تحلیل جامعه شناختی از مراسم و مناسک دینی با تأکید بر مراسم عاشورا (مقاله پژوهشی حوزه)

هیچ جامعه شناخته شده‌ای نیست که در آن نوعی از دین وجود نداشته باشد. دین در بسیاری از جوامع جزء بنیادی و اساسی از فرهنگ است که هنجارآفرینی و نقش‌آفرینی مهمی در حیات اجتماعی انسان ایفا می‌کند. دین ترکیبی از باورها و اعمال است. مراسم و مناسک از اعمال دینی است که بخش گسترده‌ای از کنش‌های اجتماعـی ما را شکل می‌دهند. تـنوع، گستردگی، پـویایی، تأثیر فـرا زمـان و مکان، از جمله ویژگی‌های مراسم و مناسک دینی در فرهنگ جامعه ماست.
مراسم عاشورای حسینی یکی از باشکوه¬ترین و عظیم‌ترین مراسم در کشور ماست که با گذشت بیش از هزارسال هنوز هـم به صورت زنـده و پویا در حیـات اجتماعی ما جریان دارد و منشأ تحولات و هنجارآفرینی فراوانی در کنش‌های فردی و اجتمـاعی شده است. از آن جا که بقا و ماندگاری هر عنصـری در نظام فرهنـگی به کارکردهایی بستگی دارد که برای نظام اجتماعی انجام می‌دهد، بررسی برخـی از کارکردهای اجتماعی مراسم عاشورا که سبب ماندگاری آن در نظام فرهنگی کشور ما شده است، موضوع مقاله حاضر را تشکیل می‌دهد.
مقدمه
برای تحلیل هر موضوع، گاهی موضوع را تجزیه و اجزای تشکیل‌دهنده آن را مطالعه می‌کنند و گاهی با حفظ پیوستگی اجزا و عناصر آن را مورد بررسی قرار می‌دهند. در مطالعه جامعه‌شناختی با رویکرد کارکردگرایی با تکیه بر طریقه دوم سعی می¬شود ماهیت درهم تنیده یک نظام اجتماعی را در کلیتش درک نمایند. از این رو با حفظ پیوستگی کلیت اجزا و عناصر به دنبال بررسی یک فعالیت اجتماعی هستند که موجبات تطابق و سازگاری اجزای مختلف ساختار را فراهم می‌سازد. کارکردگرایان، جامعه را شبکه سازمان‌یافته‌ای از گروه¬های در حال تعاون و همکاری تصور می‌کنند که اعضای آن از قوانین و ارزش¬های مشترکی تبعیت می‌کنند.

جامعه‌شناسان دین که در پی بررسی مناسبات دین و جامعه، شناخت اندیشه‌ها، سازمان¬ها، نهادها، مناسک و شعایر دینی هستند ضمن توجه به تأثیرگذاری دین در نظام اجتماعی و کنش‌های فردی و اجتماعی، به نقش و کارکردهای اجتماعی باورداشت‌ها و عملکردهای دینی می‌پردازند. دین از دو رکن مشترک و اساسی باورها و اعمال تشکیل شده است. باورها وضعیتی از عقاید و اعمال شیوه‌ای از کنش اجتماعی است. بخشی از کنش¬های دینی که مراسم و مناسک هستند، جزء لاینفک و مهم دین محسوب می¬شوند که می‌تواند منشأ تحولات فراوانی در عرصه حیات اجتماعی باشند. به عقیدة برخی ازجامعه‌شناسان برای فهم جامعه‌شناسی دین، شعایر و آداب از اهمیت بیشتری برخوردارند. نظر به چنین اهمیتی، این مقاله با توجه به برخی از ویژگی‌های منحصر به فرد مراسم و مناسک دینی در کشور ما ازجمله قدمت، گستردگی، تنوع، پویایی و تأثیرگذاری فرامکانی و زمانی مراسم و مناسک دینی با انتخاب مراسم عاشورا، به عنوان یک کنش جمعی مذهبی، در پی بررسی آثار، مناسبات اجتماعی و کارکردهای آن است. در این راستا دو هدف اساسی را پیگیری می¬کنیم:
1. شناخت و اهمیت مراسم عاشورا به عنوان نمادی از مراسم جمعی و عنصری از نظام فرهنگی؛
2. شرح و توصیف کارکردهای مورد آزمون در یک پیمایش تجربی.
اهمیت موضوع
اهمیت بررسی برخی مسائل اجتماعی در برخی از جوامع بیش ازضرورت مطالعاتی صرف است بررسی مراسم ومناسک دینی یکی از آنهاست باتوجه به اهمیت این موضوع و عدم توجه محققین به این مهم این مقاله به طور مشروح به این موضوع می‌پردازد.

قرآن¬کریم آداب و شعائر دینی را جزء خصوصیات همة ادیان و یکی از قدیمی‌ترین سنت‌های فرهنگی در هر جامعه می‌داند. به تعبیر قرآن کریم «لِکُلّ اُمَةٍ جَعَلْنا مَنْسَکاً هُمْ ناسِکوه: برای هر امتی عبادتی قرار دادیم تا آن عبادت را انجام دهند.»[1] چنانچه مردم‌‌شناسان نیز تأکید دارند هیچ جامعه شناخته شده‌ای نیست که در آن نوعی مراسم و آیین‌های دینی وجود نداشته باشد. گیدنز معتقداست: «اساسی‌ترین تحولات فکری از جمله تصور زمان ومکان نخستین¬بار بر حسب مقولات مذهبی تعریف شدند. برای مثال مفهوم زمان در آغاز از شمارش فواصل موجود بین مراسم دینی به وجود آمدند».[2] اهمیت مطالعه مراسم ومناسک محدود به جامعه‌شناسی نیست. ولی رویکرد حاضرمحدود به نگاه جامعه‌شناختی به مراسم ومناسک خواهد بود. دین بخش مهمی از فرهنگ وترکیبی از باورها وکنش‌ها است. اگر چه مطالعه جنبه‌های اعتقادی دین تا اندازه‌ای موجه است ولی چنانچه که برخی از جامعه‌شناسان نیز به آن اشاره نموده‌اند برای فهم جامعه‌شناسی دین مطالعه شعائر ومناسک دینی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. رابرتسون اسمیت[Robert sonsmith] از مردم‌شناسانی است که قبل از دورکیم[Emile Durkheim] به نقش مراسم دینی بیش از باورهای دینی تأکید داشت. او معتقد بود عملکردهای مذهبی از باورداشت¬های مذهبی بیشتر اهمیت دارند. رادکلیف براون[Radcliffe-Brown] از دیگر مردم شناسانی است که اعتقاد دارد برای شناخت دین باید به مناسک دینی توجه کرد.[3] علاوه بر مردم‌شناسان، جامعه‌شناسان نیز به این موضوع توجهی خاص داشتند. مطالعات یواخیم واخ[Joachim wach]، امیل دورکیم و... به عنوان بانیان جامعه‌شناسی خود گواه خوبی در این زمینه می‌باشد.

