شیوه ای دیگر در تدوین فرهنگ نامه های اصطلاحات علوم عقلی اسلامی (مقاله ترویجی حوزه)
درجه علمی: علمی-ترویجی (حوزوی)
آرشیو
چکیده
مرکز پژوهشی دائرهْْ‌المعارف علوم عقلی اسلامی در نظر دارد پیش از نگارش دائرهْْ‌المعارف علوم عقلی اسلامی، فرهنگ‌نامه‌هایی در زمینة منطق، فلسفه، کلام و عرفان منتشر نماید. این فرهنگ‌نامه‌ها، ویژگی‌هایی دارند که آنها را از همة دانش‌نامه‌های موجود متمایز می‌سازد و برخی از شاخصه‌های بی‌سابقه در محتوا، برجستگی ویژه‌ای در آنها ایجاد خواهد کرد. اولین رشته‌ای که به لحاظ ترتیب منطقی برای نگارش فرهنگ‌نامه برگزیده شده، منطق است. در این شماره، دو نمونه از مقالات نگاشته شده با ویژگی‌های مورد نظر، یعنی مقالة «منطق» و مقالة «تصور»، جهت بهره‌مندی از دیدگاه‌های دانشوران علوم عقلی و کارآشنایان در امرِ دانش‌نامه‌نویسی ارائه می‌گردد؛ بدان امید که صاحب‌نظران با راهنمایی‌های خود، ما را در تصحیح و تکمیل این شیوه یاری رسانند.متن
مرکز پژوهشی دائرهْْ‌المعارف علوم عقلی اسلامی در نظر دارد پیش از نگارش دائرهْْ‌المعارف، فرهنگ‌نامه‌هایی را در رشته‌های مختلف علوم عقلی اسلامی تدوین کند. برای نگارش این فرهنگ‌نامه‌ها شیوه‌ای خاص در نظر گرفته شده که با شیوه‌های رایج، متفاوت است.
از این رو، دربارة این نوع فرهنگ‌نامه‌نویسی توضیحاتی ضروری می‌نماید:
1) با توجه به زمینه‌های از پیش‌فراهم شده در این مرکز، و به جهت رعایت ترتیب منطقی، منطق اولین رشته‌ای است که برای نگارش این نوع فرهنگ‌نامه‌ها برگزیده شده است. هر چند با توجه به کمیاب بودن متخصص در منطق، و به جهت سختی رعایت همه اصول شکلی که در این فرهنگ‌نامه مطلوب ماست، ممکن است تدوین این فرهنگ‌نامه‌ها زمانی به طول بینجامد، اما به هرحال می‌توان به علاقه‌مندان و پژوهش¬گران علوم عقلی، آغاز این نوع فعالیت در منطق را نوید داد.
2) ویژگی¬هایی در این نوع فرهنگ‌نامه وجود دارد که آن را از همه دانش‌نامه‌های موجود متمایز می‌سازد و برخی از شاخصه‌های بی‌سابقه در محتوای این فرهنگ‌نامه، برجستگی ویژه‌ای در آن ایجاد خواهد کرد.
برخی از ویژگی‌های این نوع فرهنگ‌نامه عبارتند از:
1-2) مدخل‌های آن اختصاص به اصطلاحات دارد و مدخلی از اعلام، مکاتب و مشارب، آثار و امکنه در آن وجود ندارد.
2-2) مدخل‌های این فرهنگ‌نامه به شیوه‌ای نو و بی‌سابقه انتخاب شده است؛ زیرا مدخل‌های این فرهنگ‌ها مطابق با آیین‌نامه‌ای از میان انواع مدخل‌های دائرهْْ‌المعارفیِ تهیه شده در این مرکز برگزیده شده است و مدخل‌های دائرهْْ‌المعارفی نیز از میان اصطلاح‌نامه‌ای انتخاب شده که برای تهیه آن استقصایی
نسبتاً کامل در همه منابع مهم و معتبر از یک رشته صورت گرفته است. بنابراین، انتخاب مدخل‌ها با توجه به جایگاه یک اصطلاح در اصطلاح‌نامه و سامانه یک علم
انجام می‌گیرد.
