کشته شد و تمامى روایاتى که از او نقل شده، داراى اسناد منقطع است. ابن عدى هم در مورد او گفته است: از او حدیث صحیحى از پیامبر(ص) جز حدیث اذان نمى‏شناسیم.38
ترمذى از بخارى نقل کرده است:
از او چیزى جز حدیث اذان نمى‏شناسیم.39
حاکم در مورد او گفته:
عبداللّه بن زید کسى است که اذان به خواب او آمده است و فقهاى اسلام آن را قبول کرده‏اند. در صحیح مسلم و صحیح بخارى به خاطر یکسان نبودن سلسله سندهاى احادیث او، چیزى از او نقل نشده است.40
روایت سوم: در سند این روایت، محمد بن اسحاق بن یسار و محمد بن ابراهیم تیمى به چشم مى‏خورند که در مورد آنها سخن گفتیم.
روایت چهارم: در سند این روایت دو نفر وجود دارد که دیدگاه صاحب نظران را در مورد آنها نقل مى‏کنیم:
1. عبدالرحمن بن اسحاق بن عبداللّه المدنى
یحیى بن سعید قطان مى‏گوید: در مدینه راجع به او سوءال کردم، کسى را ندیدم که او را ستایش کند. على بن مدینى هم در مورد او علاوه بر آنچه گفتیم، چنین گفته است:
از سفیان که در مورد عبدالرحمن بن اسحاق از او سوءال شده بود، شنیدم که مى‏گفت: اهل مدینه وى را به خاطر قَدَرى مسلک بودنش، از مدینه بیرون کردند و او نزد ما آمد و ما با او نشست و برخاست نمى‏کردیم.
ابوطالب مى‏گوید:
از احمد بن حنبل در مورد او سوءال کردم، در پاسخ گفت: وى از ابى زناد روایات غیر معروفى نقل کرده است.
احمد بن عبداللّه عجلى مى‏گوید:
حدیثش نوشته مى‏شود، ولى قوى نیست.
ابوحاتم مى‏گوید:
حدیثش نوشته مى‏شود، ولى به احادیث او استناد نمى‏شود.
بخارى در مورد او مى‏گوید:
وى از جمله کسانى نیست که به حافظه‏اش اعتماد شود... در مدینه شاگردى جز موسى زمعىّ از او شناخته شده نیست که روایاتى از او نقل شده که تعدادى از آنها مضطرب است.
دارقطنى در مورد او مى‏گوید:
ضعیف است و متهم به قدرى بودن است.
احمد بن عدى مى‏گوید:
در احادیث او چیزهایى وجود دارد که مورد قبول نیست و پیروى نمى‏شود.41
2. محمد بن خالدبن عبداللّه واسطى(150ـ240هـ)
جمال الدین مزّى او را چنین معرفى مى‏کند:
ابن معین مى‏گوید: شخص مهمى نیست و روایت از پدرش نادرست است. ابوحاتم مى‏گوید: از یحیى بن معین در مورد او پرسیدم، در پاسخ گفت: مردى بد و بسیار دروغگوست... ، و روایات غیر معروفى را نقل کرده است.
ابو عثمان، سعید بن عمرو بردعى مى‏گوید:
از ابا زرعه در باره  محمد بن خالد پرسیدم، در جواب گفت: مرد بدى است.
ابن حبان این فرد را در کتاب ثقاتش نام برده و در باره او گفته:
خطا و تناقض گویى مى‏کند.42
شوکانى پس از نقل روایت اذان از او مى‏گوید:
اسناد او بسیار ضعیف است.43
اما روایت پنجم: در سند این روایت اسامى این افراد آمده است:
1. محمد بن اسحاق بن یسار؛
2. محمد بن حارث تیمى؛
3. عبداللّه بن زید.
در جرح دو نفر اوّل پیش تر سخن گفتیم و نیز گفتیم همه  آنچه را این دو فرد از سوم روایت کرده، منقطع است. با این بیان، ضعف سند روایت ششم هم روشن مى‏شود.
آنچه نقل شد، روایاتى بود که در «سنن» آمده است. اما در غیر این کتب نیز روایاتى در مورد کیفیت تشریع اذان وارد شده که در اینجا روایاتى را که احمد بن حنبل، دارمى و دارقطنى در مسانید خود، و امام مالک در موطّأ و ابن سعد در طبقات و بیهقى در سنن نقل کرده‏اند، ذکر مى‏کنیم:
روایات اذان در غیر کتب شش گانه
پیش از این از حاکم نقل کردیم که بخارى و مسلم، حدیث عبداللّه بن زید را به دلیل اختلاف ناقلینى که در سلسله سند این حدیث وجود دارد، نقل نکرده‏اند. از صاحبان کتب ششگانه هم، فقط ابو داود، ترمذى و ابن ماجه، آن را نقل کرده‏اند. همچنان که گفتیم هم در مضامین این نقل‏ها تناقض وجود دارد و هم سندهاى آنها دچار ضعف است. اینک به بررسى روایاتى مى‏پردازیم که در دیگر منابع روایى اهل سنت که از نظر اتقان و صحت در درجه بعد از کتب ششگانه قرار دارند است، نقل شده است:
الف) روایت مسند احمد بن حنبل
احمد بن حنبل، روایت اذان را در مسندش با سه سلسله سند از عبداللّه بن زید نقل کرده است.44
در سند اوّل، زید بن حباب بن ریان تمیمى(متوفّى 203 هـ) وجود دارد. علماى رجال او را به کثرت خطا در نقل، وصف کرده‏اند. وى احادیثى را که به لحاظ سند غریب است، از سفیان ثورى نقل کرده است. ابن معین در این زمینه گفته است: احادیثى که او از سفیان نقل کرده، مقلوبه است.
همچنین در سند اوّل عبداللّه بن محمد بن عبداللّه بن زید بن عبدربّه وجود دارد که از او در صحاح و مسانید حدیثى جز همین یک حدیث وجود ندارد. این روایت را نواده  عبداللّه بن زید نقل کرده که متضمن فضیلتى براى خاندان اوست و به همین جهت چندان مورد اعتماد نیست.
سند روایت دوم بر محمد بن اسحاق بن یسار مشتمل است که پیش تر راجع به آن بحث کردیم.
در سند روایت سوم علاوه بر محمد بن اسحاق، محمد بن ابراهیم حارث تیمى وجود دارد و منتهى مى‏شود به عبداللّه بن زید و او بسیار قلیل الحدیث است.
در روایت دوم پس از ذکر روءیا و تعلیم اذان به بلال آمده است:
بلال نزد پیامبر آمد و دید که او خواب است، با صداى بلند فریاد زد: «الصلاة خیرء من النوم» نماز بهتر از خواب است. از آن پس این عبارت در اذان صبح وارد شد!