در میان جامعه‌شناسان اسلامی ابن‌خلدون که برخی از محققین او را پدر جامعه‌شناسی می‌دانند، به نقش آیین‌ها و آداب دینی توجهی خاص داشت. در اعتقاد ابن‌خلدون آیین دینی، هم‌چشمی و حسد به دیگران را که در میان خداوندان عصبیت یافت می‌شود، زائل می‌کند و وجهه را تنها به سوی حق و راستی متوجه می‌سازد.[4] اودی[Odi] از جامعه شناسان کارکردگرا اعتقاد دارد نظم اجتماعی از طریق آیین‌های دینی استوار می‌شود. یواخیم واخ می‌گوید مطالعه مراسم ومناسک به هیچ وجه از زمینه‌های اعتقادی دین کم‌ارزش‌تر نیستند. دورکیم، مناسک را برای زندگی اخلاقی همان¬قدر ضروری می‌بیندکه خوراک برای رشد و نگه داشت جسم ضرورت دارد.[5]

از سوی دیگر شرکت در مراسم و مناسک در دنیای جدید را بایستی با تأملاتی خاص نظر کرد. همیلتون[Malcolmhomilton] می¬گوید: « این را دیگر نمی‌شود در جامعه جدید پذیرفت که شرکت‌کنندگان در مناسک بدون کمترین اطلاع از نسبت عملکردشان و با انگیزه‌های یکسره متفاوت این مراسم را برگزار کنند. لااقل در دین اسلام و با مشاهداتی که انجام گرفته این فرض منتفی است.»[6]
لذا چنین به نظر می¬رسد در جامعه جدید مراسم و مناسک بدون برخورداری از درجه مطمئنی از نظام اعتقادات قادر به ادامه حیات نیستند و باید اعتقادات و انجام فرایض دینی را به مثابه یک کل واحد به حساب ‌آورد. اکثر تفسیرهای قابل قبول تفسیرهایی هستند که مسائل نظری و عملی در دین را به مثابه مقوله واحدی می‌بینند که به طور جدایی‌ناپذیر به هم مرتبط هستند. بنابراین یک بخش بسیار مهم از دین همان مراسم و مناسک دینی است.

ولی آنچه که مراسم و مناسک را در حیات اجتماعی جامعه ما از دیگر جوامع متمایز می‌سازد، نه وجود مراسم ومناسک، بلکه ویژگی¬هایی از جمله گستردگی، تنوع، قدمت، تداول، تأثیرگذاری، هنجارآفرینی و نقش‌آفرینی آنها در کنش¬های فردی و اجتماعی و ... است. تا آنجا که می‌توان گفت کمتر فعالیت اجتماعی به وسعت مراسم ومناسک دینی در حیات اجتماعی، سیاسی و ... ما حضور داشته و تأثیرگذار است. به طور خاص مراسم ومناسک درکشور ما، به دلائل زیر از جایگاه مطالعاتی ویژه‌ای برخوردار می¬باشد:
1- قدمت، گستردگی، تنوع و تداول
تقریباً قدمت برگزاری مراسم ومناسک دین اسلام در ایران به اندازه عمر خود اسلام است. ایرانیان از زمان پذیرش اسلام، مناسک دینی چون نماز و روزه را انجام می‌دادند و بعدها با پذیرش مذهب شیعه مراسم خاصی را که با اعتقادات شیعی همخوانی داشت به مجموعه¬ی هنجارها، ارزش¬ها، مراسم و مناسک متناسب با آن افزودند. از آن زمان تاکنون این مناسک با نوساناتی که ممکن بود برای هر هنجار یا رفتار فرهنگی اتفاق بیفتد، در فرهنگ ایرانی جریان داشته و از نسلی به نسل دیگر منتقل گشته است.

علاوه بر قدمت، تداول، تنوع و وسعت مراسم و مناسک در نظام فرهنگی ما نیز به اندازه¬ای است که می‌توان گفت کمتر کنشی به اندازه کنش‌های دینی در نظام فرهنگی ما وسعت و تداول دارد .ثبات شکل و تکرار کنش‌های دینی از دیگر خصوصیاتی است که آنها را به سنت‌های ماندگار فرهنگی تبدیل کرده است. مراسم و مناسک دینی بخش وسیعی از رفتار وکنش‌های فردی و اجتماعی ما را شکل می‌دهند. علاوه بر منسکی مانند نماز که در شبانه روز پنج یا سه بار به صورت فرادا یا جماعت انجام می‌گیرد یا روزه که منسکی ادواری است که یک دوازدهم از طول سال را شامل می‌شود و دیگر مناسک که جزء فروع دین به حساب می‌آید، مراسم متعدد و متنوعی همراه با جشن و سرور در قالب اعیاد مذهبی (مانندعید فطر، قربان، مبعث و ولادت پیامبر8 و ائمه معصومین علیهم¬السلام...) یا مراسم دیگری در قالب سوگواری نیز انجام می‌پذیرد که همه اینها نشان‌دهندة گستره و حضور این مراسم و مناسک در فرهنگ ایران است. مراسمی که با تجمیع مردم در سراسر کشور در تمام محله‌های شهری و روستایی و با حضور همه قشرهای مردم از همه گروه¬های سنی اعم از زن و مرد برگزار می‌شود.

در این میان نمود مورد مطالعه (مراسم عاشورا) وضعیتی خاص دارد. عاشورا به یکی از عناصر فرهنگ ایرانی تبدیل شده است. از زمان آل بویه تاکنون به جز چند سالی که این مراسم در دوران پهلوی اول تعطیل شد، پیوسته این مراسم برگزار می‌شده است. به همین دلیل جزء هنجارها، سنت‌ها وارزش‌های نهادینه شده کشور ماست. گستردگی مراسم عاشورا از دو سو قابل بررسی و تأمل است. از یک سو به خاطر تنوع کنش‌هایی که در آن انجام می‌گیرد، مانند انواع کنش‌های متنوعی که در قالب عزاداری صورت می‌گیرد، از سوی دیگر به دلیل دامنه برگزاری آن که در سراسر کشور در همه محله‌های شهری و روستایی و با حضور همه قشرها وگروه‌ها ... برگزار می‌شود.
2- پویایی و تأثیرگذاری فرازمانی و فرامکانی مراسم ومناسک
ویژگی دیگری که مطالعه و بررسی مراسم و مناسک در حیات فرهنگی ما دارد، تأثیر و نقش فرازمانی و فرامکانی آنها می‌باشد.