چنین فرهنگ‌نامه‌ای در واقع محصول سه فعالیت علمی مستقل در هر رشته از رشته‌های علوم عقلی است و هر مقاله و ضمائم آن در واقع از سه متن مستقل3-2) تشکیل شده است که به لحاظ علمی مکمل یکدیگرند.
متن اول، مقاله‌ای مشابه مقالات دائرهْْ‌المعارفی است که در آن، گزارشی نسبتاً جامع اما موجز نسبت به یک اصطلاح و عناوین زیرمجموعه آن، مندرج خواهد شد.
متن دوم، اصطلاح‌نامة یک مدخل است که در مقام تحقیق، مطابق با استانداردهای بین‌المللی تهیه شده، لیکن در مقام عرضه، از به کار گرفتن رمزهای نامفهوم در اصطلاح‌نامه‌ها از قبیل: بک، بج، او، اع و... و حتی از تعابیر نامأنوس اصطلاح‌نامه‌ای از قبیل: مرجّح، نامرجح و... پرهیز شده است و تعابیر رایج در این علوم از قبیل، اقسام، تقسیمات، اجزاء، مترادفات و ... جایگزین آن شده است و بدین وسیله، زمینه استفاده پژوهش‌گران را از اصطلاح‌نامه فراهم آورده است.
به علاوه در گروه اصطلاح‌یابی و مدخل‌شناسی این مرکز، برای مجموعة اصطلاحات مأنوس‌تر در هر علم، نموداری درختی تهیه شده است که در انتهای هر یک از فرهنگ‌نامه‌ها، نمودارهای آن رشته علمی به صورت کامل ضمیمه خواهد شد این نمودار‌ها سامان و ساختار مباحث و اصطلاحات یک علم را در یک نگاه برای پژوهش‌گران نمایش خواهد داد.
متن سوم، تعاریف یک اصطلاح است که از متون اصیل آن رشته انتخاب شده و با نقل قولی مستقیم و بدون ترجمه به مقاله ضمیمه شده است. این متون که اکثراً عربی است، در همین فرهنگ‌نامه یا در ویرایشی دیگر قابل ترجمه به زبان فارسی است.
در انتخاب و چینش تعاریف، ایجاد زمینه‌های علمی برای تحقیق و استفاده علمی کاربران متخصص مهم‌ترین اصل بوده است؛ از این رو اولاً، تلاش شده است در این زنجیره، حلقة مفقوده‌ای نباشد. ثانیاً، چینش تعاریف به ترتیب تاریخی است. ثالثاً، با وجود عنایت به حذف تعاریف یکسان از متون مختلف و اکتفا به ارجاع به منابع مهم برای تعاریف تکراری، جانب احتیاط علمی در عدم حذف تعاریف غیرتکراری، کاملاً رعایت شده است، بدین معنا که تأکید بر این است حتی‌الامکان، تقریرها و تبیین‌ها و توضیحات افزوده متونی که بر آن فایده علمی مترتب است و می‌تواند به تحلیل و تفکیک و فهم دقیق‌تر مفاهیم کمک کند باقی بماند و اگر ذکر تعاریفِ به1-3-2) ظاهر تکراری به نحوی در پی‌بردن به سیر تحولات تاریخی مفهومِ یک اصطلاح یا سیر تحول در انتخاب واژه‌های مربوط به آن تأثیر داشته باشد تعاریف ذکر خواهد شد. به علاوه، چه بسا الفاظ و مفاهیم دو تعریف با نگاهی سطحی و غیرکارشناسانه، یکسان به حساب آید اما احتمال تفاوت مفهوم این دو تعریف به نگاه تخصّصی و عمیق نیز از ملاک‌های ذکر تعاریف به ظاهر تکراری است و به تعبیری جامع، هر نوع کاربرد علمی مستقل، و افزوده و افزایش معنا در تعریف برای تکرار تعاریف کفایت خواهد کرد.
2-3-2) در این فرهنگ‌نامه، هر اصطلاح یک تعریف منتخب خواهد داشت که نگارندة مقاله آن را پیشنهاد می‌دهد و با تأیید شورای علمی گروه در ضمن مقاله، به نحوی متمایز درج خواهد شد.
