مالیه و وضع مالی ایران در دوره صدارت حاج میرزا آقاسی (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

ورشکستگی مالی دولت ایران در پایان دوره سلطنت محمد شاه قاجار (1250-1264 ق) واقعیتی انکارناپذیر است. با وجود این، چرایی این موضوع همچنان مبهم باقی مانده است. غالب منابع عصر ناصری و همچنین پژوهش های جدید، این وضعیت را ماحصل سیاست ها و اقدامات مالی حاج میرزا آقاسی، صدر اعظم محمد شاه دانسته اند. این در حالی است که به نظر می رسد عوامل ساختاری و اساسی دیگری در شکل گیری بحران مذکور دخیل بودند. در این زمینه می توان در کنار مشکلات مالی میراث دوره های قبل، از شورش و ناآرامی های اوائل سلطنت محمدشاه، جنگ هرات، قحط سالی و وبا نام برد. پژوهش حاضر با تکیه بر اسناد دیوانی، ضمن بررسی اوضاع سیاسی و اقتصادی ایران در دوره محمد شاه، عوامل اساسی مؤثر در ایجاد بحران مذکور را مورد واکاوی قرار داده است. بنا بر یافته های این پژوهش، نه تنها سیاست های مالی حاج میرزا آقاسی عامل این ورشکستگی نبود، بلکه اقدامات او دست کم در برهه ای کوتاه به بهبود اوضاع مالی مملکت منجر شد. با این حال در پی تشدید ناآرامی ها در سال های پایانی حکمرانی محمد شاه و در نتیجه ناتوانی حکومت مرکزی در وصول مالیات و فساد دستگاه مالیه از یک سو، و خروج مسکوکات و افزایش تیول به سبب کمبود نقدینگی از سوی دیگر، کاهش درآمد خزانه و کسری در جمع و خرج را در پایان صدارت آقاسی به دنبال داشت.