تأثیرگذاری و هنجارآفرینی مراسم و مناسک به عنوان واقعیت‌های زنده اجتماعی محدود و متوقف بر زمان و مکان خاصی نیست. به عبارت دیگر، آثار فردی و اجتماعی و الزاماتی را که مراسم و مناسک در قالب پاداش و تنبیه برای انسان‌ها آماده می‌سازند برای همه دوره‌های زمانی است. به طور کلی تأثیرات و الزام‌های مراسم و مناسک را می‌توان در دو سطح کنش فردی و کنش جمعی بررسی کرد:

الف) سطح کنش فردی: در این سطح تأثیراتی هست که مناسک و مراسم دینی برای افراد کنشگر در همة ادوار ایجاد می¬کند، چنان که قرآن¬کریم و احادیث به آنها اشاره دارد؛ مانند تأثیری که نماز به عنوان یک منسک الهی بر هر کنشگری (نمازخوان) در جلوگیری و پیشگیری از جرم دارد. « إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَر؛[7] همانا نماز انسان را از زشتی و پلیدی باز¬می¬دارد». یا تأثیر روزه در اکتساب تقوای الهی. همچنین تأکیدات آیات دیگر که به تأثیرات فردی اجرای مراسم و مناسک اشاره دارد، مانند« وَمَنْ یُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ».[8] به طور کلی برخی از تأثیرات وکارکردهای مراسم و مناسک در سطح کنش فردی عبارتند از: دوری از کجروی اجتماعی، الگوپذیری، کسب آرامش درونی، افزایش مسئولیت فردی، نظم‌پذیری (کارکرد سازمان پذیری)، آمادگی برای فداکاری، درونی¬شدن هنجارها و ارزش¬های دینی و.... کارکردهای فوق برای هر کنشگری در هر زمانی حاصل خواهد آمد. این آثار فردی محدود به انسان‌های خاصی در زمان خاصی نخواهد بود.

ب)سطح کنش جمعی: آثار فرازمانی و مکانی در سطح کنش جمعی نیز به تأثیراتی اشاره دارد که حاصل از انجام کنش‌های جمعی در سطح اجتماعی است. این کنش ها به صورت پویا و زنده برای همه نسل‌ها در همه زمان و مکان تأثیرگذار خواهد بود؛ مانند آثاری که گردهمایی مسلمانان در اجتماع حج به جا می‌گذارد. برخی از تأثیرات و کارکردهای کنش‌های جمعی عبارتند از همبستگی اجتماعی، وفاق اجتماعی، بازیابی هویت جمعی، ایجاد پیوندهای فرا نسلی و ....

به نظر می¬رسد همین ویژگی سبب می‌شود که در دین اسلام اصول ثابتی وجود داشته باشد که به مقتضای فطرت انسانی برای همه انسان¬ها در همه زمان‌ها و مکان‌ها تأثیرگذار باشد. عاشورا از این منظر موقعیت استثنایی دارد. عاشورا از یک سو نه تنها یک مراسم جمعی مذهبی است بلکه به سبب نقشی که در بقای دین داشته است با دیگر مراسم دینی نیز تفاوت دارد. نقش‌آفرینی آن در دین سبب شده است تا عاشورا نمادی از اسلام و عامل بقای دین باشد. تا آن جا که روایت پیامبر8 در مورد امام حسین علیه¬السلام که فرمود «حسین منّی و أنا من حسین»، این چنین تعبیر شده است که «الاسلام محمدی الحدوث و حسینی البقاء».

پیامدها وتأثیرات فرازمان و فرامکان مراسم عاشورا در کنش‌های فردی و جمعی نیازمند تحقیقات جداگانه‌ای است. آنچه این مقاله به آن اشاره می‌کند، نقش مراسم عاشورا درمورد وقوع انقلاب اسلامی است.

بررسی نقش مراسم عاشورا در وقوع انقلاب اسلامی از دو طریق میسر است:
الف) بررسی نقش عاشورا در وقوع انقلاب با استناد به نظریه ها؛
ب) بررسی این نقش از طریق واقعیت¬های تاریخی.

از آن¬جا که موضوع نخست مورد مطالعه و پژوهش فراوان قرار گرفته است، مقاله حاضر به نقش عاشورا به عنوان مراسم دینی، با توجه به واقعیت‌های تاریخی پرداخته است. قیام پانزده خرداد نقطه عطفی در بررسی علل و زمینه¬های وقوع انقلاب اسلامی است. در روز پانزده خرداد سال1342 مصادف با 12محرم سال 1383 هـ ق. اولین تجمع اعتراض‌آمیز- که به اعتقاد محققان نقطه آغازین حرکت نهضت اسلامی می‌باشد- با رویکرد مذهبی اتفاق می¬افتد. پس از آن تاریخ با عنایت و استفاده از سالنامه تقویم شیعه، اهداف این قیام در مراسمی که در روزهای هفتم، چهلم و مجدداً در سالروز حادثه پانزده¬خرداد برقرار می‌شد، پی‌گیری می¬گردید. مراسم ماه محرم به عنوان سازمان غیر رسمی و مردمی کنش‌های اعتراض‌آمیز را کانالیزه و با خود حمل می‌کرد. رهبران مذهبی با درک پیشینه‌ها و قابلیت‌های این مراسم به بسیج توده‌های مردم پرداختند تا این که در بهمن سال 1357 این حرکت‌های خود جوش به ثمر ‌رسید. بهمن سال 1357 نیز مصادف با محرم دیگر است. محرم و خصوصاً عاشورای سال 1399 هـ ق. اوج خیزش ملی است که به تعبیر میشل فوکو[Michel foucault] در چهره مراسم و نمایش‌های مذهبی بروز یافت.[9] راهپیمایی‌های هیجان‌آفرین عاشورای سال 1399 هـ ق. آخرین بنیان‌های رژیم سابق را از بین برد.

