"تکمله «مجموعه فتاوى ابن الجنید» باب طهارت " (مقاله ترویجی حوزه)

بررسى دیدگاه هاى قدما نتایج متعدد در استنباط احکام فقهى دارد، از جمله:
الف) قدما در بیان فتواى خود مقید بودند که متن یا مضمون روایت را نقل کنند. مى توان گفت: گردآورى فتاوى آنها درواقع جمع آورى مجموعه اى از روایات است.
ب) ازجمله منابع استنباط احکام فقهى اجماع قدما است. بنابراین یکى از راه هاى بررسى صحت و سقم اجماع،بررسى دیدگاه هاى آنها است.
ج) براساس دیدگاه بسیارى از فقها، اعراض قدما از روایتى سبب ضعف سند آن و عمل آنها به یک روایت موجب تقویت و جبران ضعف آن مى شود.
د) در پاره اى نصوص ابهام هایى وجود دارد که درک معنا و مفهوم آنهارا دشوار مى کند. چگونگى برداشت قدما از این گونه نصوص به جهت نزدیکى آنهابه عصر ائمه(ع) در فهم این قبیل روایات موثر است.
متاسفانه بسیارى از آثار قدما در طول تاریخ از بین رفته است و آنچه از آنهاباقى مانده، نقل هاى پراکنده توسط پیشینیان در آثارشان است. نظر به اهمیت آنهابرخى از پژوهشگران درجمع آورى و تنظیم نظریات قدما همت گماردند و در این زمینه آثار ارزنده متعدد گردآورى و عرضه کردند.
ازجمله قدمایى که دیدگاه هاى او همواره مورد توجه فقها بوده ابو على محمد بن احمد بن جنید اسکافى (م 381) است و براساس اطلاع ما تاکنون نظریات او در دو مجموعه گرد آمده و هر دو برگرفته از کتاب مختلف الشیعه تالیف مرحوم علامه حلى (648 726 ق) است:
1- مجموعه فتاوى ابن الجنید، شیخ على پناه اشتهاردى، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ اول، 1416ق.
2- الفتاوى لابن الجنید الاسکافى، شیخ باقر محسنى خرمشهرى، قم، چاپ اول، 1412ق.
تفاوت دو کتاب فوق در این است که آیت الله اشتهاردى عین عبارات مختلف را نقل کرده اما نویسنده کتاب الفتاوى لابن الجنید الاسکافى با تغییر در عبارات مختلف، کتاب را از زبان ابن جنید نگاشته است.
برخلاف آنچه برخى تصور مى کنند که علامه همه آراء ابن جنید را در کتاب مختلف آورده با بررسى اى که دراین زمینه انجام دادیم روشن شد که فقهاى دیگر، بسیارى از آراء او را نقل کرده اند که در مختلف ذکر نشده. حتى موارد متعددى را در این مقاله نشان خواهیم داد که دیگران حتى خود علامه در آثار دیگرش دیدگاه هاى ابن جنید را مغایر با مختلف نقل کرده اند که ظاهرا منشا آن استنساخ متون است و این احتمال وجود دارد که آراء ابن جنید عوض شده باشد. پیش از بیان فتاواى ابن جنید در باب طهارت که درمختلف نیامده یا با آن مغایر است نکاتى را یاد آور مى شویم:
الف) کتاب «مجموعة فتاوى ابن الجنید» جامع تر و به جهت دست نبردن در عبارات مختلف، قابل اطمینان تر از کتاب الفتاوى لابن الجنید الاسکافى» است. لذا آن را مبناى کار قرار دادیم.
ب) مسائل را تقریبا به ترتیب کتاب «مجموعه فتاوى ابن الجنید» مى آوریم.
ج) براى جستجو جهت دست یابى به آراء ابن جنید از برنامه کامپیوترى معجم فقهى نسخه سوم استفاده کردیم وبدین منظور آثار فقهى فقهاى شیعه تا آثار شهید اول را مورد جستجو قرار دادیم.
د) از آنجا که در برنامه معجم فقهى از چاپ سنگى کتاب ذکرى استفاده شده، همه عبارات آن را با نسخه تحقیق شده مقایسه و عبارات را از آنجا مى آوریم و پاورقى هایى که از این کتاب مى آید نیز از نسخه محقق است.
ه) گاهى فتوایى از ابن جنید در مختلف بدون دلیل آمده اما در کتاب هاى دیگر همان فتوا با دلیل آمده است. از آنجا که احتمال دارد دلیل توسط ابن جنید گفته شده باشد، این موارد را هم مى آوریم.
و) گاهى دیدگاه ابن جنید را در یک فرع فقهى، گوناگون نقل کرده اند. در این موارد همه آنها را آورده و با «الف»، «ب» و...مشخص کرده ایم. اگر نقلى با کتاب مختلف تفاوت داشته باشد، عبارت مختلف را در پاورقى مى آوریم.
نقض کننده هاى وضو
مساله1- زایل کننده عقل
قال ابن الجنید: کلما غلب على العقل کالغشوة والقرعة من القرع اذا تطاول().
مساله2- مس فرج
الف) قال ابن الجنید فی المختصر: ان من مس ما انضم علیه الثقبان نقض وضوءه، وقال ایضا من مس ظاهر الفرج من غیره بشهوة تطهر اذا کان محرما، و من مس باطن الفرجین فعلیه الوضوء من المحرم و المحلل().