همین عبارات در ضعف این روایت کفایت مى‏کند.
ب) روایت مسند دارمى
دارمى در مسندش ماجراى روءیاى اذان را با سندهاى مختلف ذکر کرده که همگى ضعیفند. در اینجا فقط سندهاى مسند دارمى رانقل مى‏کنیم:
1. از محمد بن حمید از سلمه از محمد بن اسحق نقل شده است: وقتى رسول خدا(ص) وارد مدینه شد... .
2. همان سند قبلى با این تفاوت که پس از محمد بن اسحاق آمده است: این حدیث را محمد بن ابراهیم بن حارث تیمى از محمد بن عبداللّه بن زیدبن عبدربّه از پدرش نقل کرده است.
3. از محمد بن یحیى، از یعقوب بن ابراهیم بن سعد، از پدرش از ابن اسحاق... باقى سند عین همان است که در سند روایت دوم آمده است.45
سند روایت اوّل منقطع است؛ و سند روایت دوم مشتمل بر محمد بن ابراهیم بن حارث تیمى و سند روایت سوم هم مشتمل بر ابن اسحاق است که حال این دو پیش از این معلوم شد.
ج) روایت مالک در موطّأ
امام مالک ماجراى روءیاى اذان را در کتاب الموطّأ خود چنین نقل کرده است:
از یحیى از مالک، از یحیى بن سعید نقل شده است: رسول خدا(ص) خواست دو قطعه چوب برگیرد تا با ضربه بر آنها... .46
سند این روایت منقطع است؛ زیرا یحیى بن سعید بن قیس که روایت را از رسول خدا(ص) نقل کرده قبل از سال 70 هـ متولد شده و در سال 143 هـ در هاشمیه وفات کرده است.47
د) روایت ابن سعد در طبقات
این روایت را محمد بن سعد در طبقاتش با سلسله سندهاى موقوف و غیر قابل استناد نقل کرده است48 که اینک به بیان هر یک از آنها مى‏پردازیم:
سند اوّل به نافع بن جبیر منتهى مى‏شود که در دهه  90 و بنابر قولى در 99 هـ درگذشته است.
سند دوم به عروة بن زبیر منتهى مى‏شود که در 29 هـ متولد شده و 93 هـ وفات یافته است.
سند سوم به زید بن اسلم منتهى مى‏شود که در 136 هـ در گذشته است.
سند چهارم به سعید بن مسیب و عبدالرحمن بن ابى لیلى منتهى مى‏شود که به ترتیب در 94 و 82 یا 83 هـ درگذشته‏اند.
ذهبى در شرح حال عبداللّه بن زید گفته است: سعید بن مسیب و عبدالرحمن بن ابى لیلى از او روایت کرده‏اند، در حالى که هیچ یک او را ندیده‏اند.49
ابن سعد همین روایت را با سند دیگرى نیز نقل کرده است: احمد بن محمد بن ولید ازرقى از مسلم بن خالد از عبدالرحیم ابن عمر از ابن شهاب، از سالم بن عبداللّه بن عمر از عبداللّه بن عمر نقل کرده: رسول خدا خواست نشانه‏اى براى جمع شدن مردم در نماز قرار دهد... تا اینکه مردى از انصار که به او عبداللّه بن زید مى‏گفتند، روءیاى اذان را دید، عمر بن خطاب هم در همان شب چنان روءیایى دید... ـ تا آنجا که مى‏گوید ـ بلال در اذان نماز صبح، عبارت «الصلاة خیرء من النوم» را افزود و رسول خدا آن را تثبیت کرد.
سند این روایت مشتمل است بر:
1. مسلم بن خالد بن قرقره که به او ابن جرحه نیز گفته مى‏شود. یحیى بن معین او را تضعیف کرده است. على بن مدینى در حق او گفته: قابل اعتنا نیست. بخارى گفته است: احادیث او درست نیست، نسایى هم در حق او گفته: قوى نیست. ابو حاتم در باره او گفته: چندان قوى نیست، احادیث او درست نیست، حدیثش نوشته مى‏شود، اما به آن استناد نمى‏شود، احادیث درست و نادرست دارد.50
2. محمد بن مسلم بن عبیداللّه بن عبداللّه بن شهاب زهرى مدنى(51 ـ 123 هـ). انس بن عیاض از عبیداللّه بن عمر نقل کرده است:
زهرى را مى‏دیدم که کتابى برایش مى‏آوردند که نه آن را مى‏خواند و نه برایش مى‏خواندند و به او مى‏گفتند: این را از تو روایت کنیم؟ در پاسخ مى‏گفت: آرى!
ابراهیم بن ابى سفیان قیسرانى از قول فریابى مى‏گوید:
از سفیان ثورى شنیدم که مى‏گفت: نزد زهرى آمدم و با من سنگین برخورد کرد. به او گفتم: اگر نزد بزرگان ما بیایى با تو چنین مى‏کنند، چه مى‏کنى؟ گفت: همچون تو. سپس وارد شد و کتابى براى من آورد و گفت: این را بگیر و از من روایت کن، ولى من حرفى را از آن روایت نکردم.51
هـ) روایت بیهقى در سنن
بیهقى روءیاى اذان را با سلسله سندهایى که هیچ یک از آنها خالى از اشکال یا اشکالات متعدد نیست، نقل کرده است. اینک توجه خوانندگان را به راویان ضعیفى که در این سلسله سندها وجود دارد، جلب مى‏کنیم:
روایت اوّل: این روایت مشتمل است بر ابى عمیر بن انس که از یکى از عموهاى انصارى خود روایت مى‏کند. پیش‏تر در مورد ابى عمیر بن انس گفتیم که ابن عبدالبرّ در باره  او گفته است: مجهول است و روایاتش قابل استناد نیست؛52از راویان مجهولى53 تحت عنوان «یکى از عموها» حدیث نقل کرده است؛ هر چند همه صحابه را عادل فرض کنیم، دلیلى وجود ندارد که این افراد را از اصحاب بدانیم. اگر بر فرض عموهاى این فرد، از اصحاب باشند، اما موقوفات صحابى یعنى احادیثى که به صحابى ختم مى‏شود نه به پیامبر حجت نیست؛ زیرا معلوم نیست از پیامبر(ص) نقل کرده باشد.
روایت دوم: سند این روایت در بردارنده  راویانى است که روایات آنها قابل استناد نیست:
1. محمدبن اسحاق بن یسار
2. محمد بن ابراهیم بن حارث تیمى
3. عبداللّه بن زید
که در مورد همه آنها پیش از این سخن گفتیم.
روایت سوم: در سند این روایت ابن شهاب زهرى است که از سعید بن مسیب(متوفّى 94 هـ) و او از عبداللّه بن زید54 روایت نقل مى‏کند. متذکر شدیم که هیچ یک از این دو، عبداللّه بن زید را درک نکرده‏اند.