4-2) امتیاز دیگر این فرهنگ‌نامه، این است که علاوه بر تلاش برای حفظ امانت در گزارش از میراث علمی پیشینیان، نگارنده مقاله حق خواهد داشت ـ چنانچه ضروری ببیند ـ دیدگاه تخصصی خود را در مسائل اختلافی با ذکر دلیل و به اختصار ذکر کند و برای تمایز دقیق دیدگاه نگارنده از گزارش، الگوهایی از قبیل ذکر دیدگاه نگارنده، بعد از واژه «به نظر می‌رسد...» در نظر گرفته شده است.
5-2) با توجه به اینکه خطاب اصلی این مجموعه، پژوهش‌گران متخصص هستند، در ارجاعات درون مقاله، به جای نام پدیدآوران که مشترک میان منابع متعدد است، نام مختصر منبع در متن مقاله ذکر شده است و در موارد اشتراک عنوان منابع، نام مؤلف به آن افزوده خواهد شد.
6-2) برای هر یک از فرهنگ‌نامه‌ها، منابعی اصلی در نظر گرفته شده است که نگارندگان مقالات موظف هستند به همة آن منابع مراجعه کنند. در انتخاب منابع اصلی هر فرهنگ‌نامه نیز معیارهای متعددی که بتواند جامعیت مقاله را تضمین کند مدنظر بوده است و در عین حال، استفاده از منابع دست اول و درجه اول دیگر نیز مجاز و گاه لازم شمرده شده است.
نسخه‌های انتخاب شده از منابع اصلی هر فرهنگ‌نامه، نیز با معیارهایی 1-6-2) متناسب با اقتضائات و اعتبار محتوایی و زمینه بیشتر برای استفاده پژوهش‌گران (نه معیارهای رایج در نسخه‌شناسی که شاخصه‌های دیگری دارد) تعیین شده‌اند.
1) انتخاب نام فرهنگ‌نامه برای چنین مجموعه‌ای به جای دائرهْْ‌المعارف و عناوین مشابه دیگر، دلایلی داشته که از جمله مهم‌ترین آنها، اهتمام بیشتر این مجموعه به جمع‌آوری و تفکیک و تحلیل تعاریف هر اصطلاح است. تأکید بر این کار، به جهت تأثیری است که این تفکیک و تحلیل‌ها در دقت علمی و پرهیز از خلط مفاهیم، به ویژه خلط‌های برخواسته از اشتراکات لفظی دارد.
اینک دو نمونه از مقالات نگاشته شده (منطق وتصور) با ویژگی‌های مورد نظر، جهت استفاده از دیدگاه‌های دانشوران علوم عقلی و کار آشنایان در امرِ دانش‌نامه‌نویسی ارائه می‌گردد؛ بدان امید که صاحب‌نظران با راهنمایی های خود، ما را در تصحیح و تکمیل این شیوه یاری رسانند.
از این رو، دربارة این نوع فرهنگ‌نامه‌نویسی توضیحاتی ضروری می‌نماید:
1) با توجه به زمینه‌های از پیش‌فراهم شده در این مرکز، و به جهت رعایت ترتیب منطقی، منطق اولین رشته‌ای است که برای نگارش این نوع فرهنگ‌نامه‌ها برگزیده شده است. هر چند با توجه به کمیاب بودن متخصص در منطق، و به جهت سختی رعایت همه اصول شکلی که در این فرهنگ‌نامه مطلوب ماست، ممکن است تدوین این فرهنگ‌نامه‌ها زمانی به طول بینجامد، اما به هرحال می‌توان به علاقه‌مندان و پژوهش¬گران علوم عقلی، آغاز این نوع فعالیت در منطق را نوید داد.
2) ویژگی¬هایی در این نوع فرهنگ‌نامه وجود دارد که آن را از همه دانش‌نامه‌های موجود متمایز می‌سازد و برخی از شاخصه‌های بی‌سابقه در محتوای این فرهنگ‌نامه، برجستگی ویژه‌ای در آن ایجاد خواهد کرد.