ب) المشهور عند علمائنا عدم النقض به، سواء القبل والدبر، منه او من غیره، رجلا او امراة، باطنا او ظاهرا، بشهوة اوبغیرها. خلافا لابن بابویه حیث نقضه بمس باطن ذکره او باطن دبره ولابن الجنید حیث نقضه بمسهما وبمس ظاهر فرج غیر المحرم، و سواء مس فرجه فرج المراة او غیره من الاعضاء، سواء مس براحته او بطرف الاصابع اوبغیرهما().
ج) وقول ابن بابویه: من مس باطن ذکره باصبعه، او باطن دبره انتقض وضوءه وقول ابن الجنید: من مس ما انضم علیه الثقبان نقض وضوءه ومن مس ظاهر الفرج من غیر شهوة تطهر اذا کان محرما، ومن مس باطن الفرجین فعلیه الوضوء من المحلل والمحرم، بعیدان من الصواب().
مساله3- حقنه، مذى، تقبیل، مس فرج و...
درس: یجب الوضوء بالبول والغائط... والحق بعض خروج الریح من الذکر وابن الجنید الحقنة و المذى عن شهوه والتقبیل عنها ومس الرجل فرجها().
تخلى
مساله4- رو و پشت به قبله و... بودن
الف) قال ابن الجنید فی المختصر: یستحب للانسان اذا اراد التغوط فی الصحراء ان یجتنب استقبال القبلة او الشمس اوالقمر او الریح، بغایط او بول().
ب) الثانی: یحرم علیه استقبال القبله واستدبارها بالبول والغائط فی الصحارى والبنیان، خلافا لابن الجنید فیهما،وللمفید وسلار فی الاخیر.
ج) و[قال] ابن الجنید: یستحب تجنب القبلة، لانه کان فی منزل الرضا(ع) کنیف مستقبل القبلةولقول جابر:
نهی النبی(ص) ان نستقبل القبلة ببول، ورایته قبل ان یقبض بعام یستقبلها فیکون فعله ناسخا.
مساله5- تنحنح
وظاهر الاستبصار وجوب الاستبراء. والتنحنح ثلاثا، قاله سلار وذکره ابن الجنید فی المراة().
کیفیت وضو
مساله 6 کیفیت شستن اعضا ومسح
السادسة: ذکر ابن الجنید فی کیفیة غسل الوجه ان یضع الماء من یمینه على وسط الجبهة بحیث یعلم ان الماء قد ماس القصاص ویکون راحته مبسوطة الاصابع حتى تاخذ الراحة جبهته ویجرى الماء من العضو الاعلى الى الذی یلیه والراحة تتبع جریان الماء على الوجه الى ان یلتقى الابهام والسبابة اسفل الذقن وتمر الید قابضة علیه او على اللحیة الى اطرافها.
وفی غسل الیدین ان یملا یده الیمنى ماء ثم یضعه فی الیسرى وقد رفع مرفقه الایمن وحدر ذراعه وکفه وبسط اصابعهاوفرقها فیضع الماء من کفه الیسرى على اعلى مرفقه الایمن لیستوعب الغسل المرفق ثم یسکب الماء بها ینقله بیساره وقد قبض بها على مرفقه الایمن من المرفق الى اطراف اصابعه تبعا للماء حتى یعلم انه لم یبق من ظاهرها وباطنها ممایلی الارض شی ء الا وقد جرى علیه الماء. ویکون ظاهر الیسرى مما یلی السماء من ذراعه الیمنى ثم یرفع یده الیسرى من آخر یده الیمنى بعد مرورها على اصابع کفه الیمنى الى اعلى مرفقه الایمن فلیقم بطن راحته الیسرى و ظهرها ممایلی بطن ذراعه الیمنى حتى یسکب الماء الى اطراف اصابعه الیمنى. ولو اخذ لظهر ذراعه غرفة ولبطنها اخرى کان احوط. ثم ذکر غسل الیسرى کذلک.
وقال فی مسح رجلیه: یبسط کفه الیمنى على قدمه الایمن ویجذبها من اصابع رجله الى الکعب ثم یرد یده من الکعب الى اطراف اصابعه فمهما اصابه المسح من ذلک اجزاه وان لم یقع على جمیعه، ثم یفعل ذلک بیده الیسرى على رجله الیسرى.
وهذه الهیئات لم یذکرها الاصحاب و لکنها حسنه الا المسح فان فیه تکرارا نفاه الاصحاب().
مساله7- رساندن آب به پوست صورت
الف) قال ابن الجنید: متى خرجت اللحیة ولم تکثر فعلى المتوضى ء غسل الوجه حتى یستیقن وصول الماء الى بشرته لانها لم تستر موضعها.
ب) قال ابن الجنید: وکل ما احاط به الشعر وستره من بشرة الوجه، اعنى شعر العارضین والشارب والعنفقة والذقن،فلیس على الانسان ایصال الماء الیه بالتخلیل و انما علیه اجراء الماء على الوجه و الساتر له من الشعر.