و) روایت دارقطنى در سنن
دارقطنى روایت روءیاى اذان را با سلسله سندهاى مختلف روایت کرده است:
1. از محمدبن یحیى بن مرداس از ابو داود از عثمان بن ابى شیبه از حماد بن خالد از محمد بن عمرو از محمد بن عبداللّه از عمویش عبداللّه بن زید، نقل شده است... .
2. محمد بن یحیى از ابو داود از عبیداللّه بن عمر از عبدالرحمن بن مهدى از محمد بن عمرو براى ما نقل کرده است که از عبداللّه بن محمد شنیدم که گفت: عبداللّه بن زید که در این حدیث آمد، جد من است55.
همچنان که ملاحظه مى‏شود در هر دو سند محمد بن عمرو هست که مردد است بین انصارى که در صحاح و مسانید روایتى جز این روایت ندارد و ذهبى در حق او گفته که اصلاً شناخته شده نیست، و بین محمد بن عمرو، ابو سهل انصارى که یحیى بن قطان و ابن معین و ابن عدى او را تضعیف کرده‏اند.56
3. از ابو محمد بن صاعد، از حسن بن یونس، از اسود بن عامر، از ابوبکر بن عیاش، از اعمش، از عمرو بن مره، از عبدالرحمن بن ابى لیلى، از معاذ بن جبل نقل است: مردى از انصار، عبداللّه بن زید، نزد رسول خدا(ص) آمد و گفت:
اى رسول خدا، من در خواب دیده‏ام....57
سند این روایت منقطع است، زیرا معاذ بن جبل در سال 18 یا 20 هـ از دنیا رفته، در حالى که عبدالرحمن بن ابى لیلى در سال 17 هـ متولد شده است.
علاوه بر این، دار قطنى، عبدالرحمن را تضعیف کرده و در حق او گفته است:
احادیث ضعیفى دارد و بد حافظه است و ثابت نشده که ابن ابى لیلى حدیثى از عبداللّه بن زید شنیده باشد.58
در اینجا سخن در مقام اوّل پایان یافت و روشن شد که اذان با وحى الهى تشریع شده است، نه با روءیاى عبداللّه بن زید یا عمر بن خطاب و یا هرکس دیگرى. نیز ثابت شد که این احادیث ذاتاً متعارض بوده و از نظر سند هم تمام نیستند و چیزى با آنها ثابت نمى‏شود. علاوه بر این، در آغاز بحث گفتیم که عقل نیز چنین چیزى را بعید مى‏داند.
اینک وقت آن رسیده است که از کیفیت ورود تثویب یعنى عبارت «الصلاة خیرءُ من النوم» در اذان صبح بحث کنیم.
مقام دوم:
1. بررسى تاریخ ورود «تثویب» در اذان نماز صبح
تثویب از ریشه  «ثاب یثوب» به معناى بازگشت است. وقتى موءذّن مى‏گوید «حىّ على الصلاة»، مردم را به نماز فراخوانده است، وقتى در چند جمله  بعد مى‏گوید: «الصلاة خیرء من النوم» معنایش بازگشت به فراخوان نماز است.
فیروز آبادى در قاموس، تثویب را به معانى گوناگونى تفسیر کرده است، از جمله: فراخواندن به نماز، دو بار فراخواندن، و اینکه در اذان نماز صبح دوبار گفته شود: «الصلاة خیرء من النوم».
در «المغرب» آمده است:
تثویب، ابتدا به این معنا بوده که موءذّن در اذان صبح دو بار بگوید: «الصلاة خیرءمن النوم»؛ و در معناى جدیدش به معناى گفتن «الصلاة، الصلاة» یا «قامت، قامت» است.59
ظاهراً استعمال تثویب میان محدّثان در گفتن جمله  «الصلاة خیر من النوم» در اذان، غلبه داشته است چه بسا این لفظ به معناى مطلق فراخوان پس از فراخوان باشد و در این صورت لفظ تثویب شامل همه  مواردى مى‏شود که موءذّن پس از پایان اذان، با جمله  «الصلاة خیر من النوم» یا با هر عبارت دیگرى دعوت به نماز را تکرار کند.
سندى در حاشیه‏اش بر سنن نسایى گفته است:
تثویب عبارت است از بازگشت به اعلام پس از اعلام اوّل. هنگامى که موءذّن مى‏گوید: «الصلاة خیرء من النوم» خالى از این مضمون تکرار اعلام نیست. از این رو آن را تثویب گفته‏اند60
.آنچه گفته شد، بیان معناى تثویب در لغت بود. مقصود ما در این مقام، تبیین حکم گفتن عبارت «الصلاة خیرء من النوم» در اذان نماز صبح است. آیا گفتن این جمله در اذان صبح، مشروع است یا بدعتى است که بعد از پیامبر(ص) ودر اثر خوشایند برخى از مردم در اذان گنجانده شد؟ فرق نمى‏کند این عمل با این ویژگى، تثویب باشد یا تثویب به معناى مطلق تکرار از فراخواندن به نماز باشد، هر چند پس از پایان اذان، با این الفاظ یا با واژه‏هاى دیگر.
تثویب به معناى یاد شده هم در ضمن روایات روءیاى اذان و هم در روایات دیگر وارد شده است:
1. روایت ابن ماجه(روایت چهارم) که گفتیم شوکانى بر ضعف آن تصریح کرده است.61
2. روایت احمد بن حنبل که گفتیم سند این روایت ضعیف است؛ زیرا در آن محمد بن اسحاق و عبداللّه بن زید بن عبد ربّه وجود دارند.62
3. روایت ابن سعد در طبقاتش که در سند آن مسلم بن خالد بن قرقره وجود دارد و پیش از این به ضعف آن اشاره کردیم.63
4. روایت ابن ماجه که با این سند وارد شده:
از ابوبکر بن ابى شیبه، از محمد بن عبداللّه اسدى، از ابى اسرائیل، از حکم، از عبدالرحمن بن ابى لیلى از بلال روایت شده:
رسول خدا به من دستور داد تا در اذان صبح تثویب بگویم و مرا از تثویب در اذان نماز عشا نهى کرد.64
این روایت نشان مى‏دهد که تثویب در مطلق فراخواندن به نماز استفاده مى‏شود، هر چند با عبارت «الصلاة خیرء من النوم» نباشد، زیرا در این روایت از تثویب در نماز عشا نهى شده، تثویب در نماز عشا جز با عبارتى مثل «الصلاة جامعة» با «قدقامت الصلاة» و غیر اینها تحقق نخواهد یافت.
