دانش‌نامه

مرکز پژوهشی دائرهْْ‌المعارف علوم عقلی اسلامی در نظر دارد پیش از نگارش دائرهْْ‌المعارف علوم عقلی اسلامی، فرهنگ‌نامه‌هایی در زمینة منطق، فلسفه، کلام و عرفان منتشر نماید. این فرهنگ‌نامه‌ها، ویژگی‌هایی دارند که آنها را از همة دانش‌نامه‌های موجود متمایز می‌سازد و برخی از شاخصه‌های بی‌سابقه در محتوا، برجستگی ویژه‌ای در آنها ایجاد خواهد کرد. اولین رشته‌ای که به لحاظ ترتیب منطقی برای نگارش فرهنگ‌نامه برگزیده شده، منطق است. در این شماره، دو نمونه از مقالات نگاشته شده با ویژگی‌های مورد نظر، یعنی مقالة «منطق» و مقالة «تصور»، جهت بهره‌مندی از دیدگاه‌های دانشوران علوم عقلی و کارآشنایان در امرِ دانش‌نامه‌نویسی ارائه می‌گردد؛ بدان امید که صاحب‌نظران با راهنمایی‌های خود، ما را در تصحیح و تکمیل این شیوه یاری رسانند.

با افزایش روزافزون حجم اطلاعات بشری در زمینه های گوناگون، پژوهندگان در دست یابی به اطلاعات کافی و مفید در بازه زمانی کوتاه، در هر یک از موضوعات مورد نظر خویش، دچار مشکل شدند. تدوین «منابع مرجع» مانند فرهنگ نامه ها و دانش نامه ها، یکی از چاره اندیشی های بشر برای رفع این مشکل بوده است. این نوشتار به بررسی و ارزیابی مهم ترین فرهنگ نامه ها و دانش نامه هایی می پردازد که از سال 1370 تا 1387ش در حوزه کلام اسلامی نگارش یافته و در دسترس محققان قرار گرفته است. پیش از ورود به ارزیابی هر یک از این آثار، درباره بعضی از منابع مرجع، ازجمله لغت نامه ها ، اصطلاح نامه ها، فرهنگ نامه ها و دانش نامه ها و تفاوت های آنها و نقش ها و کارکرد هر یک در ارتقای دانش بشری توضیحاتی مختصر داده شده است، آن گاه به بحث اصلی؛ یعنی ارزیابی فرهنگ نامه ها و دانش نامه های کلامی و نقاط قوت و ضعف آنها پرداخته شده است. تعداد این منابع، اعم از فارسی و عربی پنج تا است. در پایان، یکی دیگر از منابع فرهنگ نامه ای کلام اسلامی که در آینده نزدیک انتشار می یابد، معرفی و به امتیازات آن اشاره شده است.

دانشنامه ها از مهم ترین منابع و مراجع به شمار می آیند. تدوین دانشنامه های تخصصی در شاخه های گوناگون دانش، پاسخ به یکی از نیازهای اساسی حوزه ی تحقیق و تألیف است. از این نظر، تهیه ی دانشنامه هایی در پیوند با شخصیت و آثار شاعران نامدار ضرورت و اهمیت ویژه دارد که کمتر به آن توجه شده است. در سال 1397، دانشنامه ی حافظ و حافظ پژوهی با همتی بلند و ستایش انگیز منتشر شده است تا جای خالی اثری جامع و گره گشا را در حافظ پژوهی و حافظ شناسی پر کند. بیش از 1800 مقاله با همکاری 14 نفر از اعضای فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 60 نفر از استادان دانشگاه های ایران و بیشتر حافظ پژوهان و ادب پژوهان معاصر در این دانشنامه ی چهارجلدی گردآوری شده است. این مقاله ها درباره ی بسیاری از موضوع های مربوط به شعر، اندیشه و زمانه ی حافظ، حافظ پژوهان و آثار حافظ پژوهانه نوشته شده است. در این نوشتار، دانشنامه ی حافظ و حافظ پژوهی معرفی و با توجه به بعضی اصول دانشنامه نگاری بررسی می شود. گستردگی و تنوع موضوعی مدخل ها، وجود مقاله های سودمند و تازگی بعضی مدخل ها از امتیازهای این اثر است که می تواند بسیاری از پرسش های حافظ پژوهان را پاسخ دهد. پیشنهادهایی نیز برای چاپ بعدی این دانشنامه ارائه می شود که می تواند برخی کاستی ها را برطرف و این اثر ارزشمند را کاربردی تر کند، ازجمله افزودن نمایه ی مدخل ها، بازنگری بعضی مقالات و... .

