امام على اصغر زین العابدین‏ علیه السلام‏ (مقاله پژوهشی حوزه)

نوشتار حاضر، ترجمه فصلى از کتاب «مذهب شیعه» است که با وجود قدمت و مشتمل بودن بر مطالب نادرست، نقطه آغاز مطالعات مستند امامیه در غرب (براى انگلیسى زبانان) تلقى گردیده و هنوز هم مرجع بسیارى از محققان غربى علاقه‏مند به مباحث شیعى است. مؤلف در این گفتار، به بحث کیسانیه یا پیروان محمد بن حنفیه، وقایع عاشورا و مسائل پس از آن، جانشینى امام زین العابدین‏علیه السلام پس از پدر گرامى‏شان و قیام‏هایى، چون قیام توابین، مختار و ابن زبیر پرداخته است. وى آن‏گاه به امامت حضرت سجّادعلیه السلام توجه کرده و سپس برخى از مسائل خصوصى زندگانى امام را ذکر کرده است.
مترجم در پى نوشت‏هاى خود - به اندازه توان - بسیارى از دیدگاه‏هاى نادرست دونالدسن را اصلاح کرده است.
پس از شهادت [امام‏] حسین‏علیه السلام، حزب علوى بر سر قضیه خلافت دچار انشعاب شد؛3 آیا امام بعدى باید پسر زنده [امام ]على‏علیه السلام، محمد فرزند حنفیه و نه فاطمه باشد؟ تاریخ نشان مى‏دهد که این محمد صفات برجسته‏ترى نسبت به حسنین داشت‏4 و گروه بسیارى از امامت او حمایت مى‏کردند. اینان به «کیسانیه»5 شهرت دارند و منابع سنى و شیعه مفصلاً به توصیف آنان پرداخته‏اند.6 آنان عقیده حلول روح خدا در تمام انبیا و انتقال آن از یکى به دیگرى را که «سبائیه» تدوین کرده بودند، پذیرفتند؛7 به نظر ایشان، این روح با رحلت محمّدصلى الله علیه وآله به على‏علیه السلام انتقال یافته و از على‏علیه السلام نیز به فرزندانش - که امامان پس از اویند - حلول کرده است؛ آنان معتقد بودند که هزاره‏8 نزدیک است‏9 و تعداد ائمه منحصر به چهار نفر؛ یعنى على‏علیه السلام و سه فرزندش حسن، حسین و محمد مى‏باشد.
پرفسور نیکلسون چند بیت [از اشعار] کُثَّیِر را که شهرستانى در توصیفش از کیسانیه نقل کرده، ترجمه نموده است.10
چهار فرد کامل از قریش امامند و ذى حق.11
على‏علیه السلام و سه پسر نیکویش که هر یک نورى درخشانند.
یکى از آنان مؤمن و زاهد بود، دیگرى در کربلا از دیده پنهان شد.
یکى نیز با پرچم‏هاى موّاجش سواران خود را به جنگ، رهبرى خواهد کرد.
او در کوه رضوى ساکن و نهان است و عسل و آب زلال مى‏نوشد.12
اما گروه دیگرى از علویان معتقدند که محمد بن حنفیه، به هیچ وجه نواده پیامبر نیست؛ آنان مى‏گویند که در حقیقت حسین‏علیه السلام پسرش على را به جانشینى خود (در امامت) منصوب کرده است.13 در حالى که تئورى امامت، مستلزم ضرورت تعیین جانشین براى هر امام است، با وجود این، ملاحظه مى‏کنیم که هرگونه احتمال این تعیین، تابع نظام مشهور وراثت مى‏باشد؛ از آن جا که فرزند ارشد حسین‏علیه السلام در کربلا به شهادت رسیده بود، این جانشینى به پسر دیگر امام، «على اصغر» که بعدها به «زَیْن العابدین»14 مشهور شد، انتقال یافت. او یکى از پنج بازمانده خاندان حسین‏علیه السلام‏15 پس از قتل عام کربلا بود و چهار نفر دیگر، عمه‏اش [زینب‏]، برادرش عمرو دو خواهر [حضرت‏] بودند.
به نظر ابن سعد،16 على اصغر در هنگام شهادت پدر، کمتر از 23 سال نداشت و [تنها] به دلیل بیمارى در نبرد شرکت نکرد، بدین سبب، عمر بن سعد متعرض جان وى نشد. دینورى از او به عنوان یک پسر بچه‏17 یاد مى‏کند، اما احتمالاً اشتباه است که على اصغر را با برادرش عمر که تنها چهار سال داشت، ارتباط داده و او را یکى از دو پسر خردسال حسین‏علیه السلام بخوانیم.18 [این‏] پنج بازمانده اهل بیت را به نزد عبیداللَّه بن زیاد، حاکم کوفه بردند و او آنان را به دمشق نزد یزید فرستاد.19 کاروان آنان همراه با مردى که سر حضرت را حمل مى‏کرد، از صحرا عبور کرد.20 در کتاب‏هاى تاریخى ملاحظه مى‏کنیم که [اهل بیت‏]، چون به شام رسیدند، در همان حین ورود به دربار یزید بود که سر امام را آورده و نزد یزید نهادند [پس از ]این پیش درآمد جان‏کاه، شَمرِ بن ذى الجوشن،21 یزید را چنان که در ذیل مى‏آید، مورد خطاب قرار داد:
اى امیرالمؤمنین!22 قرعه به نام ما افتاد تا این سرها که متعلق به اهل بیت و شصت تن از شیعیان حسین‏علیه السلام است، به نزد تو آوریم؛ ما به قصد آنان خارج شدیم و از ایشان خواستیم یا به فرمان امیرمان، عبیداللَّه بن زیاد گردن نهند یا بجنگند. صبحگاهان - موقع طلوع آفتاب - به سویشان رفته و از هر سو آنان را محاصره کردیم، اما وقتى شمشیر بر ایشان غلبه یافت، مانند کبوترانى که از شاهین مى‏گریزند، به دست‏آویز بى‏گناهى متوسل شدند؛ کل نبرد، چون دوختن رخنه‏اى یا بسان چرتى کوتاه، مدت بسیار کمى به طول انجامید و ما آخرین آنها را [به اسارت‏] آوردیم. بدن‏هاى آنان را بى‏حرمت و عریان کردیم، لباس‏هایشان با خاک صحرا یکى شد و چهره‏هایشان بر زمین غلطید، [اکنون‏] باد بر آنها مى‏وزد، زائران آنها عقاب‏هایند و دیدار کنندگانشان، لاشخوران.23
بعد از قدرى معطلى در دمشق، [یزید به این‏] پنج بازمانده اجازه داد تا به منزلشان در مدینه باز گردند و آنان هنگامى که [به مدینه‏] رسیدند، تمام جزئیات مخوف حادثه کربلا را بازگو کردند. بنابراین، برخى افراد فرصتى عالى یافتند تا مردم برآشفته را در برابر ظالمان اموى که بى‏سبب خون اولاد بلافصل پیامبرصلى الله علیه وآله را ریخته بودند، برانگیزند.