چنانچه ملاحظه شد، از اولین حرکت انقلابی تا آخرین تلاش‌ها برای تحقق انقلاب اسلامی نقش مراسم عاشورا و قابلیت‌های نهفته در آن بسیار اساسی بوده است. مراسم عاشورا به عنوان سازمانی که مردم با آن آشنایی داشته و فرم‌های فرهنگی موجود در مراسم، مورد پذیرش مردم بوده است، توانست مطالبات مردم را به ثمر برساند. نباید فقط چنین تصور شود که در نبود احزاب و نهادهای سیاسی و مدنی نقش مراسم مذهبی با اهمیت تلقی می‌شود، بلکه باید به نوعی همگرایی و تقارن بین نیازهای افراد به تغییرات با قابلیت‌های مراسم دینی توجه داشت. بنابراین نقش مراسم عاشورا در تحقق انقلاب اسلامی، همچنان که نظریه‌پردازان نیز به آن اشاره کردند، بسیار مهم بوده است. چنان که امام خمینی در این زمینه فرموده است: «انقلاب اسلامی ایران پرتوی از عاشورا و انقلاب عظیم الهی بوده است... و اگر این مجالس وعظ و خطابه نبود کشور ماپیروز نمی¬شد».[10]

اگر چه عاشورا بازگوکننده احساسات و افکار در زمان و مکان معین است و بنابراین جزء مراسم دینی است؛ ولی این مراسم سازمانی است که سبب ایجاد، تقویت، حفظ و نگهداری ایمان دینی می‌شود. مراسم عاشورا که نمونه بسیار خوبی از پیوند میان نظام اعتقادات دینی با کنش‌های اجتماعی است، نوعی از مراسم کفاره‌ای است که علاوه بر این که با سوگواری‌ها ملازم است، خود شامل انواعی از مراسم مثبت و منفی است؛ مجموعه کنشی که در آن انجام می‌پذیرد علاوه بر این که ارتباط ما را با الوهیت برقرار می‌کند ما را از کنش‌هایی باز می‌دارد که در قلمرو زندگی لاهوتی باید اجتناب شود.
3- پیوند و ارتباط مراسم و مناسک دینی با نظام اعتقادات دینی در ایمان «ابراهیمی»
دین از دو رکن اساسی باورها و اعمال تشکیل می¬شود. در ایمان ابراهیمی به هر دوی این ارکان توجه شده است و حتی میان این دو عنصر پیوند و ارتباط تنگاتنگی نیز برقرار شده است. در ایمان ابراهیمی بین جنبه نظری دین و جنبه عملی آن ارتباط دوسویه¬ای برقرار می‌باشد. این سومین ویژگی است که مراسم و مناسک را در کشور ما از دیگر مراسم و مناسک در جوامع و یا ادیان دیگر متمایز می‌سازد. انسان دیندار در قلمرو ادیان ابراهیمی زندگانی پیامبران الهی8 را نمونه‌ها و مصادیق آرمان ایمان به شمار می‌‌‌آورد و دینداران، آن ایده را به نحوی عینی و ملموس پیگیری می‌کنند. بین اعتقادات دینی و عمل دینی رابطه‌ای قوی برقرار است. نظام اعتقادات دینی مبنای عمل دینی واقع می‌شود و حتی معقولیت نظام اعتقادات دینی را از حیث عمل و سلوک دینی می‌توان ارزیابی کرد. مراسم و مناسک وسیله‌ای متناسب برای نیل به غایت اصلی دین است.[11]

اعتقاد به اصول دین که از جمله مهمترین اعتقادات دینی است و آثار روانی و اجتماعی خاصی برای همه مسلمانان پدید می‌آورد، نقطه اشتراک مسلمانان را تشکیل می‌دهد. اسلام برخلاف بعضی ادیان به دنبال توسعه قلمرو اجتماعی و فرهنگی خود و افزایش پیروانش می‌باشد و قواعد اخلاقی و منش‌های جمعی اسلام تقریباً همة جنبه‌های زندگی خصوصی و عمومی مسلمانان را در برمی‌گیرد. تأکید اسلام بر پیروی از قانون خدا و انضباط اجرایی آن در زندگی فردی و اجتماعی و جامعیت این احکام، متمایز کنندة این دین از ادیان دیگر است.

طرز تلقی مسلمانان از مناسک دینی به گونه‌ای است که زندگی فردی و اجتماعی آنها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. به تعبیر عبدالرحمن کواکبی اگرچه اسلام در طلیعة دین‌هایی قرار دارد که ایمان آن بر مراسم شکلی تقدم دارد، ولی سلامت ایمان اسلامی تا حد زیادی بستگی به سلامت شعائر دینی دارد. به اعتقاد وی ظلم و فساد با شعائری که روح ایمان از آنها خالی است، تداوم می‌یابد.[12]

ارتباط بین مراسم و اعتقادات در مذهب شیعه بسیار قوی و گسترده است. به ویژه این امر را می¬توان در پاسداشت ایام سوگواری امامان¬شان مشاهده کرد. از آن جا که برای مطالعه جامعه‌شناختی در مورد فرهنگ¬ها در هرکشوری عناصری مورد مطالعه قرار می‌گیرد که تأثیرگذاری و عمومیت بیشتری در میان گروه‌های اجتماعی دارد، با عنایت به سه ویژگی مذکور، صرف نظرکردن از مطالعة مراسم و مناسک در کشور ما، چیزی جز کنار گذاشتن بخشی از واقعیت‌های اجتماعی نخواهد بود. کاری که لااقل در حوزة معرفت علمی امر پسندیده‌ای نیست. نظر به چنین اهمیتی، و از آن جا که بررسی یکایک مراسم و مناسک با توجه به گستردگی آنها در این مختصر مقدور نمی¬باشد این مقاله با توجه به نقش‌آفرینی¬های خاص مراسم عاشورا به عنوان نمادی از مراسم مذهبی، به شرح و توصیف آزمون تجربی انجام گرفته پرداخته است.
بیان مسئله
درکشور ما که اسلام ومذهب شیعی رواج دارد مراسم و مناسک دینی بخش وسیعی از رفتار ما را شکل می‌دهد. علاوه بر مناسکی مانند نماز و روزه، مراسم متعدد و متنوعی همراه جشن سرور در قالب اعیاد مذهبی مانند عید فطر و ولادت اولیای دینی و یا سوگواری انجام می‌پذیرد. گستردگی، قدمت و پویایی این مراسم و مناسک در فرهنگ کشور ما چنان است که می‌توان گفت کمتر پدیده اجتماعی در کشور به این وسعت می‌رسد. در میان آنها، مراسم عاشورا یکی از بی‌نظیرترین اجتماعات مذهبی است. از آن جا که ماندگاری هر مجموعه، وابسته به کارکردی است که برای نظام اجتماعی انجام می‌دهد؛ کارکردهای اجتماعی مراسم عاشورا کدام است؟ آیا مراسم عاشورا کارکردهای اجتماعی مانند پیوند و پیوستگی بین نسل-ها، الگوپذیری، نظارت و کنترل اجتماعی، انسجام اجتماعی و تجدید حیات اجتماعی را برای نظام اجتماعی به همراه دارد؟
فرضیات تحقیق
به نظر می‌رسد شرکت درمراسم عاشورا:
1- الگوپذیری را برای شرکت‌کنندگان فراهم می‌سازد.
2- سبب افزایش نظارت و کنترل اجتماعی می‌شود.
3- موجب انسجام اجتماعی می‌شود.
4- موجبات تجدید حیات اجتماعی می‌شود.
5- منجر به پیوند و پیوستگی بین نسل‌ها می‌شود.