وظاهر هذه العبارات وجوب غسل العذار
ج) الرابع: المشهور عدم وجوب تخلیل الشعر النابت على الوجه، خف کله او کثف کله او تبعض، لرجل کان او لامراة حتى لایجب تخلیل لحیة المراة. نص على ذلک کله الشیخ فی المبسوط وصاحب المعتبر، لان «الوجه» اسم لما یواجه به ظاهرا فلا یتتبع غیره ولصحیح زرارة عن ابی جعفر(ع) رواه الصدوق:
کل ما احاط به الشعر فلیس على العباد ان یطلبوه ولا ان یبحثوا عنه لکن یجرى علیه الماء. و هو شامل للمدعى.
وصحیح محمد بن مسلم عن احدهما(ع) فی الرجل یتوضا ایبطن لحیته؟ قال: «لا»() ولما یاتى ان شاء الله من حدیث المراة فی الوضوء وما رووه: ان رسول الله(ص) توضا غرف غرفة غسل بها وجهه() ولا یبلغ ماء الغسله الواحدة اصول الشعر وخصوصا مع الکثافة مع ان رسول الله(ص) کان کث اللحیة کما وصفه به علی(ع)() ولان کل شعره تستر ما تحتها ضرورة فلایجب غسله کالساتر للجمیع لقیام المواجهة فیه.
وابن الجنید ذکر ما مضى ثم قال: و متى خرجت اللحیة فلم تکن تتوارى بنباتها البشرة من الوجه فعلى المتوضى ء غسل الوجه کما کان قبل ان ینبت الشعر حتى یستیقن وصول الماء الى بشرته التی یقع علیها حس البصر اما بالتخلیل او غیره،لان الشعر اذا ستر البشره قام مقامها فاذا لم یسترها کان على المتطهر ایصال الماء الیها().
مساله8- کشیدن دست برصورت هنگام شستن آن
ویلوح من کلام ابن الجنید وجوب امرار الید على الوجه لحکایة وضوء رسول الله(ص)() ولانه المعهود فی الغسل().
مساله9- شستن دوم
قال ابن الجنید: وانما استحبت الثانیة لیکمل بها ما لعله نقص فی الاولى().
مساله10- شستن سوم
تنبیه: المشهور تحریم الثالثة... وقال ابن الجنید وابن ابی عقیل بعدم التحریم، لقول الصادق(ع) فی روایة زرارة: «الوضوءمثنى مثنى من زاد لم یؤجر علیه()»().
مساله11- معناى «کعب»
قال ابن ابی عقیل: الکعبان ظهر القدم وابن الجنید: الکعب فی ظهر القدم دون عظم الساق لاشتقاقه من قولهم: «کعب» اذا ارتفع ومنه «کعب ثدی الجاریة» اذا علا، قال:
قد کعب الثدی على نحرها
فی مشرق ذی صبح نایر()
مساله12- مسح با آب جدید
الف) قال ابن الجنید: واذا کانت بید المتطهر نداوة یستبقها من غسل یده مسح بیمینه راسه ورجله الیمنى وبیده الیسرى رجله الیسرى وان لم یستبق ذلک اخذ ماءا جدیدا لراسه ورجلیه وکذا یستحب ان وضا وجهه ویده مرتین مرتین.
وهذا تصریح منه بجواز الاستیناف().
ب) فلاتجب تجفیف الراس والرجلین فی المسح اذا غلب ماء الوضوء واکتفى ابن الجنید وابن ادریس بمطلق المسح وتوغل ابن الجنید فجوز ادخال یده فی الماء والمسح على الرجلین.
وهو شاذ کما شذ قوله بغسل اللمعة وحدها اذانسیها ونقصت عن سعة الدرهم().
ج) السادسة: یجب المسح بفضل نداوه الوضوء فیبطل بالماء الجدید ولو لضروره فی الاشهر واستقر علیه اجماعنا بعدابن الجنید اذ جوز الماء الجدید عند عدم بلة الوضوء، قال: کذلک استحب اذا کان وضا وجهه مرتین مرتین().
مساله13- رعایت ترتیب در مسح پا
الخامسة: هل یجب البداة بالیمنى من الرجلین؟ المشهور العدم لاطلاق الایة والاخبار وظاهر ابنى بابویه وابن ابى عقیل وجوبه وبه افتى ابن الجنید وسلار عملا بالوضوء البیانی واخذا بالاحتیاط().
مساله14- مسح بر حائل
قال ابن الجنید: روى یحیى بن الحسین: ان آل رسول الله(ص) اجمعوا على ذلک وقال به خلق کثیر من الصحابة والتابعین().
مساله15- مسح بر نعل
قال ابن الجنید فی النعال: و ما کان منها غیر مانع لوصول الراحة والاصابع او بعضها الى مماسة القدمین فلا باس بالمسح علیهما. قال: وقد روى المسح علیهما عن امیرالمؤمنین(ع) والباقر(ع) والصادق(ع) وان رسول الله(ص) توضا ومسح على نعلیه، فقال له المغیرة: انسیت یا رسول الله؟ قال: «بل انت نسیت هکذا امرنی ربی».
قال: وروى الطبری والساجی وغیرهما ان رسول الله (ص) مسح علیهما، عن امیرالمؤمنین(ع) وعبدالله بن عباس وعبدالله بن عمر واوس بن اوس وروى عن ابى ظبیان وزید الجهنى ان امیرالمؤمنین(ع) توضا ومسح علیهما().