عبداللَّه بن زبیر24 از فرصت فوق بهره‏بردارى کرد؛ وى در آغاز دهه ششم زندگى‏اش، فردى جاه طلب و خودخواه و شاید فرصت طلب بود، اما با وجود این، توان حکومت را داشت. او با [امام‏] حسین‏علیه السلام و عبدالرحمن [ابن ابوبکر] در امتناع از اجابت درخواست معاویه مبنى بر پذیرش ولایت‏عهدى یزید همدلى کرده بود و ترغیب [امام‏] حسین‏علیه السلام در رفتن به کوفه، به دلیل ریاکارى‏اش در دوستى و به تصور پیش‏بینى حوادث بود، چه، مى‏دانست که وقتى امام از سر راه کنار رود آن‏گاه او فرصتى استثنایى خواهد یافت. ولى به هر دلیل، وقتى مردم خشمگین مدینه، قساوت‏هاى امویان را از بازماندگان فاجعه شنیدند، به هیجان آمدند؛ عبداللَّه که از طرف مادرى، نوه ابوبکر بود براى مردم مدینه که در مسجد اجتماع کرده بودند، سخن گفت و به ویژه بر خیانت کوفیان تأکید ورزید، در نتیجه، مردم مدینه و سپس اهالى مکه، عبداللَّه بن زبیر را خلیفه خواندند، لیکن او خود به لقب حامى حرم شریف‏25 اکتفا کرد.26
از این‏رو، این دو شهر که در قیام علیه یزید با هم متحد شدند، هر یک امیرى جداگانه برگزیدند؛ عبداللَّه مکه را مقرّ خویش قرار داد و نیرویش را مصروف برانگیختن تمام عربستان علیه امویان کرد. اما به روایت یعقوبى، در سال 63ه [یزید]، بى‏درنگ مسلم بن عُقبة را با لشکرى از دمشق به مکه و مدینه فرستاد تا قیام را سرکوب کند. به نظر مى‏رسد که این لشکرکشى بیشتر به صورت یک یورش ناگهانى بوده است، زیرا در حالى که ذکرى از شکست سپاه ابن زبیر نمى‏یابیم، با این وجود، مى‏دانیم که شمارى از رهبران این قیام به قتل رسیده و اهل مدینه در معرض بى‏حرمتى و غارت قرار گرفتند و به مسجد النبى نیز اسائه ادب شد.27
پس از سه روز ویرانى و خونریزى در مدینه، مسلم در دارالحکومه مقام گرفت و به [بقیة السیف‏] مردم اعلام کرد که هر کس بر بندگى یزید با او بیعت کند، در امان است. یکى از افرادى که به نزد او آمد، على بن حسین‏علیه السلام بود؛ مسلم، حضرت را کنار خویش بر تخت نشانید و گفت: خلیفه اوامر ویژه‏اى درباره تو به من داده است. [امام‏] على بن حسین پاسخ داد: من هرگز اقدام مردم مدینه را تأیید نمى‏کنم؟! به همین سبب، مسلم او را با احترام به منزلش بازگرداند.28
پس از این، بخشى از لشکر مسلم، به فرماندهى حصین بن نمیر29 براى حمله به مکه حرکت کردند؛ در زمان محاصره، مهاجمان به نیروهاى آتشین متوسل شده و بر کعبه آتش انداختند و ویرانى بسیارى در مکّه به بار آمد.30 طبق برخى روایت‏ها، محاصره مکه 64 روز31 طول کشیده است، اما با رسیدن خبر مرگ ناگهانى یزید، که به معناى بازگشت لشکر مهاجم بود، عبداللَّه بن زبیر فرصت یافت تا سپاه خویش را بازسازى کند. او به جنگ‏هاى متعدد علیه خوارج پرداخت، کعبه را تجدید بنا کرد و از آن‏جا که مردم در حجاز، عراق و جنوب عربستان، در خصوص خلافت با وى بیعت کرده بودند توانست به مدتى طولانى (در حدود نه سال) حکومتى رقیب در مکه تشکیل دهد.
ولى مردم کوفه‏32 هم با مروان، جانشین یزید در دمشق، دشمن بودند و هم با ابن زبیر که اکنون بر مکه تسلط یافته بود، آنان مى‏پنداشتند که مرتکب اشتباه فاحشى شده‏اند، براى همین از خود مى‏پرسیدند: وقتى نزد خدا برویم چه عذرى خواهیم داشت و چگونه به چهره پیامبرصلى الله علیه وآله بنگریم، حال آن که نوه رسول خدا را به قتل رسانده‏ایم؛ هیچ راه جبرانى جز انتقام خون حسین‏علیه السلام وجود نداشت.33 این دعوت به خون‏خواهى، موفقیت‏آمیز بود، اما به دلیل کمى تعداد خون‏خواهان، سلیمان بن صُرَد که با چند تن دیگر رهبرى قیام کنندگان را بر عهده داشتند، نامه‏هایى خطاب به تمام شیعیان به اطراف و اکناف فرستادند34 که بسیارى از آنان از صمیم قلب پاسخ مثبت و وعده یارى دادند. توّابین، پنج نفر از اصحاب پیامبر را35 براى مشورت در انجام دادن امور برگزیدند، سپس در خانه سلیمان اجتماع کرده و [هم آوا با یکدیگر] گفتند: مصیبتى که در کوفه رخ داده به دلیل برخورد غلط ما با حسین‏علیه السلام بوده است، لذا باید توبه کرده و از خداوند طلب آمرزش کنیم.36 سلیمان نیز به مردم گفت: اولین وظیفه ما توبه و آن‏گاه قیام است. آنان نیز سرهاى خویش را به علامت رضا تکان داده و متّفقاً هم رأى شدند که زمین را از وجود قاتلان خاندان پیامبرصلى الله علیه وآله پاک کرده و به کار آنان و حکام سبکسرشان خاتمه دهند و [امام‏] زین العابدین را به خلافت برگزینند.37 توّابین به رهبرى سلیمان، ابتدا به مکانى موسوم به «ورده»38 در عراق رفتند تا انتقام خون حسین‏علیه السلام را گرفته و دستور خداوند به بنى اسرائیل را محقق سازند؛ آن گاه که فرمود: «پس به درگاه خالقتان توبه کنید و مجرمانتان را بکشید، این نزد خالقتان برایتان بهتر است‏39.» 40 قصد آنان خلع دو رقیب، (مروان و عبداللَّه بن زبیر) و به خلافت رساندن على بن حسین‏علیه السلام بود، پس جمعیت فراوانى با سلیمان همراه شدند. مروان، عبیداللَّه بن زیاد را با این وعده که اگر عراق را آرام کنى حاکم آن ولایت خواهى شد، به مقابله با آنان فرستاد، از این رو، عبیداللَّه بن زیاد به سرعت به مصاف سلیمان رفت و یک سره در نبرد با او کوشید تا وى را کشت.41
به محض این‏که سلیمان کشته شد، قیام کوفیان فروکش کرد، اما با این حال، شعار انتقام خون حسین‏علیه السلام از میان نرفت؛ مختار بن ابى عُبَیدة که قبلاً با خوارج همراهى مى‏کرد به کوفه آمد و اعلام داشت که نماینده زین العابدین است که در مدینه به سر مى‏برد؛42 او بزودى رهبرى مردم را در کوفه بدست گرفت و سریعاً از مسبّبان قتل حسین‏علیه السلام و اصحابش در کربلا انتقام گرفت؛ وى شمر و عمر بن سعد را کشت و سرهایشان را نزد [امام‏] زین العابدین فرستاد و بعد از آن که در نبردى کنار رود فرات بر عبیداللَّه غلبه کرد و او کشته شد، سر عبیداللَّه را نیز در همان مکان از دارالاماره کوفه که عبیداللَّه سر امام را دریافت کرده بود، به نزد او بردند.
اما، ابن زبیر به هیچ وجه [امام‏] زین العابدین را مسؤول این اقدامات مختار ندانست، زیرا در حالى که پیوسته مختار را تعقیب مى‏کرد و سرانجام او را در نبردى شکست داد و کشت، در مدینه متعرض زین العابدین‏علیه السلام نشد. [البته‏] امام هم پیشنهاداتى از سوى مختار دریافت کرد، ولى به نامه‏اش پاسخ نداد و آشکارا، مختار را در مسجد النبى تقبیح کرد.43
ابن زبیر توانست تا دو یا سه سال بعد، تسلط خویش را بر مکه حفظ کند، اما به دلیل جنگ با فِرَق گوناگون شیعه به تدریج نیرویش تحلیل رفت و متقابلاً جبهه امویان قدرت گرفت تا آن‏جا که در سال 73ه وقتى حجّاج [بن یوسف ثقفى‏] مشهور، مکه را محاصره کرد، عبداللَّه را شکست داد و کشت.