تفسیر جامع البیان عن تأویل آی القرآن، اثر ابوجعفر محمد بن جریر طبری (224-310ق)، نخستین و معروف ترین تفسیر روایی اهل سنّت به شمار می رود. با توجه به جایگاه و اهمیت این تفسیر، پژوهش فناورانه آن ضرورت می داشت. از آنجا که پژوهش به شیوه فرهنگ موضوعی، تخصصی، زمانبر و پُرهزینه است، هیئت علمی گروه قرآن برآن شد که پژوهش جامع البیان را به روش دانشنامه ای در دستور کار قرار دهد. در واقع، دانشنامه تفسیر طبری به لحاظ ساختار نرم افزاری و اهمیت محتوایی، برنامه ای است که به منزله «واحِد کَألف» (یکی به ارزش هزار) است. این برنامه، در میان مراکز علمی و دانشگاهی اهل سنّت می تواند بازتاب گسترده ای داشته باشد. ازین رو، تلاش شد رابط کاربری برنامه: سه زبانه (فارسی، عربی و انگلیسی) باشد. امید است که مقبول طبع اساتید تفسیر و علوم قرآن و طلاب و دانشجویان این رشته قرار گیرد.

علوم طبیعی و پایه از آن جهت که زیربنای توسعه و پیشرفت و اساس علوم دیگری همچون پزشکی، کشاورزی، فنی و مهندسی هستند، اهمیت بسیاری برای جامعه انسانی دارند. این علوم برای دست یافتن به شرایط مناسب زندگی، فناوری برتر، تجارت و صنایع جدید، سرمایه گذاری در علوم پایه و تحقیقات، مهندسی و توسعه فناوری و نوآوری و جهت دادن به آنها برای دست یابی به محصولات، خدمات، تجارت، فرایندهای اجتماعی و الگوهای مناسب ضروری هستند. دسته بندی و نظم بخشی به علوم و فناوری و جمع آوری اطلاعات از زمان های دور تا به امروز در جنبه های مختلف ، برای رسیدن به پیشرفت های بیشتر به غیر از سرمایه گذاری، حائز اهمیت است. یکی از اصلی ترین روش های دست یابی به چنین هدفی، نگارش دانشنامه های مختلف در زمینه اطلاعات عمومی و نیز دانش تخصصی است. بشر نیاز به داشتن چنین دانشنامه هایی را از زمان های بسیار دور حس می کرد و آنها را منابع اصلی در هر تحقیق و پژوهشی می دانست. از این رو، توجه به تولید دانشنامه های مختلف و با سرعتی متناسب با سرعت رشد و پیشرفت علم و فناوری نقش بسیار مهمی دارد.

دانشنامه ها ب ر مجموع ه ای از تألیفات و آثاری اطلاق می شود که دربردارنده طیف وسیعی از عل وم و مع ارف بش ری است. هدف مطالعه حاضر ارزیابی دانشنامه های زبان شناسی دو دهه اخیر (۲۰۰۰-۲۰۲۰) بر اساس تحلیل محتوایی و ساختاری است، که به روش پیمایشی و با بهره گیری از تحلیل محتوایی و ساختاری انجام شد. جامعه آماری پژوهش شامل ۱۰ دانشجوی دکتری زبان شناسی و پیکره لازم برای بررسی، سه دانشنامه زبان شناسی (۲۰۰۴)، دانشنامه زبان و زبان شناسی (۲۰۰۵) و دانشنامه زبان شناسی روتلج (۲۰۱۰) است. ابزار ارزیابی دانشنامه ها و جمع آوری داده ها، پرسشنامه ای متشکل از هفت معیار محتوایی و ساختاری است. داده های پژوهش به صورت آمار توصیفی تجزیه و تحلیل شدند. یافته ها نشان دادند که در تحلیل محتوایی، دانشنامه های مورد بررسی در هر چهار معیار حوزه های اصلی زبان شناسی، معیار حوزه های فرعی زبان شناسی، معیار شاخه های زبان شناسی و معیار ویژگی مقالات با کمبودها و کاستی هایی مواجه هستند. در تحلیل ساختاری نیز، هر سه دانشنامه در معیار ویژگی مدخل ها، معیار ویژگی مؤلفان و معیار سازمان بندی دانشنامه در برخی موارد دچار نقایصی هستند. این در حالی است که در مقایسه تحلیل محتوایی و ساختاری سه دانشنامه مشخص شد، میزان تحقق معیارهای ساختاری بیش از معیارهای محتوایی است. بر پایه یافته ها این نتیجه کلی حاصل شدکه به لحاظ محتوایی هنوز نمی توان دانشنامه های دو دهه اخیر در علم زبان شناسی را به عنوان منابع تخصصی جامع و مرجع در نظر گرفت.

