آرشیو

آرشیو شماره ها:
۹۰

چکیده

متن

دیدگاه‏هاى امام على‏علیه السلام در باب فلسفه تاریخ، تفسیر روشنى از مفاهیم قرآنى است. در سخنان آن امام، فلسفه تاریخ، با رویکردى کاملاً آگاهانه و هدف‏مند مورد توجه واقع شده است. آغاز و انجام تاریخ مهم‏ترین بخش این تأملات است. ایشان، کلّ تاریخ را در سه بخش؛ یعنى آفرینش و برگزیدن آدم (آغاز تاریخ)، بعثت پیامبران (مرحله دوم تاریخ) و ظهور منجى مصلح (انجام تاریخ) توصیف مى‏کنند. بر اساس سخنان آن حضرت، عوامل مهم شکل‏گیرى تاریخ بشرى عبارتند از: 1) حاکمیت مشیت الهى 2) آزادى عمل و قدرت انتخاب انسان.

مقدمه‏
آغاز و انجام تاریخ، از دیرباز تاکنون، از موضوعات مهم اندیشه بشرى بوده است. ردپاى این اندیشه را تا اعماق تاریخ، آن جا که جز افسانه‏هاى تاریک و روشن اقوام، چیزى باقى نمى‏ماند، مى‏توان دنبال کرد. امّا رویکرد معرفت شناسانه در این باب، در دو بخش مشخص رقم خورده است:
1. نگرش بشرى‏
2. نگرش الهى‏

دیدگاه نخست، تکاپوى بشرى است که قدمتى به اندازه تمدن بشرى دارد و طیف وسیعى از اندیشوران اعم از چینیان، هندیان، مصریان، بابلیان، ایرانیان، یونانیان و سایر اقوام باستان تا متفکران امروزى غرب و شرق را شامل مى‏شود. میراث معرفتى این اندیشمندان، ناظر بر وجوه مختلفى است که از مادى‏ترین تا مذهبى‏ترین عقیده‏ها را در برمى‏گیرد و اصلى‏ترین ویژگى آن، تنوع و تکثر آراست.
دیدگاه دوم، نگرشى فوق بشرى است که قدمت بیشترى دارد. پیامبران، مبلّغان بزرگ این عرصه‏اند که در محورى‏ترین بخش رسالت خود (بعد از ابلاغ پیام توحید) درباره آغاز و انجام تاریخ بشر، به تفصیل سخن گفته‏اند، این طیف سلسله طولانى از متفکران مذهبى (جانشینان فکرى و معنوى پیامبران) را نیز در برمى‏گیرد که تا امروز تداوم یافته است. بر خلاف دیدگاه نخست، این نگرش، از وحدت نظرى بنیانى پیروى مى‏کند که على‏رغم گذشت هزاران سال، هم‏چنان مستحکم باقى مانده و دیدگاه‏هاى مختلف آن نیز، به وحدت پایه‏اى آن لطمه‏اى نزده است. نگرش اخیر، به ویژه در میان اندیشوران مسلمان (از گذشته تاکنون)، اهمیت بسیارى داشته و آنان از جنبه‏هاى مختلف بدان توجه کرده‏اند. از این رو معرفت تاریخى مسلمانان، در بدیهى‏ترین و غالب‏ترین شکل، همان معرفت مذهبى است و وام‏گیرى آراء غیر اسلامى، با هدف ارائه تعبیرى دیگر از همان معرفت مذهبى بوده و در صورت ناسازگارى با عقاید مذهبى، پذیرش چندانى در میان قاطبه مسلمانان نداشته است.
در میان تأملات معرفتى مسلمانان، دیدگاه‏هاى امام على‏علیه السلام جایگاه ویژه‏اى دارد. در سخنان آن حضرت، فلسفه تاریخ، با رویکردى کاملاً آگاهانه وهدف‏مند و به شیوه‏اى تعلیلى و تحلیلى مورد مداقه قرار گرفته است. آغاز و انجام تاریخ، مهم‏ترین بخش این تأملات است که فلسفه تاریخ را آن گونه که على‏علیه السلام مى‏اندیشید، نشان مى‏دهد.
***
فلسفه تاریخ از دیدگاه امام على‏علیه السلام در سه مرحله مشخص قابل بررسى است:
الف) برگزیدن آدم؛ آغاز تاریخ‏
این عقیده در تمامى ادیان توحیدى مطرح است که خداوند با آفرینش و برگزیدن آدم نقطه عطفى در آغاز تاریخ بشرى رقم مى‏زند و سیر این تاریخ نیز شکل گسترده همان حوادثى است که به هنگام آفرینش او با پدید آمدن دو جبهه خیر و شر رخ داد. در نهج البلاغه به آغاز تاریخ با همین دیدگاه توجه شده و امام على‏علیه السلام در سه خطبه ضمن تشریح سرگذشت آدم، نگرش تاریخى خود را بیان کرده است. در این جهان بینى، خداوند قادر مطلقى است که بدون نیاز به هیچ کس و هیچ چیز «اشیاء را در وقت خود از عدم و نیستى به وجود و هستى انتقال داد... در حالتى که به آنها پیش از آفریدنشان دانا بود و به حدود و اطراف و انتهاى آنها احاطه داشت و به چیزهایى که به آن اشیاء پیوسته‏اند و به نواحى و گوشه‏هاى آنها آشنا بود».2 چنین خالقى، پس از خلق آسمان‏ها و زمین و آن چه که در آنهاست، «آدم» را مى‏آفریند و در پاسخ به فرشتگان تأکید مى‏کند که «انّى اَعلَمُ ما لا تَعلمون».3 فرشتگان باید از اصرار بر آن چه که بدان علم ندارند، خوددارى ورزند و بر این مخلوق ناچیز، اما «برگزیده» سجده کنند، چه، او تنها مخلوقى است که به افتخار درک و دریافت «اسماء الهى» و به مقام «خلیفة اللهى» نایل شده است. در این میان، کسى هست که بر این موقعیت ممتاز رشک مى‏برد و در مقام اعتراض، بر خلقت پست او طعنه مى‏زند و از سجده امتناع مى‏ورزد. خداوند او را طرد مى‏کند و او نیز سوگند یاد مى‏کند که آدم و فرزندانش را گمراه کند.