در طى این دوره آشفته سیاسى اندیشه‏هاى گوناگونى درباره خلافت، اقبال بسیار یافتند؛ یکى از بحث‏هاى مطرح، نگرش به شیخین بود. مردم از تمام شیعیان خواستار حکومت مى‏خواستند که اعلام کنند، آیا دو خلیفه نخست را غاصب مى‏دانند یا خیر؟ هم‏چنین بحث حق جانشینى میان محمد بن حنفیه (برادر ناتنى [امام‏] حسین‏علیه السلام) و [امام‏] زین العابدین پسر حسین‏علیه السلام، موضوعى جدّى بود و موجب پیدایش فِرَقى شد که برخى از آنها را فِرَق جداگانه‏اى دانسته‏اند. تلاش‏هاى حزب شیعى براى بدست آوردن قدرت سیاسى در جهان اسلام، پیوسته شکست مى‏خورد و نتیجه نهایى این شد که مردم آراء خود را درباره امامت تغییر داده و بدان جا رسیدند که امامان، [تنها]، نخستین راهنمایان معنوى و شفیعان ایشان هستند.44
اندکى پس از مرگ ابن زبیر بود که محمد بن حنفیه به همراه [امام‏] زین العابدین به مکه رفتند تا ببینند که واقعاً کدام یک از آنان در جانشینى [امام حسین‏] برحقند.45 محمد مى‏گفت که او شایسته‏تر است، زیرا فرزند على بن ابى‏طالب‏علیه السلام است، اما [امام‏] زین العابدین به عمویش پاسخ داد: از خدا بترس و چنین ادعایى مکن، از این رو، آن دو موافقت کردند که حجرالأسود را بخوانند؛ محمد براى طلب نشانه‏اى [نماز خواند] و دعا کرد، ولى هیچ پاسخى نیامد، سپس [امام‏] زین العابدین دعا کرد [در آن وقت‏] حجرالأسود به حدى تکان خورد که نزدیک بود از دیوار کعبه برون افتد؛ آن گاه به زبان عربى فصیح پاسخ گفت که زین العابدین امام برحق پس از امام حسین‏علیه السلام است، پس محمد بر این رأى گردن نهاد.46 پس از این حضور در کعبه، [امام ]زین العابدین به مدینه بازگشت و در آن جا همراه با چند تن از یاران نزدیکش که [براى فهم ]امور دینى نزد او مى‏آمدند به یک زندگى آرام و منزوى پرداخت.47
اغلب سیره‏نویسانى که مطلبى در باب زندگى خصوصى [امام‏] زین العابدین آورده‏اند به این حقیقت که مادر حضرت، شاهزاده‏اى ایرانى بود48 توجه خاصى مبذول داشته‏اند؛49 ابن خلّکان حکایتى نقل کرده است که یک بار ارتش مسلمین همراه با زنان و کودکانى که در ایام خلافت عمر بن خطاب از ایران [به اسارت‏] آورده بودند، به مدینه آمد، در میان اسرا سه تن از دختران یزدگرد پادشاه ایران بودند؛ اکثر اسراى دیگر را به کنیزى فروختند و عمر فرمان داد که این سه زن جوان را نیز به فروش برسانند؛ اما على بن ابى‏طالب‏علیه السلام [که در آنجا] حاضر بود، اعتراض کرد که نباید با دختران شاهان، مانند دختران مردم عادى رفتار کرد. عمر در پاسخ پرسید: در این صورت، بهترین کارى که مى‏توان با آنان کرد، چیست؟ على‏علیه السلام فرمود: باید با رایزنى ارزش آنان را معین کنیم و آن گاه هر کس که تمایل دارد قیمت را بپردازد و آنان را بردارد؛ بنابراین، وقتى ارزش آنان تعیین شد، على‏علیه السلام خود آنان را برداشت و یکى از ایشان را به عبداللَّه پسر عمر، یکى را به پسر خویش حسین و دیگرى را به محمد پسر ابى بکر بخشید، این زنان ایرانى براى شوهران مسلمان خویش، پسرانى به دنیا آوردند؛ پسر عبداللَّه را سالم، پسر حسین‏علیه السلام را على (زین العابدین)50 و پسر محمد بن ابى بکر را قاسم نامیدند. به این دلیل بود که گاهى زین العابدین خود را «پسر والدین شایسته»51 مى‏خواند و مى‏فرمود: پیامبرصلى الله علیه وآله فرموده است که خداوند قریش را بهترین اعراب و ایرانیان را بهترین مردمان عجم قرار داده است. روایتى نیز وجود دارد که زمانى فردى به امام گفت: شما مهربان‏ترین افراد نسبت به مادرتان هستید، اما ندیده‏ایم که با وى در یک ظرف غذا بخورید [امام‏] زین العابدین فرمود: مى‏ترسم دستم را بر چیزى بگذارم که او بدان مى‏نگرد و بدین سبب او را برنجانم.52
پس از مرگ ابن زبیر، [امام‏] زین العابدین تقریباً 25 سال دیگر53 به زندگى آرام خود در مدینه ادامه داد.54 در طول مدتى که دیگران به نزاع بر سر تفوّق سیاسى مى‏پرداختند، امام پس از شهادت پدرش عموماً به اندوه بى‏پایان و دعاى بسیار شهرت داشت. این ویژگى اخیر بود که لقب زین العابدین را که گفته‏اند در بهشت براى او ثبت شده است،55 به امام داد. حضرت را یکى از پنج یا شش تن بسیار گریان (بکّائون) در تاریخ جهان دانسته‏اند؛ آدم براى توبه [به درگاه خداوند] سى صد سال گریست، نوح براى شرارت قومش و یعقوب و یوسف در فراق یک‏دیگر چهل سال گریستند، یحیى تعمید دهنده از بیم جهنم بسیار مى‏گریست، فاطمه(س) بر رحلت پدر بیش از اندازه گریه کرد و زین العابدین نیز بر امام حسین و کسانى که با او در کربلا به شهادت رسیدند، بسیار گریست. نقل است که اندوه او به حدى فراوان بود که چون یک بار بر بام خانه دعا مى‏کرد، غریبه‏اى گذشت و آب، صورتش را خیس کرد، آن آب، موقعى از راه آب بیرون مى‏ریخت که باران نمى‏بارید، پس در اثر تفحّص دریافت که گاهى امام به قدرى شدید گریه مى‏کند که اشکش از راه آب سرازیر مى‏شود.56
روایت کرده‏اند که امام هر شب در نماز هفتاد تکبیر مى‏گفت و یک باره کل قرآن را ختم مى‏کرد و صدایش به قدرى دل‏انگیز بود که سقاهایى که مشک‏هاى سنگین را کنار خیابان حمل کرده و با فریاد به فروش مى‏رساندند، مجذوب [ایستاده‏] و گوش فرا مى‏دادند. به علت سجده‏هاى طولانى حضرت [در نماز]، زانوان و پیشانى ایشان به حدّى پینه بسته بود که مى‏گویند آن پینه‏ها شبیه پاى شتر مى‏نمود.57 یکى از قابل ملاحظه‏ترین تجربه‏هاى [معنوى امام‏] زمانى بود که شیطان به شکل اژدهایى درآمد و کوشید با گزیدن پاى حضرت حواس وى را پرت کند، امام درد شدیدى احساس کرد، اما توجهى نکرد تا نمازش را به پایان رساند و چون دریافت که شیطان او را مى‏آزرده است، وى رااز خود راند.58 حقیقتاً باید59 بردبارى حضرت نیز فراوان بوده باشد، زیرا یک بار وقتى غلامى تمام ظرف لبریز از آشى را به سر و گردن امام ریخت، ایشان از سرزنش غلام خوددارى و برعکس او را با مهربانى آزاد کرد.60
در ستایش «بخشش» حضرت آورده‏اند که امام خود شب‏ها بیرون رفته و کیسه‏هاى گندم یا آرد را به خانه‏هایى که مى‏دانست ساکنانش گرسنه‏اند، حمل مى‏نمود و بدین ترتیب از صد تا سى‏صد خانوار را هر شب غذا مى‏داد و آنان نمى‏دانستند که چه کسى برایشان غذا مى‏آورد؛ و روزها مى‏گفت تا یک صد گوسفند را ذبح کرده و گوشت آنها را میان مردم توزیع کنند، اما خود، اکثر اوقات را بر تکه حصیرى کهنه مى‏گذراند و تمام روز را روزه گرفته، یا اندکى نان جو مى‏خورد؛ به قول نویسنده‏اى، حضرت ادعا مى‏کرد که فقط با بوییدن غذا سیر مى‏شود.61
مردى مستمند و بده‏کار نزد امام آمد و تقاضاى چیزى براى خوردن کرد، حضرت گرده نان بسیار خشکى را که در دسترس بود بدو داد؛ مرد، نان را آن قدر خشک یافت که [حتى‏] نمى‏شد آن را خرد کرد، [پس‏] در مغازه ماهى فروشى آن را با ماهى مانده‏اى معاوضه کرد، اما وقتى شکم ماهى را گشود، مرواریدى نفیس و بسیار گرانبها یافت که با فروش آن همه مشکلاتش را برطرف نموده، به آسودگى زندگى کرد.
در سیماى ظاهرى، امام زین العابدین را بسیار شبیه على‏علیه السلام توصیف کرده‏اند؛ او حدوداً هم قد [امام‏] على‏علیه السلام بود و مویى سرخ فام، صورتى گرد، گردنى سفید و سینه و شکمى ستبر که آن را نشانه دلاورى دانسته‏اند، داشت؛ وى اولین امامى بود که تنها یک همسر [دایمى ]اختیار کرد و از او صاحب پسرى [به نام‏] محمد باقرعلیه السلام شد که جانشین حضرت در امامت گردید، ولى از کنیزان بسیارش چهارده فرزند دیگر نیز داشت.
واقعه‏اى که مى‏گویند حسادت هشام بن عبدالملک را برانگیخته است، هنگامى رخ داد که هشام و امام‏علیه السلام هر دو به حج رفته بودند. آنان مشغول طواف کعبه بوده و باید به محلى که حاجیان هجوم مى‏برند تا حجرالاسود را استلام کنند، مى‏رفتند. هشام دریافت که با وجود ولایت عهدى، در لباس احرام از بقیه جمعیت متمایز نیست،62 اما وقتى دید که جمعیت داوطلبانه راه را براى فرد دیگرى (امام زین العابدین‏علیه السلام) گشود، شگفت زده و خشمگین شد. فرزدق شاعر که حضور داشت با سرودن شعرى،63 این واقعه را توصیف و هشام را به شدت ناراحت کرد و باعث وخامت اوضاع شد؛ راویان شیعه مى‏گویند: بنابراین، هشام براى مسموم کردن امام، توطئه کرد64. 65
امام در سال 94 یا 95ه در دوران خلافت ولید و هنگام جوانى هشام رحلت کرد،66 اما [در زمان رحلت‏] 57 سال داشت و به حق مى‏توان احتمال داد که به مرگ طبیعى درگذشته باشد. او را در قبرستان بقیع، کنار عمویش [امام‏] حسن‏علیه السلام به خاک سپردند؛ سالهاى زندگى حضرت را [به ترتیب ذیل‏] برشمرده‏اند: 2 سال در زمان على‏علیه السلام، 10 سال در زمان حسن، 10 سال در زمان حسین‏علیه السلام و 35 سال امامت (خود حضرت).