5. از عمر بن رافع، از عبداللّه بن مبارک، از معمر، از زهرى، از سعید بن مسیب، از بلال نقل است که نزد پیامبر(ص) آمد تا نماز صبح را به او اطلاع دهد، گفته شد پیامبر خواب است، بلال گفت: «الصلاة خیرُءمن النوم، الصلاة خیرء من النوم». از آن پس این عبارت در اذان صبح جاى گرفت و بر همین منوال تثبیت شد.65
سند این دو روایت منقطع است. اما سند روایت اوّل به این دلیل که ابن ابى لیلى در سال 17 هـ متولد شده است و بلال در سال 20 یا 21 هـ درشام، که از ابتداى فتح این سرزمین به دست مسلمانان، به عنوان مرزبان در آنجا بود، درگذشت. بنابر این بلال شامى و ابن ابى لیلى کوفى بود، با این وصف چگونه ممکن است ابن ابى لیلى با وجود خردسالى و دورى راه از بلال حدیثى شنیده باشد؟!66
ترمذى همین روایت را با اختلافى در ابتداى سند، نقل کرده و گفته است: حدیث بلال را جز از طریق ابو اسرائیل ملاّئى نمى‏شناسیم. ابو اسرائیل این حدیث را از حکم(ابن عتیبة) نشنیده، بلکه آن را از حسن بن عماره و او از حکم روایت کرده است.
اسم ابواسرائیل، اسماعیل بن ابى اسحاق است و نزد اهل حدیث چندان قوى نیست.67
اما سند روایت دوم: در سنن ابن ماجه به نقل از زوائد در باره  آن آمده است:
در سلسله سند این روایت راویان ثقة قرار دارند؛ اما این سند منقطع است؛ زیرا سعیدبن مسیب از بلال حدیثى نشنیده است.68
6. روایت نسایى:
از سوید بن نصر، از عبداللّه، از سفیان از ابى جعفر، از ابى سلمان، از ابى محذوره نقل شده است که براى رسول خدا(ص) اذان مى‏گفتم و در اذان نماز صبح چنین مى‏گفتم: حىّ على الفلاح، الصلاة خیرء من النوم، الصلاة خیرء من النوم، اللّه اکبر، اللّه اکبر، لااله إلاّ اللّه.69
در سنن بیهقى70و سبل السلام71به جاى ابى سلمان، ابى سلیمان آمده است، بیهقى گفته است: اسم ابو سلیمان، «همام الموءذن» است. من در کتب رجالى که در دست است، شرح حال «همام موءذّن» را نیافته‏ام. نه ذهبى در «سیر اعلام النبلاء» و نه مَزّى در «تهذیب الکمال» او را یاد نکرده‏اند، پس این مرد، شناخته شده نیست.
اما ابو محذوره اگر چه از اصحاب است، ولى قلیل الروایه است، آنچه را روایت کرده از ده حدیث تجاوز نمى‏کند. او در سال هشتم هجرى درغزوه حنین براى رسول خدا(ص) اذان گفته است.72
7. روایت بیهقى: سند این روایت منتهى مى‏شود به ابى قدامه، از محمد بن عبدالملک بن ابى محذوره، از پدرش از جدش: به رسول خدا(ص) گفتم که سنت اذان را به من یاد دهد.... و در ادامه حدیث آمده است: حىّ على الفلاح، حىّ على الفلاح، و اگر نماز صبح بود بگو: الصلاة خیرء من النوم، الصلاة خیرء من النوم... .
8. بیهقى روایت دیگرى دارد که سند آن منتهى مى‏شود به عثمان بن سائب از پدرش وامّ عبدالملک بن ابى محذورة، از ابى محذوره، از پیامبر(ص). مضمون این روایت همانند روایت پیشین است.73
از وضعیت محمد بن عبدالملک پیش‏تر سخن گفتیم. عثمان بن سائب هم نه خودش شناخته شده است و نه پدرش و جز یک روایت، روایتى از آنها نقل نشده است.74
9. روایت ابوداود: سند این روایت منتهى مى‏شود به حرث بن عبید، از محمد بن عبدالملک بن ابى محذوره، از پدرش، از جدش: به رسول خدا(ص) گفتم سنت اذان را به من یاد دهد... ـ تا آنجا که مى‏گوید ـ اگر نماز صبح بود، مى‏گویى: الصلاة خیرء من النوم، الصلاة خیرء من النوم....75
سند روایت به محمد بن عبدالملک منتهى مى‏شود. ابن حجر به نقل از عبدالحق مى‏گوید: به این اسناد استناد نمى‏شود. ابن قطان در مورد او گفته: وى مجهول الحال است و جز حارث کسى را که از او روایت کرده باشد، نمى‏شناسیم.76
شوکانى در باره  محمد بن عبدالملک بن ابى محذوره گفته است: وضعیت این فرد شناخته شده نیست؛ و در مورد حرث بن عبید گفته که در او حرف و سخن است.77
10. ابو داود همین روایت را با سند دیگرى نیز نقل کرده است که منتهى مى‏شود به عثمان بن سائب از پدرش و اُمّ عبدالملک بن ابى محذوره، از ابى محذوره، از پیامبر(ص).78 از ضعف این سند نیز پیش‏تر سخن گفتیم.
11. ابو داود روایت دیگرى را نیز نقل مى‏کند که سندش منتهى مى‏شود به ابراهیم بن اسماعیل بن عبدالملک بن ابى محذوره. او مى‏گوید: از جدم عبدالملک بن ابى محذوره شنیدم که مى‏گفت از ابو محذوره شنیده است که رسول خدا به او اذان را حرف به حرف تلقین کرده است ـ تا آنجا که مى‏گوید ـ در اذان نماز صبح مى‏گفت: الصلاة خیرء من النوم... .79
ابراهیم بن اسماعیل یک روایت دارد که80، احتمال منقطع بودن سند آن وجود دارد، خود او نیز توثیق نشده است.
12. دارقطنى سه روایت از انس و عمر بدون اینکه آنها را به پیامبر(ص) نسبت دهد، نقل مى‏کند که نشان مى‏دهند تثویب در اذان، سنت بوده است.81
13. روایت دیگر دارقطنى دلالت دارد که پیامبر بلال82 را به تثویب امر کرده، اما سند این روایت منقطع است. این روایت را عبدالرحمن بن ابى لیلى از بلال نقل کرده و به دلیل وجود عبدالرحمن بن حسن در سند آن، ضعیف است. ابوحاتم در باره  عبدالرحمن بن حسن گفته است که: حدیث او قابل استناد نیست. دیگران او را ملایم معرفى کرده‏اند.83
14. دارقطنى روایت دیگرى نیز نقل کرده که دلالت دارد بر اعلام قبل از اذان به هر شکلى. این روایت علاوه بر اینکه برخى راویان سلسله سند آن تضعیف شده‏اند، خارج از مقصود است.84
15. دارمى با سندى که به زهرى از حفص بن عمر بن سعد موءذّن منتهى مى‏شود روایت مى‏کند که حفص گفت: خانواده‏ام به من خبر دادند که بلال نزد رسول خدا(ص) آمد تا فرا رسیدن نماز صبح را به او خبر دهد. به او گفتند که رسول خدا(ص) خواب است، پس بلال با صداى بلند ندا سر داد: «الصلاة خیرء من النوم». از آن پس این عبارت در اذان نماز صبح جاى گرفت.85
این روایت قابل استناد نیست زیرا:
اوّلاً: زهرى در سلسله سند این روایت وجود دارد.