مساله16- موالات
ابن الجنید اعتبر الجفاف واشترط بقاء البلل على جمیع الاعضاء الا لضرورة فلایضر الجفاف().
مساله17- خشک ماندن قسمتى از اعضاى وضو
السابعه: قال [ابن الجنید] ایضا: لو بقی موضع لم یبتل فان کان دون الدرهم بلها وصلى وان کانت اوسع اعاد على العضووما بعده وان جف ما قبله استانف وذکر انه حدیث ابی امامه عن النبى(ص) وزرارة عن ابى جعفر(ع) وابن منصور عن زید بن علی().
غسل جنابت
مساله18- وطى در دبر
اقول: اوجب المصنف والمرتضى وابن الجنید وابن حمزه وابن ادریس والشیخ فی المبسوط، بالوطی فی دبر المراة والغلام من غیر انزال، الغسل على الفاعل والمفعول، لقوله تعالى: «او لامستم النساء»() فدل بعمومه على وجوب الغسل بوط ی المراة فی الدبر من غیر انزال، والاجماع المرکب، فان کل من اوجب الغسل بوط ی المراة فی الدبر من غیرانزال اوجب الغسل بوط ی الغلام من غیر انزال، من نفى الوجوب عن احدهما نفى الوجوب عن الاخر، ولروایة زرارة الصحیحة عن الباقر(ع)، فی قضیه اختلاف الصحابة فی الجماع فی القبل من غیر انزال وانکار علی(ع) على الانصار،حیث لم یوجبوا الغسل فیه بقوله(ع): «اتوجبون علیه الرجم، والجلد، ولاتوجبون علیه صاعا من ماء()»().
مساله19- کفایت غسل از وضو
وفی مرسل حماد بن عثمان عن الصادق(ع) فی الرجل یغتسل الجمعة او غیر ذلک ایجزیه عن الوضوء؟ فقال(ع): «وای وضوء اطهر من الغسل»(). وهی دلیل ابن الجنید والمرتضى على اجزاء الغسل فرضه ونفله عن الوضوء وحملت على سلب الوضوء بالنسبة الى غایاتها لان سلبه لاجل الصلاة().
مساله20- شرط نیت درطهارت
مساله: (النیة) شرط فی صحة الطهارة وضوءا کانت او غسلا او تیمما، وهو مذهب الثلاثة واتباعهم وابن الجنید().
مساله21- چگونگى غسل
وابن الجنید اجتزا مع قلة الماء بالصب على الراس وامرار الید على البدن تبعا للماء المنحدر من الراس على الجسد، قال:و یضرب کفین من الماء على صدره و سائر بطنه وعکنه، وهی جمع «عکنه» بضم العین و سکون الکاف وهی الط ی الذی فی البطن من السمن وتجمع ایضا على «اعکان» ثم یفعل مثل ذلک على کتفه الایمن ویتبع یدیه فی کل مرة جریان الماء حتى یصل الى اطراف رجل الیمنى ما سحا على شقة الایمن کله ظهرا وبطنا ویمر یده الیسرى على عضده الایمن الى اطراف اصابع الیمنى وتحت ابطیه وارفاغه ولاضرر فی نکس غسل الید هنا. والارفاغ: المغابن من الاباط و اصول الفخذین واحدهما رفغ بفتح الراء وضمها وسکون الفاء ویفعل مثل ذلک بشقة الایسر حتى یکون غسله من الجنابة کغسله للمیت المجمع على فعل ذلک به. فان کان بقی من الماء بقیة افاضها على جسده واتبع یدیه جریانه على سائرجسده. ولو لم یضرب صدره وبین کتفیه بالماء الا انه افاض ببقیة مائه بعد الذی غسل به راسه و لحیته ثلاثا على جسده او صب على جسده من الماء ما یعلم انه قد مر على سائر جسده اجزاه. ونقل رجلیه حتى یعلم ان الماء الطاهر من النجاسة قد وصل الى اسفلها. وهذا الکلام ظاهره سقوط الترتیب فی البدن().
مساله22- غسل ارتماسى با باران
وابن الجنید الحق المطر ایضا بالارتماس، قال: ولو امر یدیه عقیب ذلک على سائر بدنه کان احوط().
مساله23- استبرا با بول
قال ابن الجنید: یتعرض الجنب للبول واذا بال تخرط ونتر().
مساله24- روغن زدن جنب
یکره للجنب الدهن قاله ابن الجنید، لخبر حریز عن الصادق (ع) ().()
مساله25- استحباب تکرار شستن
وابن الجنید حکم بغسل راسه ثلاثا واجتزا بالدهن فی البدن، قال: ولا اختار ایثار ذلک مع امکان الماء. واستحب ابن الجنید ایضا للمرتمس ثلاث غوصات، یخلل شعره ویمسح سائر جسده بیدیه عقیب کل غوصة. ولا باس به لما فیه من صورة التکرار ثلاثا حقیقة وان کان الارتماس یاتی على ذلک().
مساله26- کمک گرفتن در غسل
الحادى عشر: ترک الاستعانة، لما ذکر فی الوضوء. و قول ابن الجنید هنا یناسب قوله فی الوضوء، حیث قال: وان کان غیره یصب علیه الماء من اناء متصل الصب او کان تحت انبوب قطع ذلک ثلث مرات یفصل بینهن بتخلیل الشعر بکلایدیه. فظاهره جواز مباشرة الغیر().
