مخاطب شناسی در غزلیّات حافظ شیرازی با تکیه بر نقش ترغیبی (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

یاکوبسن، ابزارهای تاثیرگذاری زبان را در شش حوزه ی عاطفی، ترغیبی، ارجاعی، فرازبانی، همدلی و ادبی معرفی می کند که هنرمند باید با هدایت پیام خود از طریق این شش مجرا، مخاطب خویش را تحت تأثیر قرار دهد. حافظ در ترغیب، با مخاطب خاص یا عام سخن می گوید، لذا در تحلیل خطاب ها، شناخت مخاطب مورد نظر شاعر و بررسی میزان تأثیر ترغیبات بر مخاطب اهمیّت بسیاری دارد. شناخت مخاطبان حافظ، دریچه ای به سوی درکی صحیح از فضای سیاسی- اجتماعی حاکم بر زمانه ی حافظ و گفتمان رایج در آن می گشاید. حافظ پیام های ترغیبی را، در زمینه های مختلف دینی، عرفانی، اخلاقی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی با مخاطبانی متنوع و به قصد ایجاد تأثیر، تغییر و اصلاح، مطرح می کند. مخاطبانی که متناسب با مضمون پیام، شخصیت ها و نهادهای سیاسی و اجتماعی را نیز در خویش جای داده اند. در این مقاله از روش توصیفی- تحلیلی استفاده شده است و کل غزلیّات حافظ مورد بررسی قرار گرفته اند و ابیات مرتبط با بحث استخراج و تحلیل شده اند. مخاطب شناسی یکی از عناصر بنیادی نظام شاعرانه ی حافظ محسوب می شود. گزاره های شعر حافظ با توجه به شخصیت مخاطب شکل می گیرد. کارکرد غالب جمله های امر، نهی، ندا و برخی از جمله های خبری، ترغیب مخاطب به اهداف مورد نظر حافظ است.