ثانیاً: در سلسله سند این روایت حفص بن عمر وجود دارد که جز این یک روایت، روایت دیگرى ندارد86. علاوه بر این اصل ناقل، ناشناخته است.
16. مالک نقل مى‏کند که: موءذّن نزد عمر بن خطاب آمد تا او را از فرا رسیدن نماز صبح با خبر کند، دید که عمر خواب است، پس گفت: «الصلاة خیرء من النوم». پس از این ماجرا عمر دستور داد تا این عبارت در اذان نماز صبح جاى گیرد.87
نتیجه  روایات:
روایات تثویب به شدت متعارض هستند و اقسام مختلفى دارند که نمى‏توان آنها را به معناى واحدى ارجاع داد:
1. برخى از این روایات دلالت دارند که عبداللّه بن زید تثویب را درخواب دیده و از آغاز جزئى از اذان بوده است.
2. برخى دیگر دلالت دارند که تثویب را بلال به اذان افزود و پیامبر آن را تثبیت کرد.
3. پاره‏اى دیگر از روایات تثویب دلالت دارند که عمر بن خطاب به موءذّن دستور مى‏داد که عبارت: «الصلاة خیرء من النوم» را در اذان صبح قرار دهد.
4. گروهى از این روایات که دلالت دارند که رسول خدا(ص) این عبارت را به ابو محذوره تعلیم داده است.
5. روایات دیگرى دلالت دارند که بلال در اذان صبح «حىّ على خیر العمل» مى‏گفت اما رسول خدا(ص) به او دستور داد که به جاى آن «الصلاة خیرء من النوم» بگوید. متقى هندى در کنز العمال88 این روایت را نقل کرده است.
با توجه به این تعارض آشکار، نمى‏توان به این روایات اعتماد کرد، و از آنجا که امر، در این روایات، دایر بین سنت و بدعت است، ترک سنت متعیّن مى‏شود، زیرا در ترک سنت عذابى نیست، اما ارتکاب بدعت عذاب دارد.
سخن فقها در باره  تثویب
کسانى از صحابه و تابعین تثویب را بدعت دانسته و معتقدند پیامبر(ص) در این زمینه دستورى صادر نکرده، بلکه این مسأله پس از رحلت آن حضرت اتفاق افتاده است:
1. ابن جریج مى‏گوید:
عمروبن حفص به من خبرداد که سعدِ موءذّن اوّلین کسى بود که در دوران خلافت عمر گفت: «الصلاة خیر من النوم»، عمر گفت: این کار بدعت است و آن را رها کرد. بلال هیچ گاه براى عمر اذان نگفت.
2. ابن جریج همچنین مى‏گوید:
حسن بن مسلم به من گفت: مردى از طاووس پرسید: چه زمانى عبارت «الصلاة خیر من النوم» در اذان گفته شد؟
طاووس در پاسخ گفت: ابن عبارت در دوره رسول خدا(ص) گفته نشد؛ اما بلال پس از رحلت رسول خدا(ص) و در زمان خلافت ابوبکر این عبارت را از مردى که موءذّن نبود شنید و آن را از او فرا گرفت و در اذان به کار برد.
ابوبکر مدتى کوتاه پس از این ماجرا در گذشت، و خلافت به عمر رسید. عمر گفت: «اى کاش بلال را از چیزى که ایجاد کرد، نهى مى‏کردیم». گویا این سخن را فراموش کرد و مردم تا به امروزه، آن گونه، اذان مى‏گویند.89
3. عبدالرزاق از ابن عیینه از لیث از مجاهد نقل کرده است:
روزى با ابن عمر بودم که شنید مردى در مسجد عبارت: «الصلاة خیرء من النوم» را تکرار مى‏کند. ابن عمر گفت: بیا از نزد این بدعت گذار بیرون رویم.90
البته طبق روایت سنن ابو داود، این مرد آن عبارت را هنگام نماز ظهر و عصر تکرار مى‏کرد، نه هنگام نماز صبح.91
4. در جامع المسانید از حماد از ابراهیم نقل شده است که:
از ابى حنیفه در باره  تثویب پرسیدم. در پاسخ گفت: تثویب را مردم برساخته‏اند؛ ولى در میان برساخته‏هاى مردم کار خوبى است. ابو حنیفه یاد آورى کرد که تثویب مردم آن بود که موءذّن پس از پایان اذان دو بار مى‏گفت: «الصلاة خیرء من النوم».
راوى مى‏گوید: این روایت را محمد بن حسن شیبانى در آثار خود به نقل از ابوحنیفه آورده و تصریح کرده این سخن از ابو حنیفه است و ما به آن عمل مى‏کنیم.92
این روایت نشان مى‏دهد که عبارت «الصلاة خیر من النوم» در عصر رسول خدا(ص) یا در عصر خلفا، پس از پایان اذان گفته مى‏شده و جزئى از اذان نبوده و موءذّن براى بیدار کردن مردم این عبارت را از پیش خود تکرار مى‏کرده است. سپس این عبارت در اذان گنجانیده شد.