دانشنامه حکیم مَیسَری کهن ترین مجموعه طبّی به شعر فارسی است که برات زنجانی در سال 1366ش آن را بر اساس تک نسخه کتابخانه ملّی پاریس ویرایش و در انتشارات دانشگاه تهران به طبع رساند؛ این تصحیح تا کنون چندین بار تجدید چاپ شده است. بر کنار از فواید کتاب، متأسفانه اشکالات عدیده ای به آن راه یافته است. مقاله حاضر کوشیده است متن چاپ شده را با نسخه مورد استفاده مصحح به دقّت مقابله کند و بخشی از ایرادهای اساسی این تصحیح، اعم از ضبط های نادرست، بدخوانی های نسخه، اغلاط مطبعی، و دخل و تصرّف های مصحح (رعایت نشدن اصل امانت داری) را نشان دهد. نتیجه این پژوهش حاکی از آن است که به سبب اشکالات متعدّدی که به متن مصحَّح دانشنامه راه یافته تصحیح مجدّد آن ضروری است.

به مناسبت هفته پژوهش، نشست علمی «بررسی ساختار جامع فرق و مذاهب، قابل تطبیق با فرقه های اسلامی» در تاریخ 19 آذر 1402 در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، در شهر مقدّس قم برگزار گردید. در این نشست، ابتداء جناب حجّت الاسلام والمسلمین حمیدرضا شیرملکی، مدیر گروه علوم عقلی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، به عنوان ارائه کننده، گزارشی از ویژگی های نرم افزار جدید نور تحت عنوان «دانشنامه فرق و مذاهب» که در حال تولید است، ارائه نمود و ضمن اشاره به روند انتخاب منابع برای این برنامه، به معرّفی مهمّ ترین ویژگی های درختواره در این نرم افزار پرداخت. در بخش دوم، حجّت الاسلام و المسلمین حمیدرضا شریعتمداری، عضو هیأت علمی و دانشیار شیعه شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی، به عنوان ناقد، به ارائه بحث پیرامون کتابخانه و دانشنامه فرق و مذاهب اسلامی پرداخت و ضمن بیان برخی ملاحظات، مطالبی را در قالب پیشنهاد برای بهترشدن این نرم افزار اشاره کرد. آنچه از نظر می گذرد، مهمّ ترین مباحث مطرح شده در این نشست علمی است که برای استفاده راحت تر خوانندگان گرامی، از صورت گفتاری، به شکل نوشتار تبدیل شده است.