مساله27- غسل هاى مستحب
قال ابن الجنید: یستحب لکل مشهد او مکان شریف او یوم ولیلة شریفة وعند ظهور الاثار فی السماء وعند کل فعل یتقرب به الى الله ویلجا فیه الیه().
حیض
مساله28- عبور حائض از مشاهد
یکره حمل المصحف ولمس هامشه و قراءة غیر العزائم الا السبع والحضاب والادهان والاجتیاز فی المساجد اذا امنت التلویث وکذا یجوز للسلس والمبطون والمجروح مع الامن وکذا الصبی المنجس والحق المفید وابن الجنید المشاهد بالمساجد، وهو حسن().
مساله29- نشانه هاى حیض و استحاضه
قد قال ابو علی بن الجنید من فقهائنا: دم الحیض اسود غلیظ تعلوه حمرة حار یخرج من الجانب الایمن، و دم الاستحاضة بارد رقیق تعلوه صفرة یخرج من الجانب الایسر().
مساله30- اجتماع حیض وحمل
قال المفید و ابن الجنید: لایجامع الحمل لقوله(ع): «ما کان الله لیجعل حیضا مع حبل»() ولانه یصح طلاقها مع رویة الدم ولایصح طلاق الحائض اجماعا فلایکون حیضا ولما روى عن النبى(ص)انه قال: «الا توطا الحبالی حتى یضعن ولا الحیالی حتى یستبرئن بحیضة»() جعل الحیض علامة فراغ الرحم، فدل على انه لایتصور مع الحمل().
مساله31- حکم مبتداه و مضطربة
حکم ابن الجنید فی المبتداه والمضطربة بعشرة اولا ثم ثلاثة فیما بعد وبقضاء عشرة من شهر رمضان للاحتیاط().
مساله32- حکم صاحب عادت کمتر از ده روز در صورت استمرار خون.
والمرتضى وابن الجنید: تستظهر الى العشرة، لانها ایام الحیض ولخبر یونس بن یعقوب عن الصادق(ع): تنتظر عدتها ثم تستظهر بعشرة ایام().
...وابن الجنید: الاحتیاط ان تتطهر بعد عادتها، وتسبح بقدر صلاتها الى العشرة، مع حکمه بالاستظهار الى العشرة، وکذاتصنع من یقدم الدم عادتها بیوم او یومین عنده().
مساله33- حیض شدن در مسجد الحرام یا مسجد پیامبر(ص)
لو حاضت فی احد المسجدین ففی افتقارها الى التیمم فی خروجها منه اشکال واوجبه ابن الجنید وبه روایة مرسلة سلفت().
مساله34- اجتماع تمیز و عادت
قال دام ظله: ولو اجتمع التمیز والعادة فالاقوى العادة ان اختلفا زمانا.
اقول: هذا مذهب المرتضى والمفید وابن الجنید والشیخ فی الجمل، لقوة العادة ولقوله(ع): «دعی الصلاة ایام ا قرائک»() وایام العادة هی ایام اقرائها، ولان العادة قد تفید العلم کالعلوم العادیة، او تفید الظن الغالب().
استحاضه
مساله35- حکم مستحاضه مضطربه اى که داراى تمیز نیست ووقت را فراموش کرده
ثم المستحاضة اما ذات عادة مستقیمة معلومة او مبتداة وقد ذکرتا واما مضطربة ذات تمییز فتعمل علیه واما فاقدته وهی ثلاث:
الاولى: ذکرت العدد ونسیت الوقت فتخصص بالاجتهاد ایامها ولا اعتراض للزوج ومع عدم الامارة تتخیر واول الشهراولى، لامکان الحیض فیه مع سبقه و لقول الصادق(ع): «تترک الصلاة عشرة ایام ثم تصلی عشرین یوما() واختاره فی التذکرة».
ووجه التخصیص انها لاتقصر عن ناسیتها وهو منصوص ابن الجنید والفاضل. والقول بالاحتیاط عسر بالایة() والخبر() ().
مساله36- جماع با مستحاضه
السابع: ظاهر الاصحاب توقف حل الوط ء على ما توقف علیه الصلاة والصوم من الوضوء والغسل لقولهم: یجوز وطوهااذا فعلت ما تفعله المستحاضة، قاله المفید وابن الجنید والمرتضى والشیخ لوجود الاذى فیه کالحیض ولخبر عبدالملک بن اعین عن الصادق(ع): «ولا یغشاها حتى یامرها فتغتسل()» ().
مساله37- اکثر ایام نفاس
قال دام ظله: «وفی اکثره روایات، اشهرها انه لایزید عن اکثر الحیض». قال المرتضى وابن الجنید و ابنا بابویه: ثمانیة عشریوما وهو اختیار المفید فی المقنعة.
والاستناد ما رواه محمد بن مسلم، قال: سالت ابا جعفر عن النفساء کم تقعد؟ فقال: «ان اسماء بنت عمیس، امرهارسول(ص) ان تغتسل لثمان (لثمانیة خ ل) عشرة، ولا باس بان تستظهر بیوم او یومین()»().
احکام اموات
مساله38- نشانه مرگ
قال ابن الجنید: ومن علامته زوال النور من بیاض العین وسوادها وذهاب النفس وزوال النبض().