فرضیات این تحقیق در دو سطح قابل آزمون است : 1) بررسی رابطه میان میزان شرکت در مراسم با هر یک از متغیرهای وابسته؛ 2) بررسی میزان کارکردهای مراسم عاشورا بدون ملاحظه میزان شرکت (بررسی کارکردهای مراسم عاشورا با توجه به اصل شرکت در مراسم). از آن جایی که موضوع مقاله حاضر بررسی کارکردهای اجتماعی مراسم عاشورا است فقط به سطح دوم از این رابطه پرداخته می‌شود.
چارچوب نظری
کارکردگرایان، جامعه را شبکه سازمان ‌یافته‌ای از گروه¬های در حال تعاون و همکاری تصور می‌کنند که اعضای آن از قوانین و ارزش‌های مشترکی تبعیت می‌کنند. آنان جامعه را به صورت کل مرکب از اجزا می‌دانند که در بقای آن، همه اجزا سهیم هستند. اگر چه ممکن است هم اجزا و هم کل تغییر یابند اما عموماً تغییر تدریجی است و پس از تغییر جامعه دوباره به حالت تعادل برمی‌گردد. در مطالعه جامعه‌شناختی با رویکرد کارکردگرایی جامعه‌شناسان درصددند ماهیت درهم تنیده یک نظام اجتماعی را در کلیتش بفهمند. لذا با حفظ پیوستگی کلیت اجزا و عناصر به دنبال بررسی یک فعالیت اجتماعی هستند که موجب سازگاری اجزای مختلف ساختار را فراهم می‌سازد. بنیان تحلیل کارکردی بر این واقعیت استوار است که کلیه سنن، مناسبات و نهادهای اجتماعی دوام و بقایشان به کار یا وظیفه‌ای بستگی دارد که در نظام اجتماعی به عهده دارند. کارکرد اجتماعی به دنبال آن است که مشخص سازد یک ساختار معین چه نیازی را برای یک نظام گسترده‌تر برآورده می‌سازد. برای فهم کارکرد باید اثر و نتیجه پدیده را به صورت معلول بررسی کنیم؛ برای مثال آیین‌های دینی موجب انسجام اجتماعی می‌شود. بنابراین اثر آیین‌های جمعی مذهبی انسجام اجتماعی است پس کار ویژه هر عمل اثر آن است. کارویژه¬ها تابع قصد نیستند خصوصاً در نهادهای دینی آثار اجتماعی و سیاسی آنها کمتر مد نظر واقع می‌شود.
مقاله حاضر در پاسخ به سؤال تحقیق ضمن استفاده از اصول اساسی مکتب کارکردگرایی از منظر دورکیم و پارسونز[Parsons] به تبیین تئوریکی سؤال تحقیق پرداخته است.
به اعتقاد دورکیم آیین‌های (مراسم) دینی برخلاف کنش‌های اقتصادی که در آن مردم به صورت جداگانه زندگی می‌کنند و به اهداف اجتماعی یا فردی خود مشغول هستند، با برقراری نوعی روابط عاطفی مثبت سبب انسجام و یکپارچگی بین شرکت‌کنندگان می‌شود. به خصوص در ایام برگزاری این مراسم گروه¬ها و افراد در کنار هم به گونه‌های دیگر از اوقات معمولی خویش دست به کنش¬های واحدی می‌زند و خود را از دیگران باز نمی‌شناسند. این اعتقادات، باورها و گرایش¬ها در هنگام برگزاری مراسم، وحدت و علاقه‌مندی و یکدلی را بین شرکت‌کنندگان فراهم می‌سازد. همبستگی و یگانگی که از طریق همانندی در احساسات و تبعیت از نظام-های ارزشی واحد صورت می‌گیرد، می‌تواند کنشگران را به هم متصل سازد. از سوی دیگر از آن¬جا که سنن و آداب دینی در مراسم مذهبی با گریه‌ها و عزاداری‌های جمعی و با شورآفرینی‌های خاصی همراه است، کنشگران با این عمل مذهبی نوعی احساس تطهیر و نزدیکی به خدا می‌کنند. این امر سبب نوعی کامیابی و نشاط برای کنشگران عزادار می‌شود. در واقع تفریح اجتماعی در این مراسم با توجه به ویژگی‌ها و جاذبه‌های خاص آن موجب تقویت، تحرک و آرامش و تجدید حیات فردی می¬شود.