پى‏نوشت‏ها
1. مقاله حاضر فصلى از کتابى با مشخصات زیر است:
The shiite religion, by Dewiet. m. Donaldson, Luzac and co, London, 1933.
همچنین براى نقد دقیق کلیه آثار دونالدسن - بویژه کتاب مذهب شیعه - و جریان شیعه پژوهى غربیان ر.ک به: عباس احمدوند، «گذرى بر مطالعات شیعى در غرب»، مجله مقالات و بررسى‏ها، دانشکده الهیات و معارف اسلامى دانشگاه تهران، دفتر 63. 1377ش.
2. دانشجوى دکترى تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامى دانشگاه تهران.
3. در حالى که سخن دکتر جعفرى در این که با مطالعه در تاریخ مذاهب به این نتیجه‏مى‏رسیم که مذاهب هنگامى که به مرحله دوم تکوین خویش مى‏رسند در جزئیات معینى دچار تفرقه مى‏شوند، درست مى‏نماید: محمدحسین جعفرى، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه دکتر سید محمد تقى آیت اللهى (تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1374ش) ص 275 و 276، اما در عین حال، شهرستانى براى تعدد فِرَق اسلامى قانونى معین کرده و مى‏نویسد: به مجرد آنکه کسى در یک مسأله «متفرد باشد و از استتباع جمهور ممتنع گردد، او را صاحب مذهبى نتوان انگاشت»، بنابراین وجود ضوابطى نیز ناگزیر است... البته پاره‏اى از مسلمانان (ابومنصور عبدالقاهر بغدادى، الفرق بین الفرق، به اهتمام دکتر محمد جواد مشکور، چاپ سوم (تهران، نشر اشراقى، 1358) ص 3؛ و ر.ک: همان به بعد تا 14) حدیثى را از پیامبرصلى الله علیه وآله نقل مى‏کند که فرمود: جهودان به 71 ملت و ترسایان به 72 گروه و پیروان من به 73 گروه تقسیم مى‏گردند و از این منظر، اتفاقاً انشعاب امت بسیار پذیرفتنى است، (ر.ک به: عبدالحسین زرین کوب، کارنامه اسلام، (تهران، امیرکبیر، 1333) ص 24 (مترجم).
4. همان طور که قبلاً نیز به مناسبتى آوردیم وى فرزند خوله بنت جعفر بن قیس بود و گفته‏اند که خوله از اسراى یمامه و یا به قولى دیگر، سیاه چرده‏اى سِندى بوده است و این محمد فرزند او، کثیر العلم، با ورع و بسیار قوى بود که در این باره اخبار عجیبى از او نقل کرده‏اند؛ وى در روز صفّین پرچم‏دار سپاه پدرش امیر مؤمنان‏علیه السلام بود و چون از او سؤال کردند که چرا پدرت ترا - و کمتر امام حسن و امام حسین‏علیه السلام را - به مهالک مى‏کشاند؟ گفت: آنان چشمان حضرتند و من دست او، ایشان چشمان خویش را با دستش حفظ مى‏کند (ابن خلکان، وفیات الاعیان و انباء ابناءِ الزمان، حققه الدکتور احسان عباس، (قم، منشورات شریف الرضى، 1364ش) ج 4، ذیل واژه محمد بن حنفیه. بنابراین باید توجه داشت که محمد بن حنفیه البته از فحول مسلمین است و لیکن به اعتراف خودش بر حسنین‏علیه السلام برترى ندارد (مترجم).
5. کیسانیه: پیروان مختار بن ابى عبیدة ثقفى هستند؛ او نیز در ابتدا براى پیشرفت کار خود از على بن حسین‏علیه السلام و سپس محمد بن حنفیه [براى امامت‏] دعوت کرد. اینان قائل به امامت محمد بن حنفیه هستند و مى‏پندارند که او قبل از شهادت برادرش حسین‏علیه السلام، مختار را والى عراقین نمود؛ کیسانیه شش سال پس از شهادت امام حسین‏علیه السلام قیام کردند و عقیده داشتند که محمد بن حنفیه، اسرار دین و علم تأویل و علوم باطنى را از دو برادرش امام حسن و امام حسین‏علیه السلام فرا گرفته است. برخى از کیسانیه ارکان شریعت، مانند نماز و روزه را تأویل کرده و قائل به تناسخ و حلول بودند؛ اینان را مختاریه نیز مى‏خواندند و کیسانیه خُلّص هم از ایشانند. نوبختى در وجه تسمیه این فرقه مى‏نویسد: مختار را به نام کیسان که شهربان او بود و ابوعمرة کنیه داشت، کیسان خوانند. (محمدجواد مشکور، فرهنگ فرق اسلامى، مشهد، بنیاد پژوهش‏هاى اسلامى آستان قدس رضوى)، بحث کیسانیه؛ و همو، تاریخ شیعه و فرقه‏هاى اسلام تا قرن چهارم، چاپ چهارم، (تهران، کتاب فروشى اشراقى، 1362ش) ص 55 - 59، پیشین، بخش مربوط به محمد بن حنفیه، بویژه جانشینى ابوهاشم؛ ابوالفتوح محمد بن عبدالکریم شهرستانى، ملل و نحل، (تحریر خالقداد هاشمى)، ج 1، ص 15 و 16 (مترجم).
6. ابن خلدون، مقدمه (النص العربى و الترجمة الفرنسیة؛ Quatrmete, Arabic Text 11, p 753؛ سیدمرتضى علم الهدى، تبصرة العوام طبع حجر مع کتاب قصص العلماء، 1890م، ص 19.
7. شهرستانى، ملل و نحل، طبع Cuneton، 132.
8. Millennium.
9. نظام کلته همان هزاره‏هایى است که در برخى ادیان پیشین نظیر زردشتى‏گرى و... طبعاً ادیان هند وجود داشته و در اثر آشنایى مسلمین با این افکار به عالم اسلام راه یافته است؛ احادیثى نیز در تأیید این آرا مى‏توان یافت (ر.ک به: کراچکوفسکى، تاریخ الادب الجغرافى، ص 1 و 112؛ و تشز، فرانتس و احمد، مقبول، تاریخچه جغرافیا در تمدن اسلامى، 25 به بعد (مترجم).
10. Nicholson, A Literary History of Arabs, p 216.
11. گرچه مى‏توان براى هر نحله‏اى - اسلامى و غیر آن - ادب و ادبیاتى را متصور شد و شیعه را نیز ذیل همین حکم درآورد، ولى معناى شیعه - از آغاز تاکنون - سَیَلان فراوانى داشته است، بنابراین انتساب تمامى شعراى علوى به شیعه و اینان را محض شیعه ناب دانستن و با آراى امروزى یکى کردن، کارى است ناصواب (در باب این موضوع، کتاب‏هاى ارزشمندى وجود دارد، از جمله: ابوعبیداللَّه مرزبانى، اخبار الشعراء الشیعه، (تلخیص سید محسن امین عاملى)، تحقیق محمدهادى امینى، حیدریه (نجف، 1388)؛ عبدالحسیب، طه حمیده، ادب الشیعه الى نهایة القرن الثانى الهجرى، (قاهره، بى‏نا، 1956م)؛ جواد، شبر، ادب اللطف او الشعراء الحسین، (بیروت، مؤسسة الاعلمى، 1388ق)؛ دکتر صادق آیینه‏وند، ادبیات انقلاب در شیعه، (تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى) و... (مترجم).
12. اصل ابیات عبارت است از:
الا ان الائمة من قریش‏
ولاة الحق اربعة سواء
على و ثلاثة من بینه‏
هم الاسباط لیس بهم الخفاء
فسبط سبط ایمان و بر
وسبط عیبته کربلاء
وسبط لا تراه العین حتى‏
یقود الخیل یتبعها اللواء
یغیب فلا یرى فیهم زمانا
برضوى عنده عسل و ماء
(مترجم)
13. ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینى، اصول الکافى، صححه وعلق علیه على اکبر غفارى، (طهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365)، ص 11 به بعد و ص 220 به بعد.