مساله39- قرائت قرآن پس از مرگ
قال ابن الجنید: یقرا عنده من غیر ان یرفع صوته بالقراءة وقال عقیب تلقینه: ولایکثر علیه عند احوال الغشی لئلا یشغل بذلک عن حال یحتاج الى معاینتها().
مساله40- کشیدن دست و پاى میت
مساله: وتمد یداه الى جنبیه وساقاه ان کانتا منقبضین ولم یمتنعا. ذکر ذلک الشیخان وابن الجنید().
مساله41- مستحبات غسل میت
الخامسة عشر: یستحب تقدیم غسل یدیه وفرجیه مع کل غسلة کما فی الخبر() وفتوى الاصحاب. وتثلیث غسل اعضائه کلها من الیدین والفرجین والراس والجبینین بالاجماع.
وحصرها الجعفی فی کل غسله خمس عشرة صبة لاتنقطع.
وابن الجنید والشیخ قالا بعدم الانقطاع ایضا حتى یستوفی العضو().
مساله42- آوردن لوح نزد میت براى غسل
وقال ابن الجنید: یقدم اللوح الذی یغسل علیه الى المیت ولایحمل المیت الى اللوح. وکره ان یحضر الغسل جنب اوحائض او نفساء().
مساله43- کمترین مقدار کافور براى حنوط
وابن الجنید: اقله مثقال وبه روایة مرسلة عن الصادق(ع)() وفی مرسلة عنه(ع): «مثقال ونصف()»().
مساله44- جواز غسل همسر
یشترط المساواة فی الذکورة والانوثة مع الاختیار اتفاقا، لتحریم النظر واسلام الغاسل الا فی مواضع:
احدها: الزوجیة فلکل من الزوجین تغسیل صاحبه اختیارا فی الاقوى وهو قول ابن الجنید والجعفی صاحب الفاخر، والمرتضى وظاهر المبسوط والخلاف لاشتهار ذلک فی الصدر الاول من تغسیل على(ع) فاطمه(ع)() واسماء زوجها() وقول ابنته: لو استقبلنا من امرنا ما استدبرنا ما غسل رسول الله(ص) الا نساؤه() وقول النبی(ص)لبعض نسائه: «لو مت قبلی لغسلتک»() ولم ینکر ذلک کله احد وروى المفضل عن الصادق(ع): «ان علیا(ع) غسل فاطمه لانها صدیقه لم یکن یغسلها الا صدیق»() وعن محمد بن مسلم، قال: سالته عن الرجل یغسل امراته. قال:«نعم انما یمنعها اهلها تعصبا()»().
مساله45- اگر شوهر یا زنى براى غسل زن نباشد
الثانی عشر: اذا فقد الزوج والنساء فی المراة ووجد الاب والجد، فالاب اولى، لقول علی(ع) السالف(). وقال ابن الجنید:
الجد اولى، لصلاحیته لولایة الاب ولتقدیمه فی النکاح().
مساله46- شستن فرج هنگام غسل دادن رحم یا همسر
الثانی: قال ابن الجنید: الاحوط ان یقیم الرجل کتابیة تغسل فرج رحمه ویغسل هو الباقی وکذا تقیم الزوجة کتابیا یغسل فرج زوجها().
مساله47- غسل خنثى
الثالث: الخنثى المشکل لثلاث [سنین] امره ظاهر، وفوقها یغسله محارمه من الرجال والنساء من فوق الثیاب، لانه موضع ضرورة. و على ما تقدم یجوز للاجانب بطریق الاولى عند عدم المحارم. وقال ابن البراج لایغسله رجل ولا امراة ویمم. وقال ابن الجنید: تغسله امته. و شراء امته من ترکته او بیت المال، او استصحاب حاله فی الصغر بعیدان، لانتفاءالملک عن المیت مع الشک فی جواز تغسیل الامة المملوکة کما مر وانتفاء الصغر المزیل للشهرة().
مساله48- غسل جسدى که نمى توان روى آن آب ریخت
مساله: ولو خیف من تغسیله تناثر جلده یتیمم، ویستحب امراره ید الغاسل على جسد المیت، فان خیف من ذلک لکونه مجدورا او محترقا اقتصر الغاسل على صب الماء من غیر امرار، ولو خیف من الصب لم یغسل ویتیمم. ذکر ذلک الشیخان فی المبسوط والمقنعه والنهایة، و ابن الجنید().
مساله49- جنس کفن
قال ابن الجنید: ولا یمکن فی الوبر().
مساله50- تعداد پارچه هاى کفن
قال ابن الجنید: لاباس ان یکون الکفن ثلاثة اثواب یدرج فیها ادراجا او ثوبین وقمیصا، و ان اعوز الثلاثة فالثوب الواحداذا کان یجمع المیت، وان کان صغیرا استر به العورة.
...واختلف الاصحاب فی القمیص، فاوجبه الشیخان فی المبسوط والنهایة والمقنعة وعلم الهدى فی المصباح، والوجه ما ذکره ابن الجنید: من التخییر بین الاثواب الثلاثة یدرج فیها المیت والقمیص مع ثوبین.
...ومع الضرورة تجزی اللفافة الواحدة، کذا قال ابن الجنید وعلم الهدى فی شرح الرسالة، لانه حال ضرورة فیقتصر على الممکن، ولان مع عدم الکفن تدفن عاریا، فالاقتصار على بعضه اولى().