برخی از ویژگی‌های این نوع فرهنگ‌نامه عبارتند از:
1-2) مدخل‌های آن اختصاص به اصطلاحات دارد و مدخلی از اعلام، مکاتب و مشارب، آثار و امکنه در آن وجود ندارد.
2-2) مدخل‌های این فرهنگ‌نامه به شیوه‌ای نو و بی‌سابقه انتخاب شده است؛ زیرا مدخل‌های این فرهنگ‌ها مطابق با آیین‌نامه‌ای از میان انواع مدخل‌های دائرهْْ‌المعارفیِ تهیه شده در این مرکز برگزیده شده است و مدخل‌های دائرهْْ‌المعارفی نیز از میان اصطلاح‌نامه‌ای انتخاب شده که برای تهیه آن استقصایی
نسبتاً کامل در همه منابع مهم و معتبر از یک رشته صورت گرفته است. بنابراین، انتخاب مدخل‌ها با توجه به جایگاه یک اصطلاح در اصطلاح‌نامه و سامانه یک علم
انجام می‌گیرد.
چنین فرهنگ‌نامه‌ای در واقع محصول سه فعالیت علمی مستقل در هر رشته از رشته‌های علوم عقلی است و هر مقاله و ضمائم آن در واقع از سه متن مستقل3-2) تشکیل شده است که به لحاظ علمی مکمل یکدیگرند.
متن اول، مقاله‌ای مشابه مقالات دائرهْْ‌المعارفی است که در آن، گزارشی نسبتاً جامع اما موجز نسبت به یک اصطلاح و عناوین زیرمجموعه آن، مندرج خواهد شد.
متن دوم، اصطلاح‌نامة یک مدخل است که در مقام تحقیق، مطابق با استانداردهای بین‌المللی تهیه شده، لیکن در مقام عرضه، از به کار گرفتن رمزهای نامفهوم در اصطلاح‌نامه‌ها از قبیل: بک، بج، او، اع و... و حتی از تعابیر نامأنوس اصطلاح‌نامه‌ای از قبیل: مرجّح، نامرجح و... پرهیز شده است و تعابیر رایج در این علوم از قبیل، اقسام، تقسیمات، اجزاء، مترادفات و ... جایگزین آن شده است و بدین وسیله، زمینه استفاده پژوهش‌گران را از اصطلاح‌نامه فراهم آورده است.
به علاوه در گروه اصطلاح‌یابی و مدخل‌شناسی این مرکز، برای مجموعة اصطلاحات مأنوس‌تر در هر علم، نموداری درختی تهیه شده است که در انتهای هر یک از فرهنگ‌نامه‌ها، نمودارهای آن رشته علمی به صورت کامل ضمیمه خواهد شد این نمودار‌ها سامان و ساختار مباحث و اصطلاحات یک علم را در یک نگاه برای پژوهش‌گران نمایش خواهد داد.
متن سوم، تعاریف یک اصطلاح است که از متون اصیل آن رشته انتخاب شده و با نقل قولی مستقیم و بدون ترجمه به مقاله ضمیمه شده است. این متون که اکثراً عربی است، در همین فرهنگ‌نامه یا در ویرایشی دیگر قابل ترجمه به زبان فارسی است.