5. شوکانى به نقل از البحر الزخار گفته است:
تثویب را عمر به وجود آورد، فرزند عمرگفت: این عمل بدعت است. از على(ع) نقل شده است که وقتى این عبارت را شنید، گفت: چیزى را که جزء اذان نیست به آن نیفزایید. راوى پس از ذکر حدیث ابى محذوره و بلال مى‏گوید: اگر این عبارت جزء اذان بود، على و ابن عمر و طاووس آن را انکار نمى‏کردند. با این وصف، به منظور جمع بین روایاتى که در این باب وارد شده، مى‏پذیریم که دستور گفتن این عبارت در اذان براى توجه بیشتر به نماز بوده و جنبه  تشریع ندارد.93
6. امیر یمنى صنعانى(متوفّا 182 هـ) مى‏گوید:
عبارت «الصلاة خیرء من النوم» از الفاظ اذان که براى فراخواندن مردم به نماز و آگاه کردن آنان از وقت نماز تشریع شده است به شمار نمى‏آید؛ بلکه از عباراتى است که براى بیدار کردن مردم از خواب، تشریع شده است. این عبارت مانند الفاظ تسبیح است که در دوران اخیر مردم به جاى اذان اوّل به کار مى‏برند. با توجه به این مطالب، گره جدال فقها در اینکه آیا تثویب از الفاظ اذان است یا نه و آیا گفتن این عبارت در اذان بدعت است یا نه، گشوده مى‏شود.94
7. ابن قدامه از اسحاق نقل کرده که او پس از نقل روایت ابى محذوره گفته است:
تثویب را مردم ساخته‏اند و ابو عیسى گفته تثویب را اهل علم خوش ندارند و ابن عمر وقتى آن را شنید، از مسجد خارج شد.95
8. از امامان اهل بیت(ع) روایات متعددى رسیده که گفتن عبارت «الصلاة خیرء من النوم» در اذان بدعت است. شیخ طوسى با سند صحیح از معاویة بن وهب نقل کرده است که از امام صادق(ع) از تثویب که بین اذان و اقامه گفته مى‏شود، سوءال کردم. فرمود: «ما آن را نمى‏شناسیم.»96
9. از بررسى روایاتى که در مورد اذان وارد شده، براى نگارنده روشن شد که دو خاندان از روایتى که از جدشان، عبداللّه بن زید و ابى محذوره، روایت شده، بهره بردارى کردند و کوشیدند این روایت را میان مردم منتشر کنند؛ زیرا این روایت متضمن فضیلتى براى خاندان آنهاست. اگر این انگیزه نبود، دلیلى نداشت این دو مسأله(تشریع اذان به واسطه روءیا و تثویب در اذان نماز صبح) به این شکل گسترده منتشر شود، به همین روایتى که این دو خاندان از جدّ خود نقل کرده‏اند، جاى تردید دارد. در مباحث گذشته با راویانى که در سلسله سند این روایات وجود دارند و منسوب به یکى از این دو خاندانند، آشنا شدید.
10. موءذّن در فصل اوّل ودوم اذان شهادت مى‏دهد که تنها معبود در صفحه  وجود، خداوند سبحان است و غیر از او هر معبودى دیگرى، سراب ناپایدارى بیش نیست.
در فصل سوم اذان شهادت مى‏دهد محمد(ص) رسول خداست و خدا او را براى ابلاغ رسالات و انجام دعوتش مبعوث کرده است.
پس از این فصل، نداى موءذّن از اعلان شهادت، تبدیل مى‏شود به فراخواندن به نماز که انسان با آن به عالم غیب متصل مى‏شود. دراین فراخوان خشوع انسان با عظمت خالق پیوند مى‏خورد. سپس در فصل‏هاى دیگر اذان، انسان به رستگارى و کامیابى و بهترین عملى که نماز متضمن آن است، دعوت مى‏شود. موءذّن پس از این دعوت، دو باره آن حقیقت ابدى را که در فصول اولیه به آن تصریح کرده بود، یاد آورى مى‏کند و مى‏گوید: اللّه اکبر، اللّه اکبر، لااله إلاّ اللّه، لا اله إلاّ اللّه.
این است حقیقت و صورت اذان که همگى بر یک سبک و سیاق است و دست تشریع آسمانى آن را در قالب عباراتى حاکى از حقایقى ابدى ریخته است که انسان را از غوطه ور شدن در سرگرمى‏ها و لذایذ دنیا باز مى‏دارد.
که هر انسان آگاهى که اذان را گوش کند و در فصول و معانى آن، دقت نماید، این حقیقت را احساس مى‏کند. اما آیا عبارت «نماز بهتر از خواب است» هیچ تناسبى با رفعت فصول دیگر اذان دارد؟ در اینجا هیچ کس ـ البته اگر از پیشداورى و تعصّب مذهبى عارى باشد ـ نمى‏تواند این حقیقت تلخ را مخفى کند که وقتى موءذّن در اذان صبح از دعوت به نماز و رستگارى و بهترین عمل، به اعلان این که «نماز بهتر از خواب است» منتقل مى‏شود، گویى از قله بلاغت، به کلامى که عارى از رفعت و تازگى است، سقوط کرده است. موءذّن با گفتن این جمله، مطلبى را بیان مى‏کند که حتى کودکان نیز آن را مى‏دانند، و با شور و شدت، سخن بدیهى را فریاد مى‏کند که بر هیچ کس پوشیده نیست. فریاد موءذّن به اینکه «نماز از خواب بهتر است» شبیه این است که فردى میان جمعیت انبوهى فریاد زند که دو نصف چهار است.97
خاتمه:
بدعتى پس از بدعت دیگر
تاریخ اذان و اقامه آکنده از بدعتها ست و بدعت گذاران با استحساناتى که هیچ جایگاهى در تشریع ندارد، دست به تصرف در این امر زدند. اینک توجه خوانندگان را به برخى از این بدعتها که پس از پیامبر(ص) به وجود آمد، جلب مى‏کنیم:
1. اذان دوم در روز جمعه
در دوره  حیات پیامبر(ص) و خلافت ابوبکر و عمر، رسم بر این بود هنگامى که امام براى ایراد خطبه به منبر مى‏رفت، اذان مى‏گفتند. اما وقتى مردم در زمان خلیفه سوم زیاد شدند، عثمان دستور داد به هنگام دخول وقت نماز، اذان دومى بر فراز مأذنه گفته شود. این اذان به اذان دوم خلیفه معروف شده است. از شافعى نقل شده که مستحب است جمعه داراى یک اذان نزد منبر باشد.98
اگر اذان از امور توقیفى است، پس تصرف در آن، به صورت زیاد و کم کردن، در دست بشر نیست و خلیفه مى‏توانست مشکلات پیش آمده را به گونه‏اى دیگر حل کند.
تعجب اینجاست که فقهاى اهل سنت در باره  احکامى که به این دو اذان در نماز جمعه مربوط مى‏شود، اختلاف نظر دارند؛ مثلاً کدام یک از این دو اذان، در تحریم بیعى که در آیه  شریفه  «یا أیها الذین آمنوا اذا نُودی للصلاة من یوم الجمعة فاسعوا إلى ذکرِ اللّه وَذَرُوا البیعَ»99 آمده است، اعتبار دارد.
2. علماى حنفى مذهب کوفه پس از عهد صحابه، تثویب دیگرى را اختراع کرده‏اند و آن اضافه کردن عبارت «حىّ على الصلاة» و «حىّ على الفلاح»، هر کدام دو بار، بین اذان و اقامه نماز صبح است. متقدمان این گروه از علما این عمل را فقط در نماز صبح نیکو و در غیر نماز صبح مکروه دانسته‏اند؛ اما متأخّران این عمل را در کلیه نمازها(به جز نماز مغرب به دلیل تنگى وقت) نیکو شمرده‏اند. آنان گفته‏اند: تثویب بین اذان و اقامه  نمازها به‏حسب عرف هر سرزمینى است مانند سرفه کردن(تنحنح) یا گفتن «الصلاة، الصلاة» یا غیر اینها.