از دیگر تئوری‌های استفاده شده در این تحقیق نظریه‌ نظام کارکردی پارسونز است. موضوع مورد مطالعه جامعه‌شناسی پارسونز کنش اجتماعی است. در اعتقاد پارسونز چون جریان کنش متقابل خصلت اجتماعی دارد و ارزش¬ها در آن مؤثرند، نمی‌توانیم کنش اجتماعی را بدون درنظرگرفتن نظام اجتماعی که خود مرکب از نظام فرهنگی و شخصیتی است، مطالعه کنیم. کنش تحت تأثیر چهار خرده ‌نظام شکل می‌گیرد که یکی از آنها نهاد دینی است. نهاد دینی مسئولیت ثبات اخلاقی را به عهده دارد و از ارزش‌های فرهنگ عمومی مراقبت می‌کند. با توجه به مراتب سیبرنیتکی پارسونز، خرده‌ نظام فرهنگی که نهاد دینی جزء بسیار مهم از این خرده نظام است سبب نظارت، کنترل، الگویابی و جامعه¬پذیری در نظام شخصیتی می‌شود. نظام شخصیتی از قواعد، هنجارها و الگوهایی تبعیت می‌کنند که از طریق نظام فرهنگی عرضه می‌شود و نظام شخصیتی آن را درونی می‌کند نظام الگودار فرهنگی که مراسم دینی عنصر مهمی از آن می‌باشد، به لحاظ برخورداری از ارزش‌ها و هنجارهای عام دینی چون ظلم‌ستیزی، عدالت خواهی، آزادگی، یاری دادن به مظلوم، مودّت، ایثار و دیانت و با برانگیختن احساس و عاطفه انسانی، ضمن برقراری تعامل و تجمیع افراد و گروه‌ها، سبب نوعی جامعه‌پذیری در بعد پیوند بین نسل‌ها شده و موجبات توالی، استمرار و انتقال فرهنگی را از نسلی به نسل دیگر را فراهم می‌سازد. از سوی دیگر با توجه به نظارت و نفوذ و اثرگذاری نظام فرهنگی در نظام شخصیتی و وجود قدسی وکاریزمایی شخصیت¬های الهی به عنوان الگو و سرمشق رفتاری، این مراسم عواطف را برای الگوپذیری و تبعیت از زندگی امام حسین علیه-السلام به عنوان یک مدل متعالی آماده می‌سازد. هرچند تأثیر عاطفی با تأثیر همه جانبه و استمرار‌ یافته در طول زندگی متفاوت است ولی فضای به وجود آمده الگوپذیری را بسیار ‌آسان می‌کند. البته میزان تأثیرپذیری از این ساختارها از فردی به فرد دیگر متفاوت است و به میزانی که افراد شرکت و حضور همه‌جانبه و آگاهانه‌ای در مراسم دینی داشته باشند میزان الگوپذیری، نظارت اجتماعی و پیوند بین‌نسلی بیشتر خواهد بود.
شاخص های تحقیق: متغیر مستقل، میزان شرکت افراد در مراسم عاشورا است. برای بررسی میزان شرکت در مراسم، میزان شرکت با سه شاخص: میزان حضور، کیفیت حضور (حضور با مسئولیت وصرف حضور) و متغیر کمک (کمک کردن یا کمک نکردن در برگزاری مراسم)، محاسبه شده است.
متغیر وابسته(کارکردها): الگوپذیری، کنترل (نظارت) اجتماعی، انسجام اجتماعی، تجدید حیات (تفریح) اجتماعی و پیوند بین نسل ها.
جمیعت نمونه: منطقه آزمون فرضیه با توجه به آشنایی محقق، منطقه لاریجان از توابع شهرستان آمل است. کسب اطلاعات مورد نظر از همه لاریجانی‌های شرکت کننده در مراسم عاشورا نه در حد امکانات این تحقیق است و نه شاید ضرورتی آن را ایجاب می‌کند. این تحقیق با انتخاب ده روستا از مجموع 63 روستای منطقه لاریجان، فرضیه خود را می‌آزماید. با توجه به این که تعداد روستاهای پایین لاریجان بیشتر از بالا لاریجان می‌باشد، شش روستا از پایین لاریجان و چهار روستا از بالا لاریجان به عنوان جزئی از کل انتخاب شده‌اند. این روستاها در پایین لاریجان عبارتند از آهن‌سر، پنجاب، ترا، شنگلده، ناندل، هفت تن و در بالا لاریجان نیز عبارتند از اسک، گیلاس، نیاک، ملار.
حجم نمونه: با توجه به محدودیت ها حجم نمونه در این تحقیق 120 نفر است. با عنایت به گستردگی حضور شرکت‌کنندگان در مراسم عاشورا حجم نمونه فوق قابل تعمیم به کل لاریجان نخواهد بود. برای تعمیم نتایج تحقیق لازم است تحقیق دیگری با حجم نمونه بیشتری صورت گیرد.
روش نمونه‌گیری: نمونه‌‌گیری در این تحقیق نمونه‌گیری تصادفی ساده است. بدین ترتیب که در ابتدا ده روستا از میان 63 روستای لاریجان انتخاب شده و سپس از میان هر ده روستا سه خانوار نیز تقریباً به همین شیوه برگزیده شدند.

یافته‌های تحقیق: چنان که بیان شد بین آثار مراسم عاشورا یعنی متغیرهایی که در این تحقیق به عنوان متغیر وابسته معرفی شده‌اند (سنجش متغیر وابسته بدون دخالت متغیر مستقل یعنی میزان شرکت) و بین رابطه میان متغیر مستقل و متغیرهای وابسته (رابطه بین میزان شرکت در مراسم عاشورا با پیامدهای آن با دخالت متغیر مستقل) تفاوت وجود دارد. این تحقیق کارکردهای مراسم عاشورا را مورد آزمون قرار می¬دهد.

در این بررسی به منظور سنجش میزان هماهنگی و پایداری درونی شاخص‌ها با استفاده از قابلیت¬های نرم‌افزار spss در محیط ویندوز به محاسبه مقدار «آلفا»ی متغیرها پرداختیم. مشاهده شد تمام متغیرها دارای پایداری درونی بالایی هستند. مقدار آلفاهای محاسبه شده به ترتیب زیر است:

الف) انسجام اجتماعی 77%
ب) پیوند بین نسلی 71%
ج) الگوپذیری 64%
د) کنترل اجتماعی 70%
هـ) تجدید حیات اجتماعی 65%
همة آلفاهای محاسبه شده مورد قبول در علوم اجتماعی است.
از مجموعه120 نفر پاسخگو به سؤالات پرسشنامه، در مورد کارکردهای مراسم عاشورا نتایج زیر به دست آمده است.

جدول زیر توزیع فراوانی و درصدی اثرات مراسم عاشورا را (بدون دخالت متغیر مستقل) نشان می‌دهد.
نحوه پاسخ و توزیع توزیع¬فراوانی و درصدی    بلی    خیر    بی‌جواب    جمع
کارکردهای عاشورا     تعداد    درصد    تعداد    درصد    تعداد    درصد    تعداد    درصد
انسجام اجتماعی    111    92/5    2    7/1    7    8/5    120    100
پیوند بین نسلی    110    7/91    2    7/1    8    7/6    120    100
الگوپذیری    117    5/97    1    8/0    2    7/1    120    100
کنترل اجتماعی    111    5/92    2    7/1    7    8/5    120    100
تجدید حیات اجتماعی    110    7/91    0    0    10    3/8    120    100

چنانچه ملاحظه می‌شود، بالای 90درصد شرکت‌کنندگان معتقدند مراسم عاشورا همه کارکردهای مورد آزمون را برای نظام اجتماعی دارد. لذا به نظر می¬رسد مراسم عاشورا به سبب چنین کارکردهای مثبتی توانسته است دوام و بقای خود را به عنوان یک عنصر از خرده نظام دینی، در نظام فرهنگی حفظ نماید و به حیات اجتماعی خود ادامه دهد.