14. The ornament of the Pious.
15. تعداد بازماندگان هر چه باشد احتمالاً به این مقدار اندک نیست، ولى مهم اقدامات ایشان است. بدرفتارى و آزار و اذیت امویان با اسرا نیز از عوامل مفتضح شدن آنها شد، به خصوص که به قولى امویان نخستین کسانى بودند که بریدن سرها را که نوعى مثله تلقى مى‏شود، شایع کردند و این ناشى از سیاست خاص آنان بود نه حکم شرعى (شمس الدین، انصار الحسین، ص 225 به بعد؛ درباره سیاست امویان: ر.ک به: جرجى زیدان، تاریخ تمدن اسلامى، ترجمه على جواهر کلام (تهران، امیرکبیر، 1363ش) ص 1 و 62 و 63 (مترجم).
16. ابن سعد، طبقات، ج 5، ص 156 و ج 1، ص 25.
17. ابوحنیفه احمد بن داود دینورى، الاخبار الطوال، ص 27.
18. Muir sirwilliam, Annals of the Early caliphate, london,1920, p 441.
19. مؤلف از ذکر خطبه‏هاى امام سجادعلیه السلام و زینب(س) در کوفه و دمشق غفلت ورزیده است؛ در این باب ر.ک به: سید محسن امین، اعیان الشیعه، حققه و اخرجه حسن الامین (بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1403ه ق/1983م) ج 1، ص 613 به بعد (مترجم).
20. اشاره کردیم که امویان با گرداندن اسرا در بلاد اسلام هم عمق فاجعه را به همگان نشان دادند و هم اینکه خود را رسوا کردند. البته آنها چنین کردند که دیگران مرعوب شوند، اما حضرت سجادعلیه السلام و زینب(س) از همان ابتدا شروع به مبارزه علیه امویان و تبلیغ پیام کربلا نمودند؛ از وقتى که اسب امام حسین‏علیه السلام بى‏سوار بازگشت، از همان زمانى که مى‏خواستند زین العابدین را هم بکشند، از همان زمان ورود به کوفه و دمشق و از همان خطبه خواندن و رسوا کردن بنى امیه تا ایام دیگر (آیتى، بررسى تاریخ عاشورا، ص 189 - 228؛ ابومحمد احمد ابن اعثم کوفى، قیام امام حسین، ترجمه احمد مستوفى هروى (تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، بى‏تا) ص 90 - 94؛ و براى ماجراى شهادت به نحو اتم و اکمل، اما با برخى تغییرات و ویژگیهاى خاص، ر.ک به: احمد بن عیسى بلاذرى، انساب الاشراف، الطبعة الاولى (بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1397ه ق/1977م) ص 207 - 229؛ و در باب خود فاجعه ر.ک به: جلال الدین سیوطى، تاریخ الخلفاء، تحقیق محمد محى الدین عبدالحمید، الطبعة الثانیة، (القاهرة: مکتبة السعادة، 1959)ص 247 - 248 (مترجم).
21. در کتاب دینورى، ص 239، شِمْر؛ نام او شرحبیل بوده است. زرکلى، ذیل واژه شمر بن ذى الجوشن (مترجم).
22. جالب است بدانیم که برخى افراد (شیخ عبداللَّه علائلى، تاریخ الحسین، ترجمه شیخ محمدباقر کمره‏اى (بى جا، بى‏نا، بى‏تا) ص 251 - 252 حتى یزید را، مسیحى بزرگ شده و برکنار از اسلامیت دانسته‏اند و دلیل خود را نیز کلبى بودن مادر یزید یا تأثیر محیط و یا نسطورى بودن آموزگار وى دانسته‏اند. برخى هم مانند (ابن اعثم کوفى، پیشین، ص 94) گفته‏اند که یزید از کار خود پشیمان شد و گفت: لعنت بر پسر مرجانه باد که بر چنین امرى شنیع، اقدام نمود. آنگاه اسباب سفر بازماندگان را فراهم کرده، سرهاى شهدا را به ایشان سپرد و نعمان بن بشیر انصارى را با 30 تن به همراه آنان فرستاد و پشیمانى یزید چیزى جز سیاسى کارى نبوده است. (ر.ک به: قس؛ مسکویه، تجارب، 2، 74 و 75) (مترجم).
23. دینورى، پیشین، ص 271؛ همان کتاب با تصحیح عبدالمنعم عامر، ص 261؛ و براى سخنان امام سجادعلیه السلام و حضرت زینب(س) در باب جنایات امویان، ر.ک به: قس، سیدجعفر شهیدى، زندگانى فاطمه زهرا(س) (تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1376)، ص 257 - 259؛ و پى نوشت 17 مترجم در همین گفتار (مترجم).
24. بنظر مى‏رسد که ظهور زبیریان انحرافى در تاریخ اسلام باشد (ر.ک به: محمدجواد مشکور، تاریخ شیعه و فرقه‏هاى اسلام تا قرن چهارم، وگرچه مورخان، آغاز نهضت زبیرى را در سال 63 قمرى و به مکه مى‏دانند، اما رگه‏هاى آغازین این نهضت را مى‏توان در وقعة الدار و نبرد جمل جست و جو کرد، زیرا بنا بر تعبیرى از حضرت على‏علیه السلام، این عبداللَّه بن زبیر بود که میانه آن حضرت و زبیر را گل آلود مى‏کرد؛ او در تضعیف حضرت على‏علیه السلام و تقویت جناح زبیرى اقدامات فراوانى کرد و سرانجام به دلائلى، مدتى حکومت کرد: حسن ابراهیم حسن، تاریخ اسلام السیاسى والدینى والثقافى والاجتماعى (القاهرة، مکتبة النهضة المصریة، 1964م)؛ محمدمهدى شمس الدین، انصار الحسین، دراسة عن شهداء ثورة الحسین، الطبعة الثانیة (القاهرة، مکتبة السعادة، 1959م) ص 225 به بعد (مترجم)؛ جرجى زیدان، پیشین، ص 1، 62، 63.
25. یاقوت حموى، معجم البلدان (بیروت، دار صادر للطباعة والنشر، 1376ه ق/1957م)، ذیل واژه حرّه واقم و مسعودى، مروج الذهب ومعادن الجوهر (بیروت، المکتبة المصریه، 1408ق/1988م) ص 2، 75؛ پناهنده بیت (مترجم).
26. تا جایى که ما مى‏دانیم، مردم مدینه به رهبرى عبداللَّه بن حنظله غسیل الملائکه قیام کردند نه عبداللَّه بن زبیر، هر چند بعدها او بر سراسر حجاز و برخى نواحى دیگر مسلط شد. قس: مسکویه، تجارب، ص 2، 76 و 77 (مترجم).
27. زشت‏کارى یزید، تنها به حادثه کربلا محدود نشد، بلکه وى مسلم بن عقبة مُرّى را به مدینه فرستاد که او نیز در قتل و غارت آن‏قدر اسراف و زیاده‏روى کرد که لقب مسرف یافت؛ وى در میانه راه مکه درگذشت که حُصین بن نُمیر به جاى او فرمانده سپاه شد و مکه را در حصار گرفت، هرچند پس از مرگ یزید، سپاه مجبور به بازگشت شد و حصین نیز در برقرارى صلح کارى از پیش نبرد (همان، ص 291 و 292). حقیقتاً امویان محبت و مداراى پیامبرصلى الله علیه وآله با ایشان را در روز فتح مکه به خوبى پاسخ ندادند و باعث فجایعى شدند که نقطه اوجش کربلاست. پس از وقوع حادثه کربلا، اندوه عمیقى حرمین را فرا گرفت که به قیام مدینه انجامید. مردم مدینه ابن زبیر را به شهر خویش دعوت کردند (ل، أ سیدیو، تاریخ العرب العام نقله الى العربیه عادل زعتیر (القاهره، دار احیاء الکتب العربیه، 1367ه ق/1948م)، ص 168؛ بروکلمان، تاریخ الشعوب الاسلامیه، ص 128 - 130؛ و ابن قتیبه، الامامة والسیاسة، ج 1، ص 209 - 220؛ و عزالدین ابن اثیر، الکامل فى التاریخ، الطبعة السادسة، (بیروت، دارالکتاب العربى، 1406ه ق/1986م) ج 3، ص 310 - 315) و این همه را باید متأثر از آن حادثه و تبلیغات حضرت سجادعلیه السلام و زینب(س) و تلاش‏هاى افرادى، چون عبدالرحمن حنظله غسیل الملائکه (براى شرح حال وى ر.ک به: عزالدین ابن اثیر، اسد الغابه فى معرفة الصحابة، تحقیق محمد ابراهیم البنا و... (القاهره، دارالشعب، 1970م)، ج 3، 220 و 221) دانست (مترجم).
28. یعقوبى، تاریخ، طبع Houtsma، ج 2، 298 به بعد.
29. تا جایى که ما مى‏دانیم، مسلم در راه مکه مرد و حصین فرمانده کل سپاه شد. مسعودى، همان جا (مترجم).