مناطق جغرافیایی در طول تاریخ با نام های متعدد ذکر گردیده است. معمولاً تا قبل از تشکیل دولت - ملت ها در منطقه خاورمیانه، نام ها به صورت طبیعی انتخاب می شدند و استفاده از آنها بدان نام نیز ادامه می یافت. اما، بعد از تشکیل دولت - ملت های مدرن در خاورمیانه و رواج ملی گرایی در این منطقه، در راستای ملت سازی در تمامی کشورهای منطقه، نام های خاص به جای نام هایی که به صورت طبیعی و در طول تاریخ ایجادشده بود، تأکید شد. این موضوع برای خلیج فارس نیز صدق می کند. بیشترین نام مورداستفاده برای خلیج فارس در متون و نقشه های تاریخی مخصوصاً غربی، خلیج فارس و یا بحر فارس بوده است. در این رابطه، علی رغم تحقیقات زیادی که در خصوص نام خلیج فارس انجام گرفته شده است، به ندرت تحقیقات مرتبط در رابطه با مدخل خلیج فارس در فرهنگ ها و دانشنامه های عثمانی انجام شده است. ازاین رو، این پژوهش در تلاش است با روش تحلیلی  و توصیفی، به ترجمه و بررسی مدخل های مربوط به خلیج فارس در فرهنگ ها و دانشنامه های معتبر اواخر عثمانی و اوایل ترکیه نوین به منظور ارائه اطلاعات تاریخی در مورد خلیج فارس بپردازد. در این راستا مدخل های مرتبط با خلیج فارس در هفت نمونه از فرهنگ ها و دانشنامه های عثمانی و ترکیه نوین موردبررسی و تحلیل قرارگرفته است. نتایج پژوهش نشان می دهد، مدخل خلیج فارس جایگاه ویژه در متون فوق داشته است و برای نام خلیج فارس، هر دو نام بحر فارس و بصره کورفزی یا خلیج بصره مورداستفاده قرارگرفته و ارجحیتی در استفاده از آن، حداقل در منابع بررسی شده فوق دیده نمی شود. کاربرد خلیج بصره در دوره عثمانی بیشتر به دلیل وصل امپراتوری عثمانی از طرف بصره به خلیج فارس صرفاً در دوره دولت عثمانی بوده است. ولی خلیج فارس هم قبل و هم در آن دوران و همچنین دوران بعد از عثمانی نیز همیشه مورداستفاده قرارگرفته است.

در این مقاله، به معرّفی نرم افزار جامع تفاسیر نور نسخه چهارم پرداخته شده است. این محصول که در اسفندماه 1402 رونمایی شد، از سری محصولات قرآنی مرکز نور در بستر دسکتاپ و ویندوز است. نسخه سوم این برنامه، در سال 1392 ارائه شده بود. فاصله ده ساله این نسخه با نسخه قبلی، به جهت تولید نرم افزارهای: «دانشنامه علوم قرآن»، «دانشنامه تفسیر صافی» و «دانشنامه تفسیر طبری» در گروه قرآن و نیز رویکرد مرکز در ارائه محتواهای خود در دیگر بسترها می باشد. تولید «پایگاه جامع قرآن» در بستر وب و نیز تولید نرم افزار همراه «قرآن نور» در بستر اندروید، از جمله این برنامه هاست. معرّفی قابلیت ها و امکانات مفید برنامه، از جمله: کتابخانه، دانشنامه قرآن (قرآن، ترجمه، تفسیر، حدیث، آیات مرتبط، واژگان، اعراب)، قرائت، واژه نامه، معجم صرفی و... ، از اهداف این مقاله می باشد.

تکیه بر دستاوردهای فنّاورانه و پژوهشی در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، از رویکردهای مهمی است که از بدو تأسیس مجموعه نور، همواره مورد توجّه بوده است. بدیهی است که این عرصه، درعمل به تولیدات فاخر و نرم افزارهای هوشمند علوم اسلامی انجامیده و مسیر پژوهش های اسلامی را برای محقّقان آسان نموده است و افزون بر این، به تربیت پژوهشگران متخصّص در حوزه فنّاوری اطّلاعات و علوم اسلامی، ختم شده است. به دنبال برگزاری آیین رونمایی نسخه چهارم نرم افزار جامع تفاسیر نور در اسفندماه 1402ش که به عنوان دانشنامه جامع و هوشمند قرآنی شناخته شده، گفت وگویی را با مدیر پژوهشکده متن کاوی نصوص دینی مرکز نور، جناب حجّت الاسلام والمسلمین مسیح توحیدی انجام دادیم و دیدگاه ایشان را درباره فنّاوری های متن کاوانه و قابلیت های ارزنده این محصول قرآنی که در شمار پُرمخاطب ترین و مهمّترین تولیدات نور به شمار می رود، جویا شدیم. امید است که مطالب این گفت وگو، مورد استفاده قرآن پژوهان و علاقه مندان به مباحث اسلامی قرار گیرد.