3. ابو یوسف در تثویب، رأى جدیدى برساخته و آن را براى آگاه کردن همه  کسانى که به امور مسلمانان اشتغال دارند مانند امام و قاضى و امثال آنها، جایز دانسته است. طبق این دیدگاه، موءذّن پس از اذان مى‏گوید: السلام علیک أیّها الامیر، حىّ على الصلاة، حىّ على الفلاح، الصلاة یرحمک اللّه.
برخى از علماى شافعى و مالکى و همچنین علماى حنبلى دیدگاه ابو یوسف را در صورتى که امام و امثال او صداى اذان را نشنیده باشند، پذیرفته‏اند. اما محمد بن حسن شیبانى این قول را بعید دانسته و چنین تعلیل کرده که همه مردم در امر جماعت مساوى هستند. برخى از علماى مالکى هم این دیدگاه را تأیید کرده‏اند.100
حذف حیعله از اذان
گذشت که گنجاندن تثویب در اذان تنها بدعتى نیست که در اذان صورت گرفته است. حذف عبارت: «حىّ على خیر العمل» از فصول اذان و اقامه، بدعت دیگرى است که معمول شده است، آن هم به این بهانه که گفتن «حىّ على خیر العمل» موجب انصراف مردم از جهاد مى‏شود، زیرا وقتى مردم بفهمند که نماز بهترین عمل است، به آن اکتفا کرده، از جهاد روى بر مى‏گردانند! این بدعت، آشکارا، نابود کردن تشریع و دست اندازى در آن با تفلسفى بیهوده است؛ زیرا مسلّماً شارع مقدس به این محذور آگاه بوده و با توجه به آن، این فصل را در اذان وارد کرده است.
قوشجى(یکى از متکلمان اشاعره) از خلیفه دوم نقل کرده که روى منبر گفت:
سه چیز در دوره  رسول خدا(ص) وجود داشته است که من از آنهانهى کرده و آنها را حرام مى‏کنم و کسانى را که مرتکب آنها شوند، مجازات مى‏کنم. آن سه چیز عبارتند: متعه زنان، متعه  حج و فصل حىّ على خیر العمل.101
شیعیان اجماع دارند که این فصل، جزئى از اذان است و از دوره  پیامبر(ص) تاکنون بر همین منوال عمل کرده‏اند و این فصل به شعارى براى آنان تبدیل شده است؛ به طورى که بسیارى از مورخان، شیعه را به عنوان کسانى که «حىّ على خیر العمل» مى‏گویند یاد کرده‏اند.
حلبى گفته است:
از ابن عمرو از امام زین العابدین، علىّ بن الحسین(ع) نقل شده است که اینان در اذان‏هایشان بعد از عبارت: «حىّ على الفلاح»، عبارت «حىّ على خیر العمل» را مى‏گفته‏اند.102
1. توبه، آیه  3.
2. التهذیب، ج2، ص283، ح1126.
3. همان، ح1128.
4. ثواب الاعمال، ص52.
5. المحاسن، ص48، شماره68
6. بین این دو روایت منافاتى نیست. موارد متعددى وجود دارد که جبرئیل یک آیه را دو بار نازل کرده است؛ بر کسى که در دو روایت فوق دقت و تدبّر کند، روشن است که هدف از اذان گفتن در روایت اوّل غیر از هدف از اذان گفتن در روایت دوم است.
7. على(ع) تحدیث مى‏شده، به این معنا که او هم کلام فرشته وحى را مى‏شنیده است. ر. ک: صحیح بخارى، ج4، ص200 و شرح آن به نام ارشاد السارى، ج6، ص99 و غیر آن، باب «رجالء یکلّمون من غیر أن یکونوا انبیاء» [باب کسانى که خدا با آن‏ها سخن مى‏گفته بدون اینکه پیامبر باشند]. ابوهریره از پیامبر(ص) روایت کرده: از جمله کسانى که قبل از شما بودند، افرادى از بنى اسرائیل بودند که... .
8. کلینى، کافى، ج3، ص302، باب «بدء الاذان»، ح1و2.
9. الکافى، ج3، ص482، ح1، باب «النوادر» و به زودى نقل خواهیم کرد که نزدیک چهارده نفر ادعا کرده‏اند که اذان را در خواب دیده‏اند.
10. به زودى آن را به طور کامل از «سنن» اهل سنت نقل خواهیم کرد.
11. وسائل الشیعه، ج4، ص612، باب اوّل از ابواب اذان و اقامه، ح3.
12. آنچه از امامان(ع) نقل شده است که فصول اقامه هریک دو بار تکرار مى‏شود مگر فصل اخیر که یک بار گفته مى‏شود.
13. الحاکم، المستدرک، ج3، ص171، کتاب معرفة الصحابه. طبق روایات اهل بیت(ع) در اقامه نیز هر جمله دو بار گفته مى‏شود مگر جمله  آخر.
14. متقى هندى، کنز العمال، ج12، ص350، شماره35354.
15. برهان الدین حلبى، السیرة الحلبیة، ج2، ص300ـ301.
16. کنزالعمال، ج8، ص329، شماره 23138، فصلء فی الاذان.
17. عبدالرزاق بن همام صنعانى(126ـ211هـ)، المصنف، ج1، ص456، شماره 1775.
18. السیرة الحلبیة، ج2، ص296، باب «بدء الاذان و مشروعیته».
19. آیا در منطق عقل صحیح است که انسان چنین روءیایى را که موجب آرامش پیامبر و اصحاب اوست، به مدت بیست روز کتمان کند، آنگاه(پس از شنیدن آن از عبداللّه بن زید) چنین بهانه بیاورد که حیا کرده است؟! من خلیفه را اجلّ از این منطق مى‏دانم. علاوه بر اینکه بین این حدیث و حدیث دوم تنافى وجود دارد.
20. ابوداود، السنن، ج1، ص134ـ135، شماره 498ـ499، تحقیق محمد محیى الدین، این حدیث حاکى از آگاهى عمر پس از اذان بلال است، بر خلاف حدیث گذشته.
21. ابن ماجه، السنن، ج1، ص232/233، باب «بدء الاذان»، شماره 706ـ 707.
22. ترمذى، السنن، ج1، ص358ـ361، باب «ماجاءفی بدء الاذان» شماره189.
23. النساء، آیه  113.
24. آل عمران، آیه  159.
25. ترمذى، السنن، ج1، ص362، شماره 190؛ نسایى، السنن، ج2، ص3؛ بیهقى، السنن، ج1، ص389، باب «بدء الاذان»، ح اوّل.
26. همان.
27. همان.