مساله51- چگونگى حمل جنازه
ویدل على جواز الحمل کیف کان مکاتبه الحسین بن سعید الرضا(ع): یساله عن سریر المیت: اله جانب یبتدا به فی الحمل من جوانبه الاربع او ما شاء الرجل؟ فکتب: «من ایها شاء»(). وعلى هذا عمل ابن الجنید().
مساله52- چگونگى حمل جنازه
قال ابن الجنید بعد ذکر النعش للنساء : ولاباس بحمل الصبی على ایدى الرجال، والجنازة على ظهور الدواب.
قلت:«النعش» لغة السریر علیه المیت، او السریر وهنا یراد المظلل علیه().
مساله53- تشییع صاحب جنازه
وابن الجنید قال: یمشى صاحب الجنازة بین یدیها والقاضون حقه ورائها وروى الحسین بن عثمان: ان الصادق(ع) تقدم سریر ابنه اسماعیل بلاحذاء ورداء().
...وابن الجنید قال: لایرکب فیها صاحب الجنازة ولا اهله ولا اخوان المیت.
...اما صاحب الجنازة فیخلعه لیتمیز عن غیره لمامر ولخبر ابن ابى عمیر المرسل عن الصادق(ع)() وخبر ابى بصیرعنه() وذکره الجعفی وابن حمزة والفاضلان. و ذکر ابن الجنید ایضا التمییز بطرح بعض زیه وبارسال طرف العمامة او اخذ مئزر من فوقها على الاب والاخ ولایجوز على غیرهما().
تیمم
مساله54- تیمم بر زمین شوره زار
الف) منع ابن الجنید من السبخ، لشبهه بالملح().
ب) حکی عن بعضهم المنع من التیمم بالسبخ وبه قال ابن الجنید لقوله تعالى: «صعیدا طیبا()»().
مساله55- تیمم بر آجر و سفال
وابن الجنید لایختار الاجر والخزف الا ان یلابسه طین او تراب یابس().
مساله56- تیمم بر زمین یخ زده
مسالة: قال علم الهدى فی المصباح: من کان فی ارض وکحل او ثلج لایتمکن من غیره جاز ان یضرب یدیه ویتیمم بنداوته وظاهر هذا یعط ی التیمم بالثلج والیه او ما ابن الجیند فی المختصر().
مساله57- تعداد ضربه
اختلف الاصحاب فی عدد الضرب فاجتزا ابن الجنید وابن ابى عقیل والمفید فی العزیة والمرتضى بالضربة الواحدة فی الوضوء والغسل محتجا بحدیث عمار فان النبى(ص) بینه بضربة واحدة وکان عمار جنبا().
مساله58- مسح پیشانى با دست راست
یجب مسح الجبهة من قصاص الشعر الى طرف الانف الاعلى، بادئا باعلاها ملصقا باطن کفیه بها ویجزی الواحدة اختیارا وان کانت یمنى خلافا لابن الجنید().
مساله59- دست یافتن به آب در میان نماز
قال فی المبسوط والخلاف: لایرجع، ولو تلبس بتکبیرة الاحرام. وهو حسن معول علیه، لانه شرع فی الصلاة شروعامامورا به، فلا یحل الرجوع، حذرا من ابطال العمل، وهو مذهب المرتضى فی خلافه وشرح الرسالة والمفید فی المقنعة وابن الجنید().
مساله60- اعاده نماز توسط متیمم اگر مانعى نگذارد به آب برسد
لواحدث فی الجامع یوم الجمعة ومنعه الزحام عن الخروج للطهارة تیمم وصلى، لعدم تمکنه من استعمال الماء وخوف فوت الجمعه ولا یعید للامتثال. وقال الشیخ، وابن الجنید: یعید، لقول علی(ع) وقد سئل عن رجل یکون فی الزحام یوم الجمعة او یوم عرفة لایستطیع الخروج من المسجد لکثرة الناس: «یتیمم ویصلی معهم ویعید اذا انصرف()» ().
مساله61- تیمم براى تشییع جنازه
قال ابن الجنید: ولاباس بالتیمم فی المصیر للجنازة اذا خاف فوتها().
مساله62- چگونگى تیمم دادن نایب
هل یضرب المعین بیدی نفسه او بیدى المؤمم؟ قال ابن الجنید: یضرب الصحیح بیدیه ثم یضرب بهما یدی العلیل().
مساله63- اعاده نماز متیمم اگر آب را در وقت بیابد
وثانیها: من تیمم فی اول الوقت اذا قلنا به ثم وجد الماء فی الوقت فاوجب ابن الجنید وابن ابی عقیل الاعادة، لروایة یعقوب بن یقطین السالفة()»().
مساله64- تیمم در صورت گرانى زیاد آب
مساله: اذا لم یوجد الا ابتیاعا وجب مع القدرة وان کثر الثمن...
وقال ابن الجنید منا: اذا کان الثمن غالیا تیمم وصلى واعاد اذا وجد الماء().
مساله65- تیمم در صورت گرانى کم آب
فروع: اختلف علماؤنا فی اشتراط عدم الزیادة على ثمن المثل، فالمشهور العدم، فیجب الشراء بای ثمن کان ما لم یجحف به...