نکته بسیار قابل تأمل که ادامه کندوکاو چنین تحقیقی را با ارزش می‌سازد این است که علی‌رغم پراکندگی پاسخگویان در میان روستاهای انتخاب شده، و اختلاف روستاها در برخورداری از امکانات رفاهی، دوری و نزدیکی¬شان به جاده هراز، مهاجرپذیر بودن آنها و برخی دیگر از تفاوت‌های فردی، پاسخ مشابهی است که پاسخگویان به سؤالات تحقیق داده¬اند. آنچه در ذیل می‌آید، بیان برخی از تفاوت‌ها و تمایزات فردی در میان پاسخگویان است.
نام متغیر    تعداد    درصد
جنس    زن    84    70
    مرد    36    30
وضعیت تأهل    مجرد    40    5/33
    متأهل    80    7/66
سن    کمتر از 25    16    3/13
    26 تا 50    54    45
    50 به بالا    50    7/41
سواد    بی‌سواد    10    3/8
    زیردیپلم    98    7/81
    دیپلم و بالاتر    12    10
کیفیت حضور
     صرف حضور    38    7/31
    حضور با مسئولیت    82    3/68
کمک    کمک می‌کند    100    2/86
    کمک نمی‌کند    16    3/13
میزان حضور    کم     6    7/5
    متوسط    35    2/29
    زیاد    79    65
 
چنانچه ملاحظه می‌شود، علی‌رغم تفاوت‌هایی که در میان پاسخگویان وجود دارد پاسخ تقریباً یکسانی است که به سؤالات پرسشنامه داده شد. به نظر می¬رسد مراسم عاشورا حاوی ارزش‌های مهم دینی مانند امامت، عشق به امام حسین علیه¬السلام، ایثار، فداکاری و دیانت است. این ارزش ها از جمله اعتقادات مهم شیعی را تشکیل می‌دهد و نمی‌تواند تابعی از متغیرهایی چون میزان یا کیفیت حضور باشد. عشق و ارادت شیعه به این مراسم خصوصاً در روستا تابع چنین متغیرهایی نیست، که این خود نشان از اهمیت مراسم دینی در کشور ما و حوزه‌های فرهنگی مشابه دارد.
نتیجه گیری و پیشنهادها
آداب، ارزش ها، مراسم و باورهای فرهنگی پیشینه تاریخی، فرهنگی، دینی و هویت اجتماعی هر جامعه را شکل می‌دهند. چنان که بیان شد، اگرچه ارزش‌ ها و هنجارها در هرجامعه به عنوان مرجع رفتار شناخته می‌شوند، ولی مطالعه و بررسی مراسم و مناسک که تجلی اعتقادات دینی هستند با ویژگی‌هایی که برای آنها برشمردیم، به هیچ وجه کم ‌اهمیت نیستند. مراسم و مناسک در جامعه ما با توجه به برگزاری آنها در سطح گستر‌ده‌ای در سراسر کشور و در تمام محله‌های شهری و روستایی و با حضور گسترده اقشار از گروه¬های مختلف و همچنین پیوندشان با ارزش¬ها و هنجارهای دینی به گونه‌ای است که بخش عمده‌ای از ساختارهای فرهنگی را شکل داده و بر نظام اجتماعی و شخصیتی تأثیر دارند. پژوهش حاضر که ضمن بررسی مراسم و مناسک در حوزه جامعه شناسی دین با رویکردی کارکردگرایانه و عملکردی به مراسم عاشورا (به عنوان نمونه) پرداخته است نمی‌تواند تمام مطالعه در این زمینه باشد. حتی می‌توان مراسم عاشورا را از جهات دیگر نیز مورد مطالعه‌ جامعه‌شناسی قرار داد؛ مانند فهم معنای کنش اجتماعی کنشگران عزادار با استفاده از تئوری وبر،[Weber] و یا بررسی ساختارهای فرهنگی موجود در مراسم با بهره‌گیری از نوع‌شناسی رفتاری مرتن[Mertom].
به طور مشخص دو پیشنهاد زیر درباره مطالعه جامعه‌شناسی مراسم عاشورا مطرح می‌شود:
1- پیشنهاد تکمیلی: از آن جا که فرضیه‌های این تحقیق در دو سطح مورد آزمون واقع شده است، بررسی و آزمون این فرضیات در جامعه آماری دیگر مانند جامعه شهری و یا با تغییرات اندکی در شاخص¬های متغیر مستقل، و بررسی رابطه آن با پیامدهای مراسم عاشورا و مقایسه نتایج آن با پژوهش حاضر می‌تواند از جهات مختلف مهم باشد.
2- بررسی نوع‌شناسی مرتن در مورد کنشگران عزادار: هدف عمده مرتن در کارکردگرایی، نوع-شناسی از شیوه رفتار است. از آن جا که رفتار فردی متأثر از الزام‌های فرهنگی وساختاری جامعه است مطالعه ساختارهای موجود در نظام یا خرده نظام اجتماعی بررسی و شناخت انواعی از کنش اجتماعی است که کنشگر در جهت تطبیق با هنجارها و در جهت تعیین گزینش وسایل و دستیابی به اهداف انجام می¬دهد. نوع شناسی صور انطباق فردی نشان می¬دهد که رفتار اجتماعی حاصل چه تناسبی میان وسیله و هدف است.
با استفاده از نوع‌شناسی مرتن می توان شرکت‌کنندگان در مراسم را به دسته‌های زیر تقسیم کرد:
1. همنوا: گروهی از شرکت‌کنندگان که به اهداف قیام امام حسین علیه¬السلام آشنایی داشته و آنها را قبول دارند و خود را ملزم به رعایت آن اهداف می‌دانند و برای رسیدن به مقصود خویش از مراسم عاشورا به عنوان وسیله‌ای متناسب تبعیت می‌کنند. به عبارت دیگر، تعادل و هماهنگی میان دو بخش ساخت یافته نظام یا خرده نظام اجتماعی ـ (اهداف عاشورا) یعنی همان ارزش ها و هنجارهایی که بر فرد نوعی الزام وارد می¬کند و (مراسم عاشورا) وسایل مورد پذیرش برای فرد برای دست یافتن به آن اهداف ـ برای چنین گروهی بر قرار است. اگرچه این نوع رفتار اغلب رفتار در ساختارهای اجتماعی را توجیه می کند ولی انواع دیگری از رفتار در ساختار اجتماعی وجود دارد که هر یک نوعی ناسازگاری میان اهداف و وسایل پذیرفتنی برای آن را نشان می‌دهد.