28. السیرة الحلبیة، ج2، ص297.
29. بیهقى، السنن، ج1، ص390، ح1.
30. السیرة الحلبیة، ج2، ص300.
31. بخارى، الصحیح، ج1، ص120، باب «بدء الاذان».
32. ر. ک: حدیث شماره 2.
33. شرف الدین، النص و الاجتهاد، ص137.
34. ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج12، ص188، شماره 867.
35. جمال الدین مزى، تهذیب الکمال، ج34، ص142، شماره 7545.
36. تهذیب الکمال، ج24، ص304.
37. همان، ج24، ص423ـ 424؛ تاریخ بغداد، ج1، ص221ـ224.
38. السنن، ترمذى، ج1، ص361؛ تهذیب التهذیب، ج5، ص224.
39. تهذیب الکمال، ج14، ص541.
40. حاکم، المستدرک، ج3، ص336.
41. تهذیب الکمال، ج16، ص519، شماره3755.
42. همان، ج25، ص139، شماره5178.
43. شوکانى، نیل الاوطار، ج2، ص37ـ38.
44. امام احمد حنبل، المسند، ج4، ص42ـ43.
45. دارمى، السنن، ج1، ص268ـ 269، باب «بدء الاذان».
46. الموطأ، ص 75، باب «ماجاء فی النداء للصلاة»، شماره1.
47. سیر اعلام النبلاء، ج5، ص468، شماره 213.
48. الطبقات الکبرى، ج1، ص246ـ 247.
49. سیر اعلام النبلاء، ج2، ص376، شماره 79؛ درمقام دوم، تفصیل این مطلب به طور کامل خواهد آمد.
50. تهذیب الکمال، ج27، ص508، شماره 5925.
51. همان، ج26، ص439ـ440.
52. بیهقى، السنن، ج1، ص390.
53. تهذیب التهذیب، ج12، ص188، شماره868.
54. سنن بیهقى ، ج1، ص 390.
55. سنن دارقطنى، ج1، ص245، شماره 56و57.
56. میزان الاعتدال، ج3، ص674، شماره 8017 و 8018؛ تهذیب الکمال، ج26، ص220، شماره 5516؛ تهذیب التهذیب، ج9، ص378، شماره 620.
57. دارقطنى، السنن، ج1، ص242، شماره 31.
58. همان، ص241.
59. بحرانى، الحدائق، ج7، ص419؛ النهایة فی غریب الحدیث، ج1، ص226؛ لسان العرب، ماده  «ثوب»؛ القاموس، ماده  «ثوب».
60. السنن، ج2، ص14، قسمت پاورقى.
61. ر. ک: روایت چهارم در صفحات پیش و سخن شوکانى در صفحات گذشته از همین مقاله.
62. ر. ک: روایتى که از امام احمد پس از احادیث سنن در صفحات گذشته از همین رساله نقل شد.
63. ر. ک: به صفحه  گذشته از همین کتاب.
64. ابن ماجه، السنن، ج1، ص237، شماره715.
65. همان، شماره 716.
66. شوکانى، نیل الاوطار، ج2، ص38.
67. ترمذى، السنن، ج1، ص378، شماره 198.
68. ابن ماجه، السنن، ج1، ص237، شماره 716؛ سعید بن مسیب در سال 13 متولد و در سال 94 هـ وفات یافته است.
69. نسایى، السنن، ج2، ص13، باب «التثویب فی الاذان».
70. بیهقى، السنن، ج1، ص422؛ صنعانى، سبل السلام، ج1، ص221.
71. همان.
72. ابن حزم اندلسى، اسماء الصحابة الرواة، ص 161، شماره 188.
73. بیهقى، السنن، ج1، ص421 ـ 422، باب «التثویب فی أذان الصبح».
74. میزان الاعتدال، ج2، ص114، شماره 3075(السائب)؛ تهذیب التهذیب، ج7، ص117، شماره 252(عثمان بن السائب).
75. ابو داود، السنن، ج1، ص136، شماره 500.
76. ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج9، ص317.
77. نیل الاوطار، ج2، ص38.
78. ابو داود، السنن، ج1، ص136 ـ 137، باب «کیفیة الاذان»، شماره 501.
79. همان، شماره 504.
80. جمال الدین مزى، تهذیب الکمال، ج2، ص44، شماره147.
81. دارقطنى، السنن، ج1، ص243، شماره 38، 39 و 40.
82. همان، شماره 41.
83. میزان الاعتدال، ج3، ص556، شماره 4851.
84. دارقطنى، السنن، ج1، ص244ـ245، شماره 48، 51، 52 و 53.
85. دارمى، السنن، ج1، ص270، باب «التثویب فی أذان الفجر».
86. جمال الدین مزى، تهذیب الکمال، ج7، ص30، شماره 1399؛ و ذهبى در میزان الاعتدال، ج1، ص560، شماره 2129 گفته: تنها زهرى از حفص نقل کرده است.
87. الموطّأ، ص 78، شماره 8.
88. ج8، ص345، شماره 23188.
89. کنز العمال، ج8، ص357، شماره 23252 و 23251؛ این روایت را عبدالرزاق نیز در المصنف، ج1، ص474، شماره 1827 و 1828 و 1829، آورده است.
90. المصنف، ج1، ص475، شماره 1832، این روایت را کنزالعمال، ج8، ص358، شماره 23250 نقل کرده است.
91. ابو داود، السنن، ج1، ص148، شماره 538.
92. خوارزمى، جامع المسانید، ج1، ص296.
93. نیل الاوطار، ج2، ص38.
94. سبل السلام فی شرح بلوغ المرام، ج1، ص120.
95. ابن قدامه، المغنى، ج1، ص420.
96. وسائل الشیعه، ج4، ص650، باب 22 از ابواب اذان و اقامه، حدیث1، و باقى احادیث این باب.
97. نگارنده: وقتى در سال 1375 هـ به زیارت خانه خدا مشرف شدم و در حرمین شریفین صداى اذان را شنیدم، چنین احساسى به من دست داد. از آن هنگام همواره درذهن و خیالم این نکته مى‏چرخد که این فصل، از کلام وحى نیست و تنها به علل و اسبابى میان فصول اذان جاى گرفته است. همین احساس، انگیزه من از بحث و کندو کاو در این موضوع و تألیف این رساله بود.
98. المجموع، ج3، ص132.
99. جمعه، آیه  9.
100. الموسوعة الفقهیه، ج2، ص361، ماده اذان.
101. علاء الدین قوشجى(متوفّا به سال 879 هـ در قسطنطنیه)، شرح التجرید، ر. ک: به شرح این فرد در کتاب ما به نام «بحوث فی الملل و النحل»، ج2، چاپ بیروت.
102. برهان الدین حلبى، السیرة الحلبیّه، ج2، ص305.