در انتخاب و چینش تعاریف، ایجاد زمینه‌های علمی برای تحقیق و استفاده علمی کاربران متخصص مهم‌ترین اصل بوده است؛ از این رو اولاً، تلاش شده است در این زنجیره، حلقة مفقوده‌ای نباشد. ثانیاً، چینش تعاریف به ترتیب تاریخی است. ثالثاً، با وجود عنایت به حذف تعاریف یکسان از متون مختلف و اکتفا به ارجاع به منابع مهم برای تعاریف تکراری، جانب احتیاط علمی در عدم حذف تعاریف غیرتکراری، کاملاً رعایت شده است، بدین معنا که تأکید بر این است حتی‌الامکان، تقریرها و تبیین‌ها و توضیحات افزوده متونی که بر آن فایده علمی مترتب است و می‌تواند به تحلیل و تفکیک و فهم دقیق‌تر مفاهیم کمک کند باقی بماند و اگر ذکر تعاریفِ به1-3-2) ظاهر تکراری به نحوی در پی‌بردن به سیر تحولات تاریخی مفهومِ یک اصطلاح یا سیر تحول در انتخاب واژه‌های مربوط به آن تأثیر داشته باشد تعاریف ذکر خواهد شد. به علاوه، چه بسا الفاظ و مفاهیم دو تعریف با نگاهی سطحی و غیرکارشناسانه، یکسان به حساب آید اما احتمال تفاوت مفهوم این دو تعریف به نگاه تخصّصی و عمیق نیز از ملاک‌های ذکر تعاریف به ظاهر تکراری است و به تعبیری جامع، هر نوع کاربرد علمی مستقل، و افزوده و افزایش معنا در تعریف برای تکرار تعاریف کفایت خواهد کرد.
2-3-2) در این فرهنگ‌نامه، هر اصطلاح یک تعریف منتخب خواهد داشت که نگارندة مقاله آن را پیشنهاد می‌دهد و با تأیید شورای علمی گروه در ضمن مقاله، به نحوی متمایز درج خواهد شد.
4-2) امتیاز دیگر این فرهنگ‌نامه، این است که علاوه بر تلاش برای حفظ امانت در گزارش از میراث علمی پیشینیان، نگارنده مقاله حق خواهد داشت ـ چنانچه ضروری ببیند ـ دیدگاه تخصصی خود را در مسائل اختلافی با ذکر دلیل و به اختصار ذکر کند و برای تمایز دقیق دیدگاه نگارنده از گزارش، الگوهایی از قبیل ذکر دیدگاه نگارنده، بعد از واژه «به نظر می‌رسد...» در نظر گرفته شده است.
5-2) با توجه به اینکه خطاب اصلی این مجموعه، پژوهش‌گران متخصص هستند، در ارجاعات درون مقاله، به جای نام پدیدآوران که مشترک میان منابع متعدد است، نام مختصر منبع در متن مقاله ذکر شده است و در موارد اشتراک عنوان منابع، نام مؤلف به آن افزوده خواهد شد.
6-2) برای هر یک از فرهنگ‌نامه‌ها، منابعی اصلی در نظر گرفته شده است که نگارندگان مقالات موظف هستند به همة آن منابع مراجعه کنند. در انتخاب منابع اصلی هر فرهنگ‌نامه نیز معیارهای متعددی که بتواند جامعیت مقاله را تضمین کند مدنظر بوده است و در عین حال، استفاده از منابع دست اول و درجه اول دیگر نیز مجاز و گاه لازم شمرده شده است.
نسخه‌های انتخاب شده از منابع اصلی هر فرهنگ‌نامه، نیز با معیارهایی 1-6-2) متناسب با اقتضائات و اعتبار محتوایی و زمینه بیشتر برای استفاده پژوهش‌گران (نه معیارهای رایج در نسخه‌شناسی که شاخصه‌های دیگری دارد) تعیین شده‌اند.
1) انتخاب نام فرهنگ‌نامه برای چنین مجموعه‌ای به جای دائرهْْ‌المعارف و عناوین مشابه دیگر، دلایلی داشته که از جمله مهم‌ترین آنها، اهتمام بیشتر این مجموعه به جمع‌آوری و تفکیک و تحلیل تعاریف هر اصطلاح است. تأکید بر این کار، به جهت تأثیری است که این تفکیک و تحلیل‌ها در دقت علمی و پرهیز از خلط مفاهیم، به ویژه خلط‌های برخواسته از اشتراکات لفظی دارد.
اینک دو نمونه از مقالات نگاشته شده (منطق وتصور) با ویژگی‌های مورد نظر، جهت استفاده از دیدگاه‌های دانشوران علوم عقلی و کار آشنایان در امرِ دانش‌نامه‌نویسی ارائه می‌گردد؛ بدان امید که صاحب‌نظران با راهنمایی های خود، ما را در تصحیح و تکمیل این شیوه یاری رسانند.
تبلیغات