2. نوآور: رفتار کسانی را در ساختار اجتماعی نشان می¬دهد که به اهداف قیام امام حسین علیه¬السلام آشنا هستند و آنها را قبول دارند، ولی این مراسم را وسیله مناسبی برای رسیدن به اهداف خود نمی¬دانند.

3. مناسک‌گرا و رسم‌پرست: شرکت‌کنندگانی که به اهداف قیام امام حسین علیه¬السلام آشنایی ندارند و یا در صورت آشنایی آن اهداف را با اهدافی که خود در نظر دارند مناسب نمی‌بینند. ولی به دلایل متفاوت دیگر در این مراسم حضور دارند.

4. واخورده: شرکت‌کنندگانی که به اهداف قیام امام حسین علیه¬السلام آشنایی ندارند و در صورت آشنایی از آن تبعیت نمی‌کنند و برگزاری این مراسم را نیز در جهت اهدافی که خود پذیرفته‌اند چندان سودبخش نمی‌بینند. (ولی به دلایل مختلف دیگر در این مراسم حضور دارند. لذا حضور آنها در مراسم دلیل بر تبعیت آنها از قیام امام حسین علیه¬السلام نیست.)

5. طغیان‌گر و سرکش: به کسانی گفته می‌شود که نه این راه را قبول دارند و نه در این مراسم شرکت‌ می‌کنند. طغیانگر در این نوع¬¬شناسی جماعتی هستند که به عللی در این مراسم حضور ندارند و اگر حضور هم داشته باشند اعتقادی نه به شکل و نه به محتوای این مراسم دارند. جدول زیر انواع شیوه های رفتاری را در ساختار مراسم عاشورا نشان می‌دهد.
ساختار مراسم    اهداف آشنایی، پذیرش و تبعیت از اهداف امام حسین علیه السلام     وسائل انتخاب مراسم عاشورا به عنوان وسیله متناسب برای رسیدن به اهداف
صورنوع شناسی رفتار فردی در مراسم عاشورا       
همنوا    +    +
ابداع‌گر    +    ـ
مناسک‌گرا    ـ    +
واخورده    ـ    ـ




در این نوع¬شناسی برای تعریف اهداف و وسایل پذیرفتنی رسیدن به آن می‌توان با استناد به احادیث و اسناد معتبر قیام امام حسین علیه¬السلام، مقبولیت هدف و وسیله رسیدن به آن را (مراسم عاشورا) کشف کرد.

نکته پایانی آن است که شاید نتوان این نوع شناسی را دقیقاً مطابق با نوع‌شناسی مرتن (درهماهنگی یا ناهماهنگی دو بخش نظام‌یافته ساختار اجتماعی) دانست، ولی تبیین نوع‌شناسی مرتن برای شرکت‌کنندگان در مراسم دینی در حوزه جامعه‌شناسی خصوصاً جهت فهم معنای کنش اجتماعی بسیار ارزشمند خواهد بود.[13]
پی¬نوشت:
* دانشیار گروه جامعه¬شناسی دانشگاه تهران.
** کارشناسی ارشد جامعه شناسی دانشگاه تهران.
1. حج، (آیه 67).
2 . آنتونی گیدنز، جامعه شناسی، ترجمة منوچهر صبوری (تهران، نی، 1376) ص493.
3 . ملکلم همیلتون، جامعه شناسی دین، ترجمة محسن ثلاثی (تهران، تبیان، 1377) ص199.
4 . ابن خلدون، مقدمه، ترجمه محمد پروین گنابادی (تهران،علمی، فرهنگی، 1357). ج1، ص302.
5 . همیلتون، پیشین، ص179.
6 . همان، ص201.
7 . عنکبوت، (آیه 45).
8 . حج، (آیه 32).
9 . محمدرضا تاجیک، میشل فوکو و انقلاب اسلامی (تهران،دانش و پژوهش ایران، 1378) ص91.
10 . تبیان، قیام عاشورا در پیام امام خمینی (تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، دفتر سوم) ص18.
11 . احمد نراقی، رساله دین شناختی مدلی در تحلیل ایمان ابراهیمی (تهران، طرح نو، 1374)ص 14-68.
12 . عباس محمودالعقاد، عبدالرحمن الکواکبی (بیروت، العربی، 1969م) ص 71-72.
13 . علیرضا قبادی، بررسی کارکردهای اجتماعی مراسم دینی با تأکید بر مراسم عاشورا (تهران، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران،1381م ص138).
منابع
قرآن کریم.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن، مقدمة ابن خلدون، ترجمة محمد پروین گنابادی (تهران، علمی فرهنگی، ج1، 1375).
تاجیک، محمد رضا، میشل فوکو و انقلاب اسلامی (تهران، دانش و پژوهش ایران، 1378).
تبیان، دفتر سوم: قیام عاشورا در پیام امام خمینی (تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی)
جلالی‌مقدم، مسعود، درآمدی بر جامعه شناسی دین و آراء جامعه شناسان بزرگ (تهران، مرکز، 1379).
ساروخانی، باقر، درآمدی بر دایرة المعارف علوم اجتماعی (تهران، کیهان، 1370).
العقاد، عباس محمود، عبدالرحمان الکواکبی (بیروت، العربی، 1969).
فقیهی، علی اصغر، تاریخ آل بویه (تهران، سمت، 1378).
قبادی، علیرضا، بررسی کارکردهای اجتماعی مراسم دینی با تاکید بر مراسم عاشورا، پایان نامه کارشناسی ارشد جامعه شناسی، استاد راهنما غلامرضا جمشیدیها (دانشگاه تهران، 1381).
گیدنز، آنتونی، جامعه شناسی، ترجمة منوچهر صبوری ( تهران، نی،1376).
نراقی، احمد، رساله دین شناختی مدلی در تحلیل ایمان ابراهیمی (تهران، طرح نو، 1374)
همیلتون، ملکلم، جامعه شناسی دین، ترجمة محسن ثلاثی (تهران، تبیان، 1377).