وقال ابن الجنید منا والشافعی: لایجب الشراء وان زاد یسیرا، لانه یجوز له التیمم لحفظ المال فلا یناسب وجوب الشراء باکثر من ثمن المثل لانه تضییع له. والقلیل والکثیر واحد، ولهذا یکفر مستحله ویفسق غاصبه ویجوزالدفع عنه().
احکام نجاسات
مساله66- ازاله نجاست از بدن و لباس اگر کمتر از درهم باشد
الف) قال ابن الجنید: ان قلت عن الدرهم فمعفو، کالدم().
ب) وقول ابن الجنید بعدم نجاسه الثوب بدم کعقد الابهام الاعلى لما روى عن عایشة انها قالت: «کان لاحدانا درع ترى فیه قطرا من دم فتقصعه بریقها» ای تمضغه ولقول الصادق(ع): «ان اجتمع قدر حمصة فاغسله والا فلا()» آضعیف().
مساله67- پاک کردن خون با آب دهان
ولایطهر الدم بالبصاق خلافا لابن الجنید().
مساله68- پاک کننده بودن زمین
قال ابن الجنید: لو وطی ء برجله او ما هو وقاء لها نجاسة ثم وطی ء بعدها على الارض طاهرة یابسة طهر ما ماس النجاسة من رجله والوقاء ولو مسحها حتى یذهب عین النجاسة، واثرها بغیر ماء اجزاه اذا کان ما مسحها به طاهرا().
مساله69- مقدار راه رفتن براى پاک شدن
ولاحصر فی المشى، و ابن الجنید: نحو خمس عشرة ذراعا وهو مروی عن الصادق (ع)()»().
مساله70- خشک شدن بول توسط خورشید
مسالة الشمس اذا جففت البول من الارض والبواری والحصیر جازت الصلاة علیه وطهر وهو اختیار الشیخین فی المقنعة والمبسوط والخلاف. و قال ابن الجنید: الاحوط تجنبها الا ان یکون ما یلاقیها من الاعضاء یابسا().
مساله71- پاک شدن کنیف و مانند آن با خورشید
الخامس: لایطهر الکنیف وشبهه بالشمس. قاله ابن الجنید، لاختصاص ازالة الشمس بالاجزاء الرطبة اما الاجزاء الترابیة النجسة فلا().
مساله72- طریق پاک شدن ظرفى که سگ از آن آب خورده
الف) الثانى: الاناء ویجب غسلها من ولوغ الکلب ثلاث مرات اولاهن بالتراب. ذهب الیه اکثر علمائنا... وقال ابن الجنید: یغسله سبعا وبه قال الشافعی واحمد وهو مروی عن ابن عباس وابی هریره وعروة وطاوس، لقوله(ع): «طهور اناء احدکم اذا ولغ الکلب فیه ان یغسله سبعا()»().
ب) اما الاناء فالاجماع على الثلاث فی ولوغ الکلب... وابن الجنید اوجب سبعا للخبر عن النبی(ص)() ولقول الصادق(ع): «یغسل من الخمر سبعا وکذا الکلب()»().
مساله73- استفاده از غیر خاک براى پاک کردن ظرفى که سگ از آن آب خورده است
فروع: الاول: قال الشیخ فی المبسوط: اذا لم یوجد التراب اقتصر على الماء وان وجد غیره کالاشنان وما یجری مجراه اجزا وبه قال ابن الجنید ووجه ما ذکراه ان الاشنان ابلغ فی الانقاء فاذا طهر بالتراب، فبالاشنان اولى، و فیه تردد. منشاه اختصاص التعبد بالتراب وعدم العلم بحصول المصلحة المرادة منه فی غیره، على انه لو صح ذلک لجاز مع وجود التراب.
مساله74- تطهیر ظرف
متنجس با غیر ولوغ ویغسل الاناء من سائر النجاسات مرة والثلاث احوط وقال الشیخ فی الخلاف والمبسوط وابن الجنید: یجب غسله ثلاثا().
مساله75- تطهیر ظروف چوبى و مانند آن از خمر
مساله: ما کان من آنیة الخمر صلبا لایشتف الخمر کالصفر والرصاص والحجر والمغضور، یطهر بالغسل اجماعا وما لیس بصلب کالقرع والخشب والخزف غیر المغضور فیه قولان:
احدهما: لایطهر، اختاره ابن الجنید، لما روى محمد بن مسلم عن احدهما قال: «نهى رسول الله(ص) عن الخشب والمرقب». قال: وسالته عن الجرار الخضر و الرصاص. قال:
«لاباس بها()» ولان للخمر حدة ونفوذا فتستقر اجزاوه فی باطن الاناء فلا ینالها الماء. والاخر: یکره، وهو الاشبه وبه قال الشیخ فی المبسوط.
مساله76- تطهیر پوست مردار با دباغى
والشلمغانی وابن الجنید طهرا بالدبغ ما کان طاهرا فی حال الحیاة، لما روی عن النبی(ص): «ایما اهاب دبغ فقدطهر»ولخبر شاة میمونةوعن الصادق(ع) فی جلد المیتة: «یدبغ ویتوضا منه و لا یصلی فیه» والصدوق ارسل عن الصادق(ع) فی جلود المیته: تجعل فیها ما شئت من لبن او سمن وتتوضا منه وتشرب ولا تصل فیها