30. یعقوبى، پیشین، ص 300.
31. The Encyclopedia of Islam (1th editi) leyden, 1913.
32. برخى از مردم نه همه ر.ک به: محمدحسین جعفرى، پیشین، ص 132 به بعد (مترجم).
33. شهادت امام حسین‏علیه السلام سبب پیوند صفوف شیعیان شد، بنابراین، برخى از شیعیان به رهبرى سلیمان بن صُرَد توبه کردند و در نبرد براى انتقام خون حسین‏علیه السلام در «عین الورده» به شهادت رسیدند. (65ق) بقیة السیف آنان نیز به مختار پیوستند (حسن ابراهیم حسن، پیشین، ص 410 و 411). به گفته دکتر جعفرى، (پیشین، ص 250) از نتایج فورى فاجعه کربلا اینکه سه هزار نفر از توّابین خود را به دامن مرگ انداختند و به دلیل ناتوانى در انجام وظایف و تعهدات خویش درباره نواده پیامبرصلى الله علیه وآله دانستند که این ماجرا زمینه مناسبى را براى قیام مختار و دیگر انقلابها فراهم کرد. محمدجواد مشکور، تاریخ شیعه و فرقه‏هاى اسلام تا قرن چهارم، (مترجم).
34. از جمله سعد بن حذیفه بن یمان در مدائن، ر.ک محمد بن جریر طبرى، تاریخ الامم والملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم (بیروت،دار سویدان، بى‏تا)، ج 5، ص 555 (مترجم).
35. اسامى آنها عبارت است از: سلیمان بن صرد خزاعى، صحابى پیامبرصلى الله علیه وآله؛ مُسَیَّب بن نَجَبه فزارى، صحابى برگزیده على‏علیه السلام؛ عبداللَّه بن سعد ازدى؛ عبداللَّه بن وال تمیمى؛ رفاعة بن شَدّاد بَجَلى. طبرى، همان، ج 5، ص 552 (مترجم).
36. درباره سخنان توّابین ر.ک به: طبرى، همان، 552 به بعد به ویژه 554 (مترجم).
37. Canon, sell, Itnha Ashaniyya, 6, quoting sahifatu Labibin, P.85. (مترجم)
جعفرى، پیشین، ص 265 و 266 و 280.
38. صحیح عَین الوَردَة است (مترجم).
39. قرآن کریم، سوره 2، آیه 51.
40. آیه فوق الذکر را عیناً نقل مى‏کنیم تا نشان دهیم که مؤلف چقدر در ترجمه آیات قرآن به خطا رفته است (فتوبوا الى بارئکم فاقتلوا انفسکم ذلکم خیر عند بارئکم فتاب علیکم انه هو التواب الرحیم) (مترجم).
41. یعقوبى، پیشین، ج 2، ص 306.
42. درباره مختار، سخن فراوان است؛ براى نمونه برخى مانند حسن ابراهیم حسن، پیشین، ص 411 وى را داراى آرزوهاى بزرگ، جاه‏طلب و ماجراجو که به نام اهل بیت در پى قدرت بوده، دانسته و گفته‏اند که در احزاب گوناگون رفت و آمد داشته و گاهى زبیرى، زمانى خارجى و موقعى دیگر شیعه بوده است. البته برخورد او با امام حسن‏علیه السلام مشهورتر از یادآورى است، اما به نظر عده‏اى دیگر، مانند جعفرى، 272 و 276 او شیعه‏اى مخلص بود که از راه سیاست و گرد آوردن موالى ایرانى به نهضت خویش توان زیادى بخشید، به نظر این گروه دقت در منابع نشان مى‏دهد که مختار یکى از پیروان فداکار خاندان على‏علیه السلام و پشتیبان صمیمى آرمان‏هاى آنان بوده است. (جعفرى، همان؛ و در باب نظر مورخان در مورد مختار. ر.ک به: محمدکاظم، خواجویان، «نگاهى گذرا بر نظر مورخان درباره قیام مختار»، فصلنامه مطالعات تاریخى، شماره سوم، سال اول، 389 - 406 (مترجم)).
43. مسعودى، پیشین، ج 5، ص 172؛ و درباره برخورد خصمانه ابن زبیر با علویان. ر.ک به: همان، ج 2، ص 89 (مترجم).
44. به نظر شیعیان، امامت؛ یعنى رهبرى امور مادى و معنوى و این سخن تغییر نکرده است (براى اثبات این موضوع، رجوع کنید به: احمد امینى نجفى، احمد، شرح جامع تجرید الاعتقاد، ص 11) ممکن است که در برخى ایام، بعضى ائمه فرصت مانور سیاسى نیافته‏اند، اما این به معناى صرفاً روحانى بودن امامت شیعه نیست (مترجم).
45. امام سجادعلیه السلام منصوب از جانب پدرش امام حسین‏علیه السلام است، لذا با مفروض گرفتن این قضیه یادآورى مى‏کنیم که چون امام حسین‏علیه السلام قصد عراق کرد، وصیت‏نامه، کتاب‏ها و ... خویش را به ام سلمه سپرد و به او فرمود: چون بزرگ‏ترین فرزندانم به نزد تو آمد، اینها را که به تو دادم به او تحویل بده، پس موقعى که امام حسین‏علیه السلام به شهادت رسید، على بن حسین‏علیه السلام نزد ام سلمه آمد و او تمام امانات وى را بدو تحویل داد. محمد بن حسن الحر العاملى، اثبات الهداة بالنصوص والمعجزات من الامام الرابع الى الامام الثانى عشر، (قم، بى‏تا)، ج 3، ص 3؛ و ج 2، ص 5). ضمن این که مسأله انتصاب حضرت به گونه‏هاى دیگرى نیز نقل شده است آورده‏اند (کلینى، پیشین، ج 2، (کتاب الحجة)، ص‏75 و 76) که ما تنها نمونه‏اى را ذکر کردیم (مترجم).
46. Canon, Sell, OP. Cit, tt, Quoting Sahifat, Labidin, p 134.
؛ على بن عیسى، اربلى، کشف الغمة فى معرفة الائمه با ترجمه فارسى به نام المناقب على بن حسین زورایى، مقدمه ابوالحسن شعرانى و تصحیح سید ابراهیم مبانجى (قم، نشر ادب الحوزه و کتاب فروشى اسلامیه، 1364)، ج 2، ص 276 - 278؛ و شیخ مفید، ارشاد، ص 254؛ و سخن امام رضاعلیه السلام درباره امامت در، ابن شعبه الحرّانى، تحف العقول، ص 437 - 442 (مترجم).
47. دو لفظ آرام و منزوى که مؤلف در جاى جاى این گفتار آورده است، با توضیحات ما، معنایى دیگر مى‏یابد. (مترجم).
48. ابن خلکان (متن عربى، بولاق، ج 1، ص 347) به این گفتار در باب مادر زین العابدین و خواهرانش داستان جالبى را [منقول‏] از کامل مبرّد مى‏افزاید که از یک سو، شأن پایین کنیز زادگان را نشان مى‏دهد و از سوى دیگر، بر ارزش خون خاندان سلطنتى ایران تأکید مى‏کند؛ فردى گمنام از قریش نقل مى‏کند که من نزد سعید بن مسیّب (از بزرگان تابعین) بودم، روزى از من پرسید: دایى‏هایت کیانند؟ پاسخ دادم: مادرم کنیز بود، دیدم که چون این را گفتم به چشم حقارت در من نگریست. به هر حال، من از موالى بودم، روزى سالم پسر عبداللَّه بن عمر بن خطّاب به دیدن سعید آمد، وقتى که رفت، از سعید پرسیدم: مادر او کیست، گفت یک کنیز. روزى دیگر قاسم آمد و کنار سعید نشست، وقتى رفت، پرسیدم: اى عمو! این مرد کیست؟ سعید پاسخ داد: عجیب است، آیا قومت را نمى‏شناسى؟ چه این مرد، قاسم پسر محمد بن ابى‏بکر بود، گفتم: مادرش کیست؟ سعید گفت: یک کنیز. چندى بعد على بن حسین آمد و سعید او را گرامى داشت (على بن حسین مدت زیادى در آنجا نماند) و رفت، گفتم: اى عمو! او کیست؟ پاسخ داد: او مردى است که تمام مسلمانان باید بشناسند؛ على بن حسین بن على بن ابى طالب‏علیه السلام، پرسیدم: مادرش که بود؟ پاسخ داد: یک کنیز. آنگاه گفتم اى عمو! وقتى به تو گفتم مادرم کنیز است، با حقارت در من نگریستى، حال درباره این افراد چه مى‏گویى؟ پس از آن سعید مرا همیشه بسیار احترام مى‏کرد.
49. ر.ک به: تعلیقه 47 (مترجم).
50. این لقب را بعدها به حضرت داده‏اند. (مترجم).
51. یادآور سخن امام‏علیه السلام: «انا ابن الخیرتین»، همچنین قس با احادیث 2333 و 2339، نهج الفصاحة، گردآورى و ترجمه ابوالقاسم پاینده (مترجم).
52. ابن خلکان، پیشین، ص 347. مؤلف مى‏گوید که نظر زین العابدین قطعاً از تجربه ابوالحسن (در متن انگلیسى ابوالمسن) با نوه‏اش متفاوت بوده است، وى مى‏گوید: دخترى داشتم که کنار من بر سفره مى‏نشست، وقتى دستش از آستین بیرون مى‏آمد شبیه جوانى درخت خرما بود و هر گاه چشمش به غذایى نیکو مى‏افتاد، از من مى‏خواست آن را بردارم و یا اینکه آن را به من تعارف مى‏کرد. بعد او را شوهر دادم و چندى بعد پسر خردسالش کنار من بر سر سفره مى‏نشست چون پسر دستش را از آستین بیرون مى‏آورد شبیه ریشه سیاه نخل بود و به خدا سوگند هر گاه به خصوص مایل به قدرى غذاى خوب بودم، آن را قبل از من برمى‏داشت، شاید این کار حضرت نوعى ادب اجتماعى و احترام محسوب مى‏شده است (مترجم).
53. مسعودى، پیشین، ج 5، ص 368.
54. حضرت با دعا و گریستن سعى داشت تا پیام عاشورا را زنده نگاه دارد؛ براى مثال موقعى که مولایش از گریستن او پرسید، فرمود: چون یعقوب پیامبر، پسرش را که 12 سال داشت، را از دست داد - با این که پسرش زنده بود و امید دیدارش را هم مى‏برد - آن قدر گریست که نابینا شد و پشتش خم و موى سرش سپید شد. من که دیدم پدرم، برادرم، عموهایم و عموزادگانم جلوى چشمم به شهادت رسیدند و باد بر اجساد آنان وزیدن گرفت، چطور گریه نکنم حسن بن ابى الحسن الدیلمى، اعلام الدین فى صفات المؤمنین، الطبعة الاولى، (قم، مؤسسه آل البیت لأحیاء التراث، 1408ه )، ص 30؛ و در باب دیگر اقدامات و فضایل حضرت ر.ک به: دکتر سید جعفر شهیدى، زندگانى على بن حسین، (هم‏چنین به مناسبت موضوع یادآورى مى‏کنیم که برخى مراجع شرح حال حضرت عبارت است از: طبقات، ابن سعد، المعارف، ابن قتیبه، حلیة الاولیاء، ابو نعیم، اعیان الشیعه، عاملى، آثار ذیل را نیز از آن امام دانسته‏اند: 1. رسالة الحقوق؛ 2. الصحیفة الکاملة یا الصحیفة السجادیه؛ 3. المناجات؛ 4. الموعظه، فاتح 5/4445 (177 - 185 برگ)؛ 5 - التذکره، حاجى محمود در استانبول 3738 (11 ص، 1307ه )؛ 6. حرز، (یا صوفیه 3324 (47 - 64 برگ، قرن 11ه .)؛ 7. الصحیفه فى الزهد (سزگین، «کتابشناسى فقه و حدیث»، 35 - 39).
55. این سخن مؤلف با تعبیر خود او در چند سطر قبل تناقض دارد. ر.ک به: سید محسن امین، پیشین، ج 1، ص 629 (مترجم).
56. درست است که پیامبرصلى الله علیه وآله در پاسخ به عبدالرحمن بن عوف که پرسید چرا بر مرگ ابراهیم مى‏گریى، فرمود: این از سر رحمت است، اما گریستن حضرت سجادعلیه السلام - صرف نظر از مبالغه‏هاى محتمل، از باب صرف رحمت نبوده است، بلکه حضرت مى‏خواست تا خبر واقعه کربلا را به نسل‏هاى بعدى برساند و جنایات و قساوت‏هاى امویان را به آنان بنمایاند: (عبدالرزاق الموسوى المقرم، الامام زین العابدین على بن الحسین‏علیه السلام، (نجف، منشورات مکتبة النجاح، 1374ه ق)، ص 361 و 362) (مترجم).
57. به این دلیل حضرت را «ذو الثفنات» مى‏گفتند (مترجم).
58. على بن عیسى أربلى، پیشین، ج 2، ص 260 و 261 در این کتاب، این ماجرا علت تسمیه حضرت به زین العابدین دانسته شده و لیکن سخن زُهرى در باب این صفت چیز دیگرى است: همان، ص 264 (مترجم).
59. فضایل حضرت که مؤید امامت ایشان است، فراوان مى‏باشد: از جمله ادلّه عقلى که بر امامت حضرت دلالت دارد، مسأله عصمت ایشان است که این ویژگى از ائمه شیعه خارج نشده است و کسى، جز محمد بن حنفیه در امامت با حضرت سجادعلیه السلام به معارضه برنخاست، هر چند طرفداران محمد هم نتوانستند نصّى بر امامت او بیاورند (طبرسى، أعلام الورى باعلام الهدى؛ صحّحه و علّق علیه على‏اکبر غفارى، (بیروت، دارالمعرفة، 1399ه ق/1979م)، ص 252؛ و در باب احادیث فراوان مربوط. همان؛ و براى نصوص و اخبار امامت حضرت ر.ک به: کلینى، پیشین، (مترجم).
60. در این باره و سایر فضایل حضرت: ر.ک به: سید محسن امین، پیشین، ج 1، ص 631 - 634 (مترجم).
61. مؤلف سندى بر این سخن ارائه نمى‏دهد (مترجم).
62. هشام نمى‏توانست حجرالاسود را استسلام کند. أربلى، پیشین، ج 2، ص 267 (مترجم).
63. بسیارى از دانشمندان صحت قصیده فرزدق را امرى بدیهى دانسته و تحلیل‏هاى خویش را بر این فرض بنا کرده‏اند، اما دکتر آذرتاش آذرنوش در مقاله مبسوط خویش پس از بررسى منابع قدیم و جدید و در نظر گرفتن قرینه‏هاى لازم در تحلیل تاریخى، به این نتیجه مى‏رسد که «شاید عاقلانه‏تر آن باشد که تصور کنیم این ابیات دلنشین را نه یک تن، بلکه گروهى از مسلمانان پاکدل که جانشان به عشق امامان آکنده بود طى چندین سال ساخته‏اند، ایشان زیباترین ساخته‏هاى خویش را در گمنامى، تقدیم پیشوایان خویش کرده‏اند»: آذرتاش آذرنوش، پژوهش در قصیده‏اى بزرگ، مجله مقالات و بررسى‏ها، نشریه گروه تحقیقاتى دانشکده الهیات و معارف اسلامى دانشگاه تهران، دفتر 38 - 39، 1403ه ق/1363ش؛ ص 9 - 51)؛ البته خود این نظر هم اکنون بسیار مورد نقد و بررسى قرار گرفته است (مترجم).
64. تفصیل این مطلب را مى‏توان: علامه محمدباقر مجلسى، تذکرة الائمة، طبع حجر ایران، 1913، فصل 6، ص 130 به بعد؛ ملا محمدرضا امامى مدرس، جنات الخلود، جدول شماره 9 یافت؛ حکایات مربوط به کرامات امام مفصلاً در خلاصة الاخبار، فصل 32 آمده که این کتب بیشتر، معتقدات شیعه را نشان مى‏دهد تا مطالبى که مى‏تواند از نظر تاریخى درست باشد؛ و نیز درباره شرح حال فرزدق. ر.ک به: عبدالجلیل، ح. م، تاریخ ادبیات عرب، ترجمه آ. آذرنوش، ص 71 - 72 (مترجم).
65. على بن حسین‏علیه السلام مُکنّى به ابو محمد و ابوالحسن و ملقب به سید العابدین، زین العابدین، السجاد و ذو الثفنات است و لقب اخیر را بدان سبب به وى داده‏اند که از کثرت سجده، پیشانى و زانوهایش و ... چون پاى شتر مى‏نمود. وى در روز پنجشنبه نیمه جمادى الاخرى و به قولى 9 شعبان سال 36، 37 یا 38ه .ق متولد شد، نام مادرش شاه زنان و به قولى شهربانویه است. حضرت در روز شنبه 12 محرم سال 95ه .ق رحلت کرد و در بقیع کنار عمویش امام، حسن‏علیه السلام دفن شد (طبرسى، پیشین)، اما این سخن که سن حضرت پنجاه و چند سال بود و بعید نیست که به مرگ طبیعى درگذشته باشد، مسأله‏اى است که شاید مؤلف بر اساس توجه به مسایل امروز و پایین آمدن میانگین عمر مطرح کرده باشد، زیرا طولانى بودن عمر در گذشته امرى عادى بوده است رجوع کنید به قرآن کریم، سوره عنکبوت، آیه 14؛ و تفسیر آن در: علامه محمدحسین طباطبایى، المیزان، ترجمه سید محمدباقر موسوى، چاپ چهارم، (تهران، کانون انتشارات محمدى، 1370)، ج 31، ص 184. (مترجم).
66. حضرت به شهادت رسیده و بر خلاف نظر مؤلف (و جعفرى، ص 278)، درگیر سیاست نیز بوده است: ر.ک به: على بن عیسى أربلى، پیشین، ص 293 (مترجم).
منابع و مآخذ مؤلف‏
- ابن خلدون، المقدمة، النص العربى و الترجمة الفرنسیة.
- ابن خلکان، وفیات الاعیان، ترجمه دى سلان، طبعة بولاق، 1384ه ق.
- الدینورى ابو حنیفه، الاخبار الطوال، طبعه و Kratch Kovsky and guirgass, 2191.
- الشهرستانى، الملل و النحل، طبعة 1864.
- علم الهدى، السید المرتضى، تبصرة العوام، طبع حجر مع کتاب قصص العلماء، 1890.
- الکلینى، محمد بن یعقوب، الکافى، طبع طهران، 1889.
- المسعودى، على بن الحسین، مروج الذهب، طبعه .Barbier, de 6181, meynaid
- مجلسى، الملا محمدباقر،تذکرة الائمه، طبع حجر، ایران، 1913.
- امامى مدرس، الملا محمدرضا، جنات الخلود.
- الیعقوبى، ابن واضح، التاریخ، طبعة هوتسما، لیدن، 1883.
- Canon Sell, Ithna Ashariyya or the Twelve Shiah imams, madras, 1023.
- Muir, Sir william, Annals of the Early caliphate, london, 1920.
- Nicholson, R. A, A literary history of the Arabs, 2 nd ed, 1930.
- The Encyclopedia of Islam, )1 the editi( leyden, 1913.
منابع و مآخذ مترجم‏
- قرآن کریم.
- آذرنوش، آذرتاش، «پژوهش در قصیده‏اى بزرگ»، مجله مقالات و بررسیها، نشریه گروه تحقیقاتى دانشکده الهیات و معارف اسلامى دانشگاه تهران، دفتر 38 - 39، 1403ه .ق/ 1363ش.
- ابن الاثیر الجزرى، عز الدین، اسد الغابة فى معرفة الصحابة، تحقیق و تعلیق محمد ابراهیم البنا، محمداحمد عاشور و محمود عبدالوهاب فاید، (القاهره، دارالشعب، 1970م).
- - ، الکامل فى التاریخ، عنى بمراجعة اصوله و التعلیق علیه نخبة من العلماء، الطبعة السادسة، (بیروت،دار الکتاب العربى، 1406ه . / 1986م).
- ابن اعثم کوفى، ابو محمد احمد، قیام امام حسین (برگزیده از کتاب الفتوح (بخش پایانى))، ترجمه محمد بن احمد مستوفى هروى، تصحیح غلامرضا طباطبایى مجد، (تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، بى‏تا).
- ابن خلکان، ابى العباس شمس الدین احمد بن محمد بن ابى‏بکر، وفیات الاعیان وانباء ابناء الزمان، حقّقه الدکتور احسان عباس، الطبعة الثانیة، (قم، منشورات الشریف الرضى، 1364).
- الاربلى، على بن عیسى، الکشف الغمة فى معرفة الائمة، با ترجمه فارسى آن به نام ترجمه المناقب على بن حسین زورائى، با مقدمه حاج میرزا ابوالحسن شعرانى و تصحیح سید ابراهیم میانجى، چاپ دوم، (قم، نشر ادب الحوزه و کتابفروشى اسلامیه، 1364ش).
- الامین، سید محسن، اعیان الشیعه، حقّقه و اخرجه حسن الامین، (بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1403ه ق/ 1983م).
- البغدادى، ابو منصور عبدالقاهر، الفرق بین الفرق، به خامه و اهتمام دکتر محمدجواد مشکور، چاپ سوم، (تهران، نشر اشراقى، 1358ش).
- البلاذرى، احمد بن عیسى بن جابر، أنساب الاشراف، حقّقه و علّق علیه الشیخ محمدباقر البهبودى، الطبعة الاولى، (بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1397ه ق/ 1977م).
- جعفرى، حسین‏محمد، تشیّع در مسیر تاریخ، ترجمه دکتر سید محمدتقى آیت‏اللّهى، چاپ هشتم، (تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1374ش).
- حر العاملى، محمد بن حسن، اثبات الهداة بالنصوص والمعجزات من الامام الرابع الى الامام الثانى عشر، مع تکملة ابوابه، ابو طالب تجلیل التبریزى، طبع على نفقة الحاج محمود بغدادچى، (قم، بى‏تا).
- حسن، حسن ابراهیم، تاریخ اسلام السیاسى و الدینى و الثقافى والاجتماعى، الطبعة الثامنة، (القاهره، مکتبة النهضة المصریة، 1964م).
- الدیلمى، حسن بن ابى الحسن، اعلام الدین فى صفات المؤمنین، الطبعة الاولى، (قم، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، 1408ه ق).
- الدینورى، ابن قتیبه، الامامة والسیاسة، تحقیق الدکتور طه محمد الزینى، بى‏جا، مؤسسة الحلبى و شرکاء، بى‏تا).
- زرین‏کوب، عبدالحسین، کارنامه اسلام، (تهران، انتشارات امیرکبیر، 1363ش).
- زیدان، جرجى، تاریخ تمدن اسلامى، ترجمه على جواهر کلام، (تهران، انتشارات امیرکبیر، 1333).
- سزگین، فؤاد، «کتابشناسى فقه و حدیث»، ترجمه کیکاوس جهاندارى، مندرج در مجموعه شیعه در حدیث دیگران، زیر نظر دکتر مهدى محقق، (انتشارات دائرة المعارف تشیّع، 1362ش).
- سیدیو، ل. أ، تاریخ العرب العام، نقله الى العربیة عادل زعتیر، (القاهرة، دار احیاء الکتب العربیة، 1367ه ق/ 1948م).
- السیوطى، جلال الدین، تاریخ الخلفاء، به تحقیق محمد محى الدین عبدالحمید، الطبعة الثانیة، (القاهرة، مکتبة السعادة، 1959م).
- شمس الدین، محمدمهدى، انصار الحسین، دراسة عن شهداء ثورة الحسین، الطبعة الثانیة، (بى‏جا، الدار الاسلامیة، 1401ق / 1981م).
- شهرستانى، ابوالفتح محمد بن عبدالکریم، الملل والنحل، ترجمه افضل الدین صدر ترکه اصفهانى، تصحیح و ترجمه دکتر سیدرضا جلالى نائینى، (تهران، نشر اقبال، 1350ش).
- شهیدى، سید جعفر، زندگانى فاطمه زهراعلیها السلام، چاپ بیست و ششم، (تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1376ش).
- طباطبائى، سید محمدحسین (علامه)، المیزان فى تفسیر القرآن، ترجمه سید محمدباقر موسوى، چاپ چهارم، (تهران، کانون انتشارات، 1370ش).
- الطبرسى، ابى على الفضل بن الحسن (امین الاسلام)، اعلام الورى باعلام الهدى، صحّحه و علّق علیه على‏اکبر غفارى، (بیروت، دار المعرفة، 1399ه ق/1979م).
- الطبرى، ابى جعفر محمد بن جریر، تاریخ الامم والملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، (بیروت، دار سویدان، بى‏تا).
- العلائلى، شیخ عبداللَّه، تاریخ الحسین، نقد و تحلیل، ترجمه حاج شیخ محمدباقر کمره‏اى، (بى‏جا، بى‏نا، بى‏تا).
- الکلینى، ابى جعفر محمد بن یعقوب (ثقة الاسلام، اصول الکافى، صحّحه و علّق علیه على‏اکبر غفارى، (طهران، دارالکتب الاسلامیة، 1365ش).
- المسعودى، ابى الحسن على بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق محمد محى‏الدین عبدالحمید، (صیدا و بیروت، المکتبة العصریة، 1408ه ق/ 1988م).
- مشکور، محمدجواد، فرهنگ فرق اسلامى، با مقدمه کاظم مدیر شانه‏چى، (مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، 1368).
- - ، تاریخ شیعه و فرقه‏هاى اسلام تا قرن چهارم، چاپ سوم، (تهران، کتابفروشى اشراقى، 1362).
- الموسوى المقرّم، عبدالرزاق، الامام زین العابدین على بن الحسین‏علیه السلام، (نجف، منشورات مکتبة النجاح، 1374ق).
- یاقوت الحموى، شهاب الدین ابى عبداللَّه، معجم البلدان، (بیروت، دار صادر للطباعة و النشر، 1376ه ق/ 1957م).