در بیان نهج البلاغه، آفرینش آدم، حاوى نکاتى است که فلسفه خلقت و شرح وظایف و تکالیف او را تبیین مى‏کند. بر طبق این دیدگاه، عمل خداوند در خلقت آدم، عملى دو سویه است که از یک طرف با فرشتگان و از طرف دیگر با آدم مرتبط است. فرشتگان مقربان درگاه خدا و تسبیح کنندگان اویند؛ هیچ گناهى از آنان سر نمى‏زند و هیچ طغیانى آنان را وسوسه نمى‏کند. از این رو، خلقت موجودى خون ریز و ظالم که غالباً سر به طغیان برخواهد داشت - و خداوند به آن آگاه‏تر از فرشتگان است - آنان را شگفت زده کرده و سبب مى‏شود که بپرسند: هدف از این خلقت چیست؟
به تصریح نهج البلاغه خداوند از «خلقت» اهدافى دارد که بخشى از آن، «آزمودن فرشتگان» است. «سپاس خداوندى که پوشید توانگرى و بزرگوارى را و این دو صفت را به خود اختصاص داد و نه براى آفریدگانش... و آنها را براى جلال خود برگزید... پس به سبب اختصاص این دو صفت به خود، فرشتگان، که مقرّب درگاه او بودند، آزمایش کرد تا فروتنان ایشان را از گردن‏کشان ممتاز و جدا سازد».4 به سبب همین آزمایش، ابلیس، طرد و به تعبیر خود وى، گمراه مى‏شود: «پس با این که به نهانى‏هاى دل‏ها و پنهانى‏هاى پوشیده از نظرها دانا بود، فرمود: من آدم را از گل خلق خواهم کرد، پس وقتى او را بیافریدم و جان دادم برو در افتاده، سجده کنید، پس همه فرشتگان سجده کردند، الّا ابلیس. کبر و خودخواهى به او روى آورد، پس به آفرینش خود بر آدم فخر و نازش نمود و براى اصل خویش «عصبیّت» نمود و آشکارا زیر بار فرمان حق نرفت».5
آزمایش مذکور، تنها با اعتقاد به جهان بینى توحیدى قابل درک خواهد بود. بر اساس نگرش توحیدى، عزّت و جلال (توانگرى و بزرگوارى) از آن خداست و هر که فزون از حد خویش کبر ورزد، خوار و ذلیل خواهد شد و در این خصوص، بین آسمانى و زمینى تفاوتى نیست: «نخواهد شد که خداوند سبحان انسانى را به بهشت داخل نماید با کارى که به سبب آن فرشته‏اى را از آن بیرون نمود. حکم و فرمان خدا در اهل آسمان و اهل زمین یکى است و بین او و هیچ یک از آفریدگانش در روا داشتن آنچه مختصّ به خود اوست - که آن را بر عالمیان حرام کرده و ناروا دانسته - رخصتى نیست».6 تکبر وتفاخر (عصبیّت) ابلیس، زنگ خطرى براى آدم نیز هست. هر تکبر ابلیس گونه‏اى سرانجامى همانند سرانجام ابلیس خواهد داشت و فساد و کشمکش ناشى از آن، منزلت رفیع آدمى را به نابودى خواهد کشاند.7
امّا آزمایش فرشتگان، نکته دیگرى را نیز متجلى مى‏سازد و آن آگاهى خداوند است به آن چه واقع خواهد شد. طبق چنین دیدگاهى، سیر تاریخ شکل خاصى مى‏یابد و آن رویارویى دو گروه در برابر یک‏دیگر است: گروه حق و گروه شیطانى. این معنا در جنبه دیگر عمل خداوند، دامنه گسترده‏ترى مى‏یابد آن چنان که آفرینش آدم از گل نیز بر همین مبناست: «و اگر خدا مى‏خواست آدم را بیافریند از نورى که روشنى آن دیده را تیره سازد و زیبایى آن بر خردها غالب گردد و از چیز خوشبویى که بوى خوش آن اشخاص را فرا گیرد، هر آینه مى‏آفرید و اگر مى‏آفرید گردن‏ها در برابر آدم، فروتن و آزمایش درباره او بر فرشتگان آسان مى‏شد، لیکن خداوند سبحان آفریدگانش را مى‏آزماید به بعضى از آن چه اصل و سببش را نمى‏دانند، براى امتیاز دادن و جدا ساختن آنها و برطرف کردن تکبّر و گردن‏کشى و دور نمودن خودپسندى از آنان».8 بدین ترتیب، با آفرینش موجودى با ظاهرى نه چندان خوشایند، اما برخوردار از صفات ویژه، عرصه‏اى پدید مى‏آید که طى آن جبهه خیر و شر تمایز یافته و آدم در مواجهه مستقیم با این دو جبهه، مقام «خلیفة اللهى» را احراز مى‏کند. این مقام همان امانتى است که به گفته قرآن، تنها انسان مسئولیت آن را پذیرفت و سایر مخلوقات از پذیرش آن سر باز زدند.
طرف دیگر این امتحان، آدم است که به گفته نهج البلاغه همه آنچه درباره فرشتگان رخ داد، براى او عبرت بود: «از کار خدا درباره شیطان عبرت گیرید که عبادت و بندگى بسیار و منتهاى سعى و کوشش او را باطل و تباه ساخت... نخواهد شد که خداوند سبحان، انسانى را به بهشت داخل نماید با کارى که به سبب آن فرشته‏اى را بیرون نمود».9 پس از فرشتگان، نوبت آدم است که آزمایش شود. او و همسرش در بهشت سکنى مى‏یابند و از همه نعمت‏ها برخوردارند، اما از نزدیک شدن به یک درخت منع شده‏اند: «به او آموخت که اقدام در این کار، معصیت... و براى مقام و منزلت او خطرناک و زیان آور است».10 امّا این دو فریفته وسوسه شیطان شده و از میوه درخت ممنوع مى‏خورند و زشتى‏هایشان آشکار مى‏شود. در این هنگام است که به «گناه» خود واقف مى‏شوند و عذر مى‏طلبند: «پس آدم مبادرت کرد به آنچه که خداوند از آن نهى فرموده بود تا کار او با علم خدا که از پیش به آن تعلق گرفته مطابقت نماید».11 این گناهى است که آدم را به سکونت در زمین مى‏کشاند و سرآغاز تاریخ بشرى مى‏شود؛ و آدم، به عنوان حجت و راهنماى بندگان خدا برگزیده مى‏شود.
از دیدگاه نهج البلاغه، خلقت آدم، تبلور علم و اراده خداوند و در جهت تحقق اراده الهى است. به همین منظور، به او آموخته مى‏شود که سرپیچى از فرمان خداوند، براى منزلت او خطرناک است، مگر منزلت او چیست؟ او خلیفه و برگزیده خدا، و برتر از همه موجودات بوده و آفرینش تمامى مخلوقات دیگر مقدمه تحقق وجود اوست. از این رو در نهج البلاغه، هر جا که سخن از آفرینش آدم به میان آمده، پیش از آن، آفرینش آسمان‏ها و زمین و... تبیین شده است. با این حال، على رغم آموزش‏هاى اولیه، آدم مى‏تواند از این فرمان سرپیچى کند. شیطان نیز این را مى‏داند و بدان تمسک مى‏جوید. حسد شیطان به آدم و خرده‏گیرى بر آفرینش ناچیزش که در نهج البلاغه به «عصبیّت» تعبیر شده، پس از آدم، فرزندان او را نیز در برمى‏گیرد؛ و تخم دشمنى و نفاق را میانشان مى‏افکند.12 با این همه این مسأله نیز مورد تأکید قرار مى‏گیرد که آدمى به گونه‏اى آفریده شده که مى‏تواند پذیراى این عصبیّت باشد یا نباشد: «از خدا بترسید در گردن‏کشى ناشى از تعصب و خودپسندى جاهلیّت، زیرا کبر ایجاد دشمنى و دمیدنگاه شیطان است که به آن، امّتهاى گذشته را فریب داده است تا این که در تاریکى‏هاى نادانى و دام‏هاى گمراهى او شتافتند».13 «این اختیار در زیربناى مسیر (آفرینش تا هبوط آدم) در منطقه ارزش‏ها قرار گرفته و موجب مسئولیت آدم گشته است... عالى‏ترین نتیجه این اختیار، این بوده است که آدم، طعم اختیار را بچشد و بداند که تکلیف و انجام دادن اختیارى آن چه که در روى زمین به جریان خواهد افتاد، چیست. پس آدم در مسیر جبرى خود، اختیار و مسائل مربوط به تکلیف را هم دریافته است».14 در واقع، تصریح نهج البلاغه بر آن است که علاوه بر مشیت الهى سرشت آدمى، به تاریخ او شکل بخشیده و هدف خلقت او نیز بر اساس همین سرشت شکل گرفته است. امتحان آدم که به تبعید او از بهشت انجامید، مختصّ او نبوده بلکه تمام ذریّه او را شامل خواهد شد: «آیا نمى‏بینید که خداوند سبحان پیشینیان را از زمان آدم تا آخرین نفر از این جهان آزمایش فرموده... خداوند بندگانش را به سختى‏هاى گوناگون مى‏آزماید و با کوشش‏هاى رنگارنگ از آنان بندگى مى‏خواهد و ایشان را به اقسام آن چه پسندیده طباع نیست امتحان مى‏فرماید براى بیرون کردن کبر و خودپسندى و جا دادن فروتنى در جان‏هایشان و براى اینکه آن آزمایش را، درهاى گشاده به سوى فضل و احسان خود و وسا
ئل آسان براى عفو و بخشش خویش قرار دهد».15 نتیجه دورى از کبر، احراز مقام بندگى یا عبودیّت است که سبب تکامل آدمى خواهد شد، «بنده باید ملتزم به شئون بندگى و عبودیت باشد تا او را به مقام سلطانى برکشند و این همان آبادانى درون و برون است که به کیمیاى عبودیت تحقق مى‏یابد».16 اگر آدمى از طى طریق این تکامل سربپیچد، به همان گمراهى دچار خواهد شد که شیطان را گرفتار ساخت. در عین حال، وظیفه بندگى با وثیقه‏اى نیز گره خورده است؛ عهد و پیمانى که بر اساس آن، در پاسخ «الستُ بربّکم»17 گواهى داد که همه چیز از آن خداست و همه مخلوقات، بنده و منّت‏پذیر اویند، امّا ذریه آدم، بارها و بارها این عهد را شکستند. «خداى تعالى پیغمبران خود را در بین آنان برانگیخت و ایشان را پى در پى فرستاد تا عهد و پیمان خداوند را که جبلّى آنان بود، بطلبند و به نعمت فراموش شده یادآوریشان کنند و از راه تبلیغ با ایشان گفت و گو نمایند و عقل‏هاى پنهان شده را بیرون آورده به کار اندازند و آیات قدرت را به ایشان نشان دهند».18 تکلیف بندگى، متضمن پاى‏بندى به این عهد توحیدى است؛ عهدى که آدم پس از عصیان، آن را مى‏شناسد و آگاهى ذهنى او به معرفتى درونى بدل مى‏شود. «غفلت از این علم (عهد) با غفلت‏هاى معمولى متفاوت و تأثیر آن در نظام زندگى بسیار بیشتر است. گویى این فراموشى تغییرى در فطرت آدمى است».19 در پایان این مرحله، آدم، شایستگى مقام راهنمایى را مى‏یابد: «خدا او را حجّت و راهنما قرار داد»؛20 هبوط مى‏کند و تاریخ او در مسیر اراده الهى توأم با چند جنبه خاص استمرار مى‏یابد که عبارتند از: تداوم آزمایش الهى، شیطان و حزبش، قدرت انتخاب آدم.
ب) بعثت پیامبران‏
پس از هبوط آدم، دومین مرحله تکوین تاریخ بشرى آغاز مى‏شود و آن، رسالت آدم در زمینه نهادینه کردن دستورات و اوامر خداوندى به نسل خود در جهت نجات آنها از سقوط در گمراهى و دام‏هاى شیطان است. آدم، نخستین راهنماى بشرى و پیامبر الهى محسوب مى‏شود و آغازگر سلسله طولانى پیام‏آوران الهى است که پس از او با همان وظیفه رسالت، مبعوث مى‏شوند و آنها «دین خدا» را در همه زمان‏ها و مکان‏ها با مبانى یک‏سان تبلیغ مى‏کنند: «خداى تعالى از روى نیک خواهى و حسن تقدیر و تدبیرش، اسلام را دین خود و فرشتگان و رسولانش قرار داد و براى تبلیغ آن، پیامبران را به میان بندگان خویش فرستاد و بندگان برگزیده خویش را [مأمور] رسالت گردانید».21 خداوند از پیامبران پیمان گرفته است که «پیام» او را ابلاغ کنند، پیامى که براى رستگارى انسان - با توجه به سرشت ویژه‏اش - حیاتى است. بدین ترتیب، پس از آدم، انسان‏ها، باز هم آزمایش مى‏شوند، چون «بشر، اهل غفلت و فراموشى است و چه بسا در گردش زمان، عهد خود را از یاد مى‏برد، به این جهت ارسال رسولان، ضرورت پیدا مى‏کند... تاریخ در حقیقت، تاریخ غفلت و تذکر است».22 بعثت پیامبران با توجه به جایگاه آنان و شرایط خاص اجتماعى، عرصه امتحان انسان‏هاست؛ در خطبه اوّل و دوم نهج البلاغه، شرایط اجتماعى هم زمان با ظهور پیامبران تبیین شده است؛ در آن زمان مردم مبتلا به «فتنه‏هاى بسیار بوده، ریسمان دین پاره شده، ستون‏هاى ایمان و یقین، متزلزل گردیده، اصل دین مختلف و کار آن در هم و برهم شده، مردم پیرو شیطان گشته و در راه‏هاى او قدم نهاده و بیرق کفر و ضلالت افراشته و راه هدایت، محو شده بود».23 این وضعیت نابهنجار، منجر به پنهان شدن عقول و فراموشى عهد و پیمان الهى و گمراهى انسان‏ها گردیده بود: «زمانى که بیشتر بندگان، فرمان خدا را دگرگون کردند و حق خدا را ندانسته و رقیبانى را با او پذیرفتند و شیطان‏ها، آنان را از شناخت خدا بازداشته و از عبودیت او برگردانده بودند... در آن هنگام، مردم روى زمین فرقه‏هاى جداجدا، داراى هوس‏هاى پراکنده و شیوه‏هاى گوناگون بودند؛ افرادى خدا را همانند آفریدگانش دانستند، گروهى در نام او فرو مانده و به او نرسیده بودند و عدّه‏اى دیگر، به حقیقتى جز او اشاره مى‏کردند».24 بدین ترتیب، شرک به خداوند و گمراهى انسان‏ها، عامل اصلى بعثت انبیاء بوده است؛ شرک اساس «دین خدا» را متزلزل و آن را در اذهان، به صورت‏هاى مختلف و متضاد جلوه‏گر مى‏سازد و به «هوس‏هاى پراکنده و شیوه‏هاى گوناگون» مبدل مى‏کند و وحدت معنوى جامعه بشرى را که بر پایه فطرت یک سان آنها قرار دارد، از میان مى‏برد. از این رو، سرگذشت پیامبران - على رغم تفاوت‏هاى زمانى و مکانى - شباهت‏هاى اساسى دارند و آن چه را از زبان یک پیامبر یا قومش مى‏شنویم، درباره پیامبران و اقوام دیگر نیز صدق مى‏کند. با تأمل بیشتر در عبارات نهج البلاغه، پدیده شرک، شامل جنبه‏هاى وسیع‏ترى مى‏شود که از حدّ عدم ایمان به خداى واحد فراتر مى‏رود. سخنان امیرالمؤمنین‏علیه السلام در تبیین شرایط اجتماعى جوامع در زمان ظهور انبیا، بیانگر انحطاط فکرى و روحى انسان‏هاست که همگى از پیامدهاى شرک است. در یکى دیگر از خطبه‏هاى على‏علیه السلام که ابوزکریاى حریرى، یکى از صحابه ایشان، آن را نقل کرده، رسالت پیامبر اسلام‏صلى الله علیه وآله با چنین صفاتى تشریح مى‏شود: «او را به رسالت فرستاد، اجابت کننده، اندرز دهنده، ادب کننده و پرهیزگار... محو کننده و زداینده آیین‏هاى باطل بیهوده‏گویان»25 در جاى دیگر آمده است: «محمدصلى الله علیه وآله آنان را، کتاب، حکمت، سنت و فرایض آموخت تا هدایت شوند، تأدیب کرد تا پراکنده نشوند، متحد ساخت تا از آلایش‏ها پاک گردند و جسم و جانشان را تزکیه نمود».26 امام‏علیه السلام تأکید مى‏کنند که تمامى انحرافات و مفاسد موجود در جوامع بشرى، به دلیل فراموشى خدا و غفلت از معرفت او صورت مى‏گیرد و لذا پیامبران، هدایت‏گر جامعه‏اند؛ یعنى اندرز دهنده، تأدیب کننده، روشن‏گر حق و راستى، آموزنده حکمت و سنت خدایى‏اند و آنها عهده‏دار بیدار کردن عقول راکد و خفته، گشودن چشم‏ها و باز کردن گوش‏ها و متحد کردن قلوب و اقوام پراکنده بر محور یک گرایش و دین توحیدى فطرى مى‏باشند. به بیان دیگر، رسالت انبیاء در دو هدف بزرگ خلاصه مى‏شود: «هدف نخست که اهمیت بیشترى دارد، عبارتست از زنده کردن فطرت پاک و سلیم انسان، فطرتى که با آن به خداى متعال، ایمانى حقیقى پیدا کند، مخلوق بودن خود را دریابد و در نتیجه جایگاه خویش را در هستى بشناسد... و هدف دوّم، که از برخى جهت‏ها نتیجه هدف اوّل است، ایجاد انگیزه‏هاى روحى، روانى و اجتماعى براى تحقق فرایند رشد عقلى و مادى و اجتماعى در زندگى است به گونه‏اى که بین رشد روحى و اخلاقى و رشد مادى، توازن برقرار شود».27 این همان چیزى است که در نهج البلاغه «اتمام حجّت» نامیده مى‏شود: «مردم را در باب ربوبیّت و معرفت خود [از آن جهت‏]، که حجّت و دلیل بر آن استوار کند، رها نکرد، بلکه به سبب حجّت‏ها و دلیل‏هایى که بر زبان برگزیدگانش (پیامبران) جارى کرد و همه آنان یکى بعد از دیگرى آورنده پیغام‏هاى او بودند، از ایشان پیمانى گرفت، تا این که به وسیله پیغمبر ما، محمدصلى الله علیه وآله حجّتش را تمام کرد و جاى عذرى باقى نگذاشت».28 قرآن کریم به این معنى تصریح کرده است: «البته ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم و کتاب و معیار به وسیله آنان نازل نمودیم تا مردم عدالت را برپا دارند».29 «اى پروردگار ما، در میان آنان، رسولى از خود آنان بفرست تا آیات ترا بر آنان بخواند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد و آنان را پاکیزه کند».30 «آنان که پیروى مى‏کنند از رسول پیام‏آور درس ناخوانده که خبر او در تورات و انجیل که در دست دارند، ثبت شده است، آنان را به نیکى دستور مى‏دهد و از بدى باز مى‏دارد، پاکیزه‏ها را براى آنان حلال و پلیدى‏ها را براى آنان تحریم مى‏کند و بار سنگین و زنجیرهایى که بر گردن آنان بود، برمى‏دارد و کسانى که به او ایمان آوردند و بزرگش داشتند و یارى‏اش کردند و از آن نورى که با او نازل شده است پیروى کردند، رستگارانند».31 چنین برداشتى از تاریخ، حاوى چند نکته قابل توجه است: نخست آن که داستان آفرینش و برگزیدن انسان در میان مخلوقات به عنوان «حامل بار امانت الهى» و «خلیفة اللَّه» با فلسفه بعثت پیامبران، کاملاً هماهنگ است و این تنها در پرتو تفکر توحیدى قابل درک و پذیرش است. دیگر آن که على رغم آن که در این دیدگاه، تاریخ، مظهر تحقق اراده خداوند در جهت هدفى خاص است، امّا انسان به دلیل داشتن قدرت انتخاب، مسئول است و مشیت خداوندى، خللى به این امر وارد نمى‏سازد. «ما همواره در معرض آزمایشیم و در موقعیت خاص قرار داریم و باید پاسخ‏گوى عمل خود باشیم و این یکى از صورت‏هاى تاریخى بودن وجود آدمى است».32 ارتباط میان بعثت پیامبران و مسئله امتحان، ناظر به چنین مسئولیتى است: «اگر خداوند سبحان هنگامى که پیامبران را برانگیخت، [اراده مى‏کرد که‏] به آنان گنج‏هاى زر و کان‏هاى طلاى ناب و باغ‏هایى که همه گونه درخت در آن مى‏کارند عطا کند و مرغ‏هاى آسمان و جانوران زمین را با ایشان همراه سازد، بجا مى‏آورد و اگر چنین مى‏کرد آزمایش ساقط و پاداش، نادرست مى‏شد و نیازى به خبرها نبود و براى قبول کنندگان، مزدهاى آزمایش شوندگان لازم نبود و گرویدگان، شایسته ثواب نیکوکاران نبودند و نام‏ها با معانى مطابقت نمى‏کرد، ولى خداوند سبحان، پیغمبرانش را در اراده و تصمیم‏هایشان قوى و توانا گردانید و در آن چه دیده‏ها به حالاتشان مى‏نگرند، ناتوانشان قرار داد با قناعتى که دل‏ها و چشم‏ها را از بى‏نیازى پر مى‏کرد و با فقر و تنگدستى که چشم‏ها و گوش‏ها را از رنج و آزار پر مى‏نمود و اگر پیغمبران داراى توانایى بودند که کسى قصد تسلّط بر ایشان نمى‏کرد و داراى تسلّطى بودند که ستم نمى‏کشیدند... این حال براى مردم در پند پذیرفتن آسان‏تر و از خودپسندى و گردنکشى دورتر بود و از راه ترس که بر ایشان غالب مى‏شد یا از راه رغبت و خواهشى که آنها را مایل و متوجه مى‏گردانید، ایمان مى‏آوردند، پس قصدها خالص نبود و نیکویى‏ها قسمت شده بود، ولى خداوند سبحان خواسته که پیروى از پیغمبران و تصدیق به کتاب‏ها و فروتنى براى ذات و تسلیم در مقابل فرمان و گردن نهادن به طاعت و بندگیش، چیزهایى مخصوص او در برداشته باشد که به آنها از غیرشان عیبى آمیخته نشود و هرچه امتحان بزرگ‏تر باشد، ثواب و پاداش آن بیشتر است».33 و به همین دلیل امام على‏علیه السلام تاریخ را وسیله عبرت دانسته‏اند: «آیا آثار پیشینیان شما را باز نمى‏دارد و آیا در مرگ پدرانتان، عبرت و پندى نیست، اگر تعقل واندیشه نمایید».34 «آیا نمى‏بینید که خداوند سبحان پیشینیان را از زمان آدم تا آخرین نفر از این جهان آزمایش فرمود».35
تبیین رسالت پیامبران در نهج البلاغه از دیدگاه دیگرى نیز قابل تأمل است و آن، مسئولیت در بناى جامعه‏اى خدامحور است. از دیدگاه على‏علیه السلام رسالت پیامبران، یکى از محورهاى عمده تاریخ بشرى است و در چنین طرز تلقى نمى‏توان رسالت را تنها به موعظه‏ها و اندرزهاى حکیمانه و ابلاغ وحى، محدود کرد، چون آن چه که در یک جهان بینى، محور تاریخ قرار مى‏گیرد، نمى‏تواند حیطه‏اى مختصر داشته باشد. تمامى ویژگى‏هایى که در بیان رسالت پیامبران و خاصه پیامبر اسلام صلى الله علیه وآله، در نهج البلاغه مورد توجه است، ناظر بر چنین مسئولیتى است که منوط به شرایط متفاوت زمانى و مکانى پیامبران است که به انحاء مختلف و در ابعاد کم و زیاد، تحقق مى‏یابد. در بیان امام على‏علیه السلام، پیامبران وظیفه دارند تا با اقامه استدلال آیین‏هاى باطل را بزدایند و حق را بر پا دارند و آیات کتاب خدا را به مردم عرضه کنند و «حلال و حرام، واجبات و مستحبّات، ناسخ و منسوخ، رخصت‏ها و عزیمت‏ها، عبرت‏ها و مثل‏ها، خاص و عام، مطلق و مقیّد و محکم و متشابه»36 آن را براى مردم شرح دهند، که تحقق این امور در جهت ایجاد یک جامعه خدامحور است. بى‏شک اگر این جنبه از رسالت را نادیده گرفته و منکر شویم، نقش انبیاء، نه یک نقش محورى، که در حاشیه تاریخ قرار خواهد گرفت و چنین چیزى در سخنان على‏علیه السلام به چشم نمى‏خورد. معاویه درباره پیامبرصلى الله علیه وآله این طور اظهار نظر کرد: «محمّدصلى الله علیه وآله یکى از رسولان بود که بر همه مردم مبعوث شده بود؛ پیام‏هاى پروردگارش را رسانید و جز این مالک چیزى نبود»37. و امام على‏علیه السلام در نامه‏اى به او، این طور پاسخ دادند: «هم‏چنین، امامت محمّدصلى الله علیه وآله را انکار کردى و پنداشته‏اى که او رسول است و امام نیست، انکار این امر سبب مى‏شود که امامت همه پیامبران را انکار کنى، ولى ما شهادت مى‏دهیم که او رسول و امام بود».38 این مقام امامت که على‏علیه السلام بدان تأکید مى‏کند، مسؤولیت ایجاد یک جامعه خدامحور است که هدایت و رهبرى آن از سوى پیامبران را ضرورى مى‏سازد. از این رو، تمامى تاریخ از دیدگاه آن حضرت، در پرتو رسالت و امامت انبیاء معنا مى‏یابد که از آغاز آفرینش و انتخاب انسان تا پایان عمر جهان، بر همین محور واقع شده است.
ج) انجام تاریخ‏
سلسله به هم پیوسته پیامبران با رسالت محمدصلى الله علیه وآله، به آخرین طبقه خود مى‏رسد و با خاتمه بعثت، دین خدا کامل و حجّت تمام مى‏شود: «بر شما کتاب را برهان بر هر چیزى فرستاده است و روزگارى پیامبرش را در میان شما زنده نگاهداشته تا آن که دین خود را به آن چه در کتاب خویش فرو فرستاده، براى پیغمبر و شما کامل ساخت، دینى که مورد پسند است و به زبان آن حضرت آن چه دوست داشت از اعمال نیکو و آنچه کراهت داشت از کردار زشت و نواهى و اوامر خود، به شما ابلاغ نمود و جاى عذرى باقى نگذاشت و حجت را بر شما تمام کرد».39
سومین مرحله اساسى تاریخ، از خاتمه بعثت پیامبران آغاز مى‏گردد. اتمام حجّت بر انسان‏ها و تکمیل دین که به معناى رشد و تکامل فکرى و فرهنگى انسان‏هاست، سبب مى‏شود که از این پس، جامعه انسانى توان آن را داشته باشد که با الهام از تعالیم انبیاء و دین خدا، به سیر تاریخى خود ادامه دهد. به بیان دیگر، از این پس احتمال آنکه انسان عهد و پیمان الهى خود را کاملاً فراموش نماید و اساس توحیدى هستى را وارونه ببیند، از میان رفته است، دو مرحله پیشین، یکى آغاز و دیگرى دوران کودکى و ناپختگى فکرى انسانهاست امّا از مرحله سوم، انسان وارد بلوغ فکرى و عقلى گشته و بدون پیامبران هم توان درک آنچه را که باید بداند و بشناسد، دارد. با این همه رشد عقلى بشریّت به معناى محو مفاسد، انحرافات و کجروى‏ها نیست و شرک با چهره‏هاى جدید هم‏چنان به حیات خود ادامه مى‏دهد، آیا تاریخ بر همین سیاق و با فراز و نشیب‏هاى همیشگى‏اش به پیش خواهد رفت؟ دیدگاه نهج البلاغه از این مرحله به بعد، حائز ویژگى‏هاى خاصى است که تبیین آنها براى فهم انجام تاریخ، ضرورى مى‏نماید.
در خطبه‏هاى متعددى از نهج البلاغه، به مناسبت‏هاى مختلف از گروهى «بندگان برگزیده» با عنوان «حجت‏هاى خدا» یاد شده است. این افراد در شمار انبیاء نیستند و نیز رسالتى که بر دوش پیامبران است، بر عهده ندارند، اما جانشینان معنوى پیامبران و تداوم‏بخش راه آنان محسوب مى‏شوند. در خطبه بیستم نهج البلاغه به این مطلب تصریح شده است: «و تبلیغ نمى‏کند از جانب خدا، بعد از رسولان، مگر بشر»40 از دیدگاه على‏علیه السلام، این گروه، پس از خاتمه بعثت پیامبران، راهنمایان بشریت مى‏باشند، امّا با تفاوت‏هایى آشکار، از جمله آن که، ممکن است مردم حتى آنها را نشناسند، امّا حضورشان در اجتماع بشرى، حافظ سنت‏هاى خداوندى است: «و همواره براى خدا در پاره‏اى از زمان بعد از پاره‏اى دیگر و در روزگارهایى که آثار شرایع در آنها گم گشته، بندگانى هست که با آنان در اندیشه‏هایشان راز مى‏گوید و در حقیقت عقل‏هاشان با آنها سخن مى‏فرماید. (اینان) چراغ را به روشنایى بیدارى و هشیارى در دیده‏ها و گوش‏ها و دل‏ها مى‏افروزند، روزهاى خدا را یادآورى مى‏کنند و از عظمت و بزرگوارى او مى‏ترسانند؛ آنان، مانند راهنمایان در بیابان‏ها هستند که هر که از وسط راه برود، راه او را مى‏ستایند و به رهایى مژده‏اش مى‏دهند و هر که به طرف راست و چپ برود راه را براى او مذمّت کرده، از تباه شدن بر حذرش مى‏دارند و با این اوصاف، آنها چراغ‏هاى آن تاریکى‏ها و راهنمایان آن شبهه‏ها هستند».41 امام‏علیه السلام در جاى دیگر مى‏فرمایند: «خداوند براى خیر و نیکو، اهلى و براى حق ستون‏هایى و براى طاعت و بندگى، نگاه دارندگانى قرار داده است و شما را در هر طاعت، از طرف خدا مددى است که زبان‏ها را گویا و دل‏ها را مطمئن مى‏سازد... و بدانید، بندگان خدا که نگه دارنده علم خدا هستند آن چه را که باید نگاه داشته شود، حفظ مى‏کنند و چشمه‏هاى آن را جارى مى‏گردانند».42 در همین خطبه، عامل برترى و برگزیدن آنان، چنین تبیین شده است: «آنان مانند برترى تخم و دانه هستند که پاک مى‏شود، از آن فرا مى‏گیرند و دور مى‏ریزند؛ آن تخم را «پاک کردن» جلوه داده «و آزمایش» پاکیزه گردانیده است».43 در جایى دیگر، خطاب به کمیل بن زیاد مى‏فرمایند: «زمین، خالى و تهى نمى‏ماند از کسى که به حجّت و دلیل، دین خدا را برپا دارد؛ یا آشکار و مشهود است یا ترسان و پنهان، تا حجّت‏ها و دلیل‏هاى روشن خدا از بین نرود و ایشان چندند و کجایند؟ به خدا سوگند از شمار بسیار اندک هستند و از منزلت و بزرگى، نزد خدا بسیار بزرگوارند. خداوند به ایشان حجّت‏ها و دلیل‏هاى روشن خود را حفظ مى‏کند تا آنها را به مانندانشان سپرده و در دل‏هایشان کشف نمایند. علم و دانش با بینایى حقیقى یک باره به ایشان رو آورده و با آسودگى و خوشى یقین و باور به کار بسته‏اند... آنان خلفا و نمایندگان خدا هستند در زمین که به سوى دین او مى‏خوانند».44 بدین ترتیب، از دیدگاه على‏علیه السلام، سنت‏ها و شرایع خداوندى نیازمند حفظ و تقویت و دفع سموم و آفات است و این وظیفه را این گروه از بندگان برگزیده خدا به انجام مى‏رسانند. این مستلزم آن است که خداوند، هدایت تشریعى‏اش را با خاتمه بعثت، به پایان نرساند و گوش هوش و عقل و روح انسان‏ها که نیاز به تذکرات مداوم و نهیب‏هاى پى در پى دارد، از تداوم هدایت الهى، بى‏بهره نگذارد. این نمایندگان، عهده‏دار استمرار هدایت الهى‏اند و علم و آگاهى و روشنایى خود را به عده‏اى دیگر که بتوانند چنین رسالتى را بر دوش گیرند، منتقل مى‏نمایند. این بخش از سخنان على‏علیه السلام با بخش دیگرى که در خصوص «آل محمدصلى الله علیه وآله، اهل بیت، اهل حق و اهل قرآن» که گروهى مشخص از همان بندگان برگزیده‏اند سخن مى‏گوید، ملازمتى خاص دارد، چه این که، هر دو در سومین مرحله تاریخى بشر و به عنوان زمینه‏هاى انجام تاریخ، مورد توجه قرار مى‏گیرند، اهل بیت، در سخن على‏علیه السلام ویژگى‏هایى دارند که آنان را از سایرین متمایز کرده است: «آل پیغمبر اکرم‏صلى الله علیه وآله نگهدارنده راز نهان و پناه فرمان آن حضرت و خزانه دانش آن وجود محترم هستند و مرجع حکمت‏هاى آن جناب و حافظ کتاب‏هایش مى‏باشند و مانند کوه‏هایى هستند براى دینش... هیچ یک از این امّت با آل محمدصلى الله علیه وآله قابل قیاس نبوده و کسانى که همیشه از نعمت و بخشش ایشان بهره‏مندند، با آنان برابر نیستند. آل محمّدصلى الله علیه وآله، اساس و پایه دین و ستون ایمان و یقین هستند... دور افتادگان از راه حق به آنان رجوع کرده و وا ماندگان به ایشان ملحق مى‏شوند و خصائص امامت در آنان جمع و حق ایشان است و درباره آنان وصیّت و ارث بردن ثابت است. در این هنگام، حقّ به سوى اهل برگشته، به جایى که از آن خارج شده بود، منتقل گردید».45 برخوردارى از علم و معرفت ویژه، بارزترین خصیصه آنان است و احاطه بر احکام و سنت‏هاى خداوندى، آنان را محور حق‏جویى و حق‏یابى قرار مى‏دهد: «ابواب علم و معرفت و راه روشن نزد ما اهل بیت مى‏باشد».46 «ما از شجره نبوّت هستیم، از خاندانى که رسالت و پیغام الهى در آن جا فرود آمده و رفت و آمد فرشتگان در آن جا بوده و ما معادن معرفت و دانش و چشمه‏هاى حکمتیم».47 «موقعى که در تاریکى گمراهى و نادانى بودید به سبب ما هدایت شدید و به راه راست قدم نهادید و بر کوهان بلندى سوار شدید و به واسطه ما از تیرگى‏هاى شب‏هاى آخر ماه، وارد روشنایى صبح شدید».48 «ما اهل بیت، چون پیراهن تن او، و یاران راستین او، و خزانه‏داران علوم و معارف و درهاى ورود به آن معارف هستیم و داخل خانه‏ها نمى‏توان شد مگر از درهاى آنها. پس کسى را که از غیر درها وارد خانه‏ها شود، دزد مى‏نامند. آیات قرآن آن چه در مدح و منقبت علم و هدایت است درباره ایشان نازل شده و آنان گنج‏هاى خداوند بخشنده هستند».49 «آل محمد زنده کننده علم و دانایى و از بین برنده جهل و نادانى هستند، حق را مخالفت نمى‏کنند و در آن اختلاف ندارند، ایشان ستون‏هاى اسلام و پناهگاه‏هاى آن هستند. به وسیله ایشان حق به اصل و موضع خود باز مى‏گردد و باطل و نادرستى از جاى آن دور و نابود شود... دین را شناختند، شناختنى که از روى دانایى و رعایت نمودن است نه شناختنى که از روى شنیدن و نقل کردن باشد».50 با این حال تصریح شده که علم و معرفت مذکور، علم غیب نیست و نباید انسان را از این جهت دچار شبهه نماید. در همین ارتباط، امیرالمؤمنین‏علیه السلام در پاسخ به مردى که او را به داشتن علم غیب توصیف کرده بود، فرمود: «آن چه گفتم علم غیب نیست، بلکه تعلّم و آموختنى است از صاحب علم و دانش و علم غیب منحصر است به دانستن وقت قیامت و آن چه خداوند سبحان در گفتارش شمرده است... غیر از اینها، پس علمى است که خداوند به پیغمبر خود یاد داد و او هم به من آموخت».51 در این جا بار دیگر، یک تسلسل تاریخى مورد تأکید قرار گرفته که بر اساس آن نقش اهل بیت، تداوم نقش پیامبران معرفى مى‏شود و این گویاى اهمیت ویژه اهل بیت «در حفظ تعادل دین و جلوگیرى از انحراف و کجروى‏هایى است که همواره دین را تهدید مى‏کند».52 از این رو اهل بیت، پیشوایان و امامان مردمند و از وراثت معنوى برخوردارند که از خدا به پیامبر و از وى به امامان منتقل مى‏شود: «کتاب و حکمت و علم از آن ماست و خانه خدا و مسکن اسماعیل و مقام ابراهیم از آن ماست».53 تا کنون هیچ محقق کلامى، تاریخى، فقاهتى و ... چه در زمان خود ائمه‏علیه السلام و چه در قرون و اعصار بعدى نتوانسته‏اند در علوم و معارف آنان اشکال و اعتراضى وارد نمایند... از نظر شناخت عقاید و احکام و سایر معارف اسلامى، روشن است که ائمه در عالى‏ترین مقام بوده‏اند و ... اتصال آنان به معدن وحى، حقیقتى ثابت شده است.54 بدین ترتیب، بر انسان‏ها فرض است که امامانشان را بشناسند تا راه هدایت را گم نکنند: «از شما هر که بر خوابگاه خود بمیرد در حالى که به حقّ پروردگارش و حق پیغمبر و فرستاده او و حق اهل بیتش شناسا باشد، شهید است».55 «جز این نیست که امامان، قائم مقام خداوند بر آفریدگان و متولى امور و مراقب آنها بوده، به شئون و احوالشان مى‏پردازند و نیز نقیب و سرپرست و معرف بندگان و عارف به حال آنها مى‏باشند. داخل بهشت نشود مگر کسى که امامان را بشناسد و آنها بشناسندش و در دوزخ داخل نگردد جز کسى که نه او امامان را بشناسد و نه امامان وى را».56 به طور کلى، آن چه سخنانى که در خصوص اهل بیت و آل محمدعلیه السلام و نقش ویژه آنها در نهج البلاغه آمده است، شامل نوزده خطبه است که برخى از نامه‏ها و سخنان امام‏علیه السلام در محافل خصوصى را نیز باید بر آن افزود، آشنایى با نحوه توصیف و تبیین این نقش ویژه توسط على‏علیه السلام، براى شناخت پایان تاریخ از دیدگاه ایشان، بسیار ضرورى است، همان چیزى که شیعیان او، آن را «پایان امیدبخش تاریخ» مى‏دانند و در چند خطبه نهج البلاغه، صراحتاً بدان اشاره شده است. این پایان امیدبخش، بر اساس اراده و مشیّت خداوند و به دست یکى از امامان، از نسل اهل بیت تحقق مى‏یابد: «دنیا بر ما بازگردد و مهربانى نماید، مانند شتر بدخو و گازگیر به بچه خویش. به درستى که خداوند اراده کرده است که بر مستضعفین، منّت گذارد و آنها را وارث و پیشوایان روى زمین قرار دهد»57 (قصص/5). این بازگشت زمانى صورت مى‏گیرد که حق و راستى از جایگاه واقعى خود دور گشته و فتنه‏هاى فراوان به مردم روى آورده است. راه‏هاى روشن حق نزد اهل بیت است، اما این راه‏ها در گرد و غبار فتنه‏ها گم شده و تشخیص آن دشوار مى‏گردد تا زمانى که «موعود»، بر اساس سنّت تغییرناپذیر خداوندى قیام کند و از این رو، طولانى نشدن آن نباید موجب یأس گردد: «مدتى که خواست خداوند است درنگ خواهید نمود تا این که خداوند آشکار گرداند کسى را که شما را گرد آورد و از پراکندگى رهاند. پس به امام حاضر که به دنیا اقبال نکند، طمع نداشته باشید و از امام زمان‏علیه السلام که غائب است ناامید نگردید، زیرا ممکن است یکى از دو پاى او از جاى در رفته بلغزد و پاى دیگرش بر جاى ماند و هر دو پایش برگردد تا ثابت و استوار شود. آگاه باشید مثل آل محمدصلى الله علیه وآله مانند ستارگان آسمان است که هر زمان ستاره‏اى ناپدید شد، ستاره‏اى آشکار مى‏گردد. پس چنان است که نعمت‏هاى خداوند در شما کامل گشته و آنچه آرزو دارید به شما ارائه داده است».58
ظهور منجى به یک معنا علامت پایان تاریخ بشرى و در معناى دیگر آغاز فصل جدیدى از آن است که به قیامت منتهى مى‏شود و با تحولاتى عمیق همراه است که به دلیل اوضاع و شرایط حاکم بر جامعه انسانى در آن دوران است. در این زمان «اسلام غریب گردد و دم خود را به حرکت درآورده، جلو گردنش را به زمین بچسباند».59 این امر که ظهور مصلحان، همواره در شرایط حاد اجتماعى صورت مى‏گیرد، امرى بدیهى است اما نکات مندرج در سخنان على‏علیه السلام حاکى از آن است که در زمان مورد بحث، اوضاع به گونه‏اى است که هر گونه تغییر اساسى و عمیق جز با تحولاتى سخت و زیر و رو کننده، محقق نخواهد شد: «خداوند به وسیله مردى از ما خاندان پیغمبر، فتنه را مى‏شکافد آن سان که پوست را بر تن کسى که به شکنجه در چرم گاوش، گرفته‏اند، مى‏شکافند».60 «تا این‏که جنگ و خونریزى سخت به شما رو آورد، به طورى که دندان‏هایش را آشکار گرداند»61 «جام لبریز شوکران مرگ به کامشان مى‏ریزد و جز زخم شمشیر برّان عطایشان ندهد».62 مصلحى که این گونه قیام مى‏کند «حاکمى غیر طایفه پادشاهان [است که‏] کارگردانان آنها را به بدى اعمال و کردارشان بازخواست مى‏نماید».63 زیرا وى «باقى‏مانده حجت‏هاى خدا و جانشین جانشین‏هاى پیغمبران او مى‏باشد».64 در این دوره، مردم، حق و باطل را جاى‏گزین یک‏دیگر کرده و در شرایطى قرار دارند که پیش از آن، در عهد پیامبران لزوم بعثت انبیاء را ضرورى مى‏ساخت، امّا این بار منجى نه پیامبر، که امامى است با همان رسالت‏ها. پیشوایى او بر جامعه بشرى بسیارى از آمال انسان‏ها را محقق خواهد کرد: «چون وقت آن برسد، آقاى بزرگوار و پیشواى دین، مستقر و پابرجا گردد، پس نزد آن بزرگوار گرد آیند چنان که پاره‏هاى ابر در فصل پاییز، گرد آمده به هم مى‏پیوندند».65 «سپر حکمت پوشیده و آن را با شرایطش که عبارت است از توجّه و شناختن و فارغ ساختن خود را براى آن فرا گرفته»66 «هواى نفس را به هدایت و رستگارى برمى‏گرداند زمانى که مردم هدایت را به هواى نفس تبدیل کرده باشند و رأى را به قرآن برمى‏گرداند، زمانى که مردم قرآن را به رأى و اندیشه مبدل کرده باشند».67 «زمین پاره‏هاى جگرش را براى او بیرون خواهد آورد و کلیدهایش را تسلیم آن بزرگوار مى‏نماید، پس عدالت و دادگسترى در روش مملکت‏دارى را به شما مى‏نماید و متروک شده از کتاب و سنت را زنده مى‏کند».68
به بیان امروزى، نگرشى تکاملى و خوش‏بینانه، دیدگاه تاریخى نهج البلاغه را تکمیل مى‏کند. بر اساس این دیدگاه، ظهور امام موعودعلیه السلام و استقرار او در مسند حاکم جامعه، سبب اعتدال در جنبه‏هاى مادى و معنوى جامعه بشرى و پیشرفت آن خواهد شد. این امر میسر نمى‏شود مگر به سبب آن‏که امام موعود، خود، از ذخایر معرفت و حکمت برخوردار بوده و به دلیل اتصال به منبع الهى، از فیوضات و عنایات او نیز بهره‏مند است و لذا از این رو، مسلّماً این اعتدال تحقق پیدا خواهد کرد، چیزى که بشر هیچ گاه، به طور کامل از آن بهره‏مند نبوده است. از این پس، انسان با همان ویژگى‏هاى همیشگى، امّا در عرصه‏اى نوین، به حیات خود ادامه مى‏دهد. این عصر جدید به قیامت منتهى مى‏شود؛ عرصه‏اى که بشر تمام تاریخش را عرضه مى‏کند تا درباره آن قضاوت شود.
مفهوم تاریخ در نهج البلاغه‏
تاریخ در نهج البلاغه، عرصه نبرد، کشاکش و آزمایش انسان‏هاست و پیروز و سربلند کسى است که موفق به طى این مسیر بر مبناى معیارهاى الهى شود. شکل‏گیرى تاریخ، به دست انسانها و بر اساس سنّت خداوندى صورت مى‏گیرد و این سنّت عبارت است از هدفى الهى که در آفرینش و تکوین انسان مستتر است و انسان‏ها در تمام طول تاریخ و در آن چه که مى‏آفرینند، به سوى آن حرکت مى‏کنند. تاریخ در این نگرش، تذکر، معرفت و آزمایش الهى است. «آزمایشى که انتزاعى نیست و در وقت صورت مى‏گیرد. معرفت آدمى تاریخ او را رقم مى‏زند و موجودات دیگر، چون معرفتى ندارند، تاریخ هم ندارند».69
در فهم تاریخ‏نگرى نهج البلاغه، دو مفهوم «دنیا و آخرت» کلیدى و حسّاس است. واژه دنیا بیش از 265 بار در نهج البلاغه به کار رفته و ده‏ها وصف براى آن بیان شده است.70 آنچه که در توصیف دنیا آمده، مانند «سراى آزمایش و عبرت» و «عرصه نبرد حق و باطل»، همان نگاهى است که تاریخ را از این دیدگاه، معنا مى‏کند. بر این اساس، حتى تقسیم‏بندى انسان‏ها و رتبه‏بندى آنها، بر اساس نوع برداشت و درک آنان از دنیا صورت مى‏گیرد. دنیاى مذمت شده در این مفهوم، مظاهر مادى این جهان نیست، بلکه عبارت است از دلبستگى‏ها، وابستگى‏ها و بند و زنجیرهایى که بر دست و پاى آدمى سنگینى کرده و حرکت تکاملى او را به تعویق انداخته یا متوقف مى‏سازد. آدمى باید بداند که دنیا، وسیله است نه هدف، چون اگر آن را هدف خود بداند از درک و دریافت قدر و منزلت خود باز مى‏ماند. تمام زشت‏کارى‏هاى آدمى در طول تاریخ به دلیل آن بوده که وى دنیا را «منزلگاه آخر» پنداشته و شیطان نیز با وسوسه‏هایش، آن را آراسته‏تر جلوه داده است، دنیا را باید در حد مسیر گذر دید و مزرعه کشت و نه بیشتر، دنیا «سراى فنا و نیستى» است، براى آن و اهلش رخت بربستن مقدر گردیده است... پس کوچ کنید از آن و از بهترین متاع خود توشه بردارید و در آن بیش از حاجت نطلبید و از آن زیادتر از آن‏چه به شما رسیده نخواهید».71 «دنیا سراى گذشتن است نه سراى ماندن و مردم در آن دو دسته‏اند: دسته‏اى خود را در آن بفروشند پس خویش را هلاک گردانند و دسته‏اى خود را بخرند، پس خود را برهانند».72 «دنیا براى دیگرى آفریده شده و براى خود آفریده نشده است».73 خود را فروختن و خود را خریدن، در این منطق چه معنایى مى‏تواند داشته باشد. جز آن که بگوییم انسان‏شناسى ژرف نهفته در این دیدگاه، پایه و اساس جهان‏بینى آن است. در حقیقت، این همه تأکید بر عبرت گرفتن از گذشتگان و اندیشیدن در عوامل انحطاط یا ترقى آنان، به دلیل همین نگرش خاص به تاریخ است. «این صفت تاریخ، حتى در عناوین کتاب‏هاى تاریخى دوره اسلامى نیز منعکس شده است؛ در عناوینى، چون مروج الذهب و معادن الجوهر، التنبیه والاشراف، تجارب الامم، تجارب السلف، العبر و ...»74 دنیا محل وابسته شدن نیست: «داستان شما و دنیا، هم‏چون داستان مسافرینى است که به راهى مى‏روند و گویا راه را به پایان رسانده‏اند و نشانه‏اى را منظور خویش قرار داده و به آن رسیده‏اند».75 این راه پایانى مشخص دارد که از همان ابتدا به بشر گوش‏زد شده، اما مانع آزادى عمل او نشده است. کسى که با جملات مذکور، در توصیف دنیا سخن مى‏گوید، هنگامى که نزد او از بى‏ارزشى و نکوهیده بودن دنیا سخن به میان مى‏آید، اشتباه و شبهه را چنین تصحیح مى‏کند: «اى نکوهنده دنیا که به نیرنگ او فریفته شده‏اى... تو بر آن جرم مى‏نهى یا دنیا بر تو جرم مى‏نهد؟... دنیا سراى راستى است براى کسى که آن را باور دارد و سراى ایمنى است براى کسى که فهمید و آنچه را که خبر داد، دریافت و سراى توانگرى است براى کسى که از آن توشه بردارد و سراى پند است براى کسى که از آن پند گیرد، جاى عبادت و بندگى دوستان خدا و جاى نماز گزاردن فرشتگان خدا و جاى فرود آمدن وحى خدا و جاى بازرگانى دوستداران خداست که در آن رحمت و فضل به دست آورده و سودشان بهشت است».76
این انسان است که به دنیا مفهوم مى‏بخشد. آن را مذموم مى‏کند یا پسندیده، هدف مى‏کند یا وسیله و از این رو، مسئول اعمال خویش است و باید در مقابل آن پاسخ‏گو باشد. بهانه‏اى براى او نیست، چه، بارها و بارها رسولانى آمدند و طبع آسوده طلبش را به حرکت وا داشتند و ذهن خفته‏اش را به اندیشیدن و اگر این عامل نبود، تاریخ بشرى حرکت و تکاملى را تجربه نمى‏کرد، از این لحاظ دنیا براى انسان چون میدان مسابقه است: «به شما در میدان وسیع مسابقه مهلت داده تا براى به دست آوردن چوگان، از یک‏دیگر سبقت گیرید. پس بندهاى جامه‏ها را محکم ببندید... اندیشه کار با میهمانى جمع نمى‏شود».77 این مهلت براى نجات از گمراهى است: «براى رهایى از گمراهى مهلت داده شده، مانند فرصتى که به کسى که رضا و خشنودى یک ناراضى را جلب نماید مى‏دهند و تاریکى‏هاى شبهات از آنان برداشته شده است و به حال خود گذاشته شده‏اند براى آماده شدن، مانند آماده و لاغر کردن اسب‏هاى نیکو براى پیشى گرفتن در میدان مسابقه، فکر و اندیشه در به دست آوردن حق و حقیقت و شتاب کردن در فرا گرفتن نور علم و دانش در مدت زندگانى تا رسیدن اجل که فرصتى در دست است».78 انسان در دنیا تاریخ را مى‏سازد و این تاریخ دنیوى اوست که آخرتش را شکل مى‏دهد. دنیا و آخرت در حقیقت تاریخ او هستند و او در این تاریخ نقش اصلى را ایفا مى‏کند. در این جا اگر سخن از سنت خداوندى است، مقصود آن نیست که خداوند به دست خویش در تاریخ دخالت کرده و عاملى از عوامل مؤثر در آن است. اراده او در قالب آفرینش جلوه مى‏کند و او خود، انسان‏ها را به مطالعه این جلوه‏ها فرا مى‏خواند تا هم خود را بشناسند و هم خدا را. خودشناسى، محور زرین این تاریخ است‏79 و هدفى اولیه که براى نیل به هدفى والاتر مورد تأکید قرار مى‏گیرد. «تاریخ جهان به صورتى که در قرآن و نهج البلاغه و آثار بعضى از مورخان اسلامى عنوان شده است، تاریخ قرب و بُعد انسان نسبت به مبدأ عالم و آدم است... تاریخ جهان به نحوى که در اسلام ظهور مى‏کند، تاریخ حکومت اسماى الهى است و این آدمى است که آن اسماء را مى‏شناسد و مظهر آن است و به همین جهت موجود تاریخى است... طى فاصله میان اسفل و اعلى‏ همان تاریخى بودن است».80
نگرش به تاریخ در نهج البلاغه، نگرشى است که از خدا آغاز شده و به خدا ختم مى‏شود. همه چیز فانى است الّا او و او اصل است و غیر او، همه فرع. مقام انسان ارجمند است به شرط آن که آن را بشناسد. حجت بر او تمام و ادلّه بسیار بر او عرضه شده، اما در نهایت، باز هم خود اوست که باید راه خویش را برگزیند. او راه‏هاى بسیارى را آزموده و مى‏آزماید و تاریخ به تمامى، مجموعه گزینش‏ها و آزمایش‏هاى اوست که هویت و چگونه بودنش را هم مى‏نمایاند و هم مى‏سازد.
پى‏نوشت‏ها
1. دانشجوى دکترى تاریخ اسلام - دانشگاه الزهراء .
2. سید علینقى فیض الاسلام، ترجمه و شرح نهج البلاغه، (بى‏جا، بى‏نا، بى‏تا) خطبه اول، ص 26.
3. بقره (2) آیه 30.
4. خطبه قاصعه، ص 777.
5. همان، ص 778.
6. همان، ص 780 - 781.
7. محمد مهدى شمس الدین «حرکت تاریخ از دیدگاه امام على‏علیه السلام» ترجمه محمدرضا ناجى (تهران، پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى، 1380) ص 70 - 69.
8. خطبه قاصعه، ص 780.
9. همان.
10. خطبه اشباح، ص 263.
11. همان.
12. خطبه قاصعه، ص 784.
13. همان، ص 787.
14. محمدتقى جعفرى، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، (تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1357) ج 2، ص 170 - 171.
15. خطبه قاصعه، ص 796 - 797.
16. عبدالکریم سروش، حکمت و معیشت، (تهران، موسسه فرهنگى سراج، 1375) ص 204.
17. اعراف (7) آیه 172.
18. خطبه اول، ص 34.
19. رضا داورى اردکانى، دانشنامه امام على(ع)، زیر نظر على اکبر رشاد (تهران، مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى مؤسسه فرهنگى دانش و اندیشه معاصر سال 1380) ج اول، حکمت و معرفت «مقاله تاریخ و معرفت تاریخى»، ص 307.
20. خطبه 90، ص 264.
21. ابن هلال ثقفى، الغارات، ترجمه: محمدابراهیم آیتى، ص 74.
22. رضا داورى اردکانى، پیشین، ص 295.
23. خطبه دوم، ص 43 - 44.
24. خطبه اول، ص 34.
25. ابن هلال ثقفى، پیشین، ص 57.
26. همان، ص 74.
27. محمدمهدى شمس الدین، پیشین، ص 43.
28. خطبه اشباح، همان؛ نیز خطبه 85، ص 207.
29. حدید: 25.
30. بقره: 129.
31. اعراف: 157.
32. رضا داورى اردکانى، پیشین، ص 296.
33. خطبه قاصعه، ص 793.
34. خطبه 98، ص 294.
35. خطبه قاصعه، ص 796.
36. خطبه اول، ص 37.
37. ابن هلال ثقفى، پیشین، ص 70 - 71.
38. همان.
39. خطبه 85 .
40. خطبه 20، ص 79.
41. خطبه 213، ص 705 - 706.
42. خطبه 205، ص 677 - 678.
43. همان.
44. حکمت 139، ص 1157 - 1159.
45. خطبه دوم، ص 44 - 46.
46. خطبه 119، ص 371.
47. خطبه 108، ص 337 - 338.
48. خطبه چهارم، ص 55 - 56.
49. خطبه 153، ص 480 - 481.
50. خطبه 239، ص 826 - 827.
51. خطبه 128، ص 399 - 400.
52. محمدتقى جعفرى، پیشین ص 278.
53. ابن هلال ثقفى، پیشین، ص 69.
54. محمدتقى جعفرى، پیشین، ص 277.
55. خطبه 232، ص 796.
56. خطبه 152، ص 471.
57. حکمت 200، ص 1181.
58. خطبه 99، ص 296 - 297.
59. خطبه 181، ص 597.
60. ابن هلال ثقفى، پیشین، ص 25.
61. خطبه 138، ص 425.
62. ابن هلال ثقفى، پیشین.
63. خطبه 138.
64. خطبه 181.
65. حدیث 1، ص 1202.
66. خطبه 181.
67. خطبه 138، ص 424.
68. همان، ص 425.
69. رضا داورى اردکانى، پیشین، ص 411.
70. محمدجوادى سعدى شاهرودى، مجموعه مقالات همایش دین و دنیا از منظر امام على(ع) مقاله «رابطه دنیا و آخرت از دیدگاه قرآن و نهج البلاغه» انتشارات دانشگاه علوم پزشکى اصفهان زمستان 79.
71. خطبه 45، ص 132.
72. حکمت 128، ص 1150.
73. حکمت 455، ص 1298.
74. رضا داورى اردکانى، پیشین، ص 301.
75. خطبه 98، ص 293.
76. حکمت 126، ص 1149.
77. خطبه 211، ص 693 - 694.
78. خطبه 82 (غرّا)، ص 187 - 188.
79. عبدالکریم سروش، پیشین، ص 63 - 64.
80. رضا داورى اردکانى، پیشین، ص 301.
منابع‏
- ثقفى، ابن هلال، الغارات، ترجمه: محمدابراهیم آیتى‏
- جعفرى، محمدتقى، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، (تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1357) ج‏2.
- جوادى سعدى شاهرودى، محمد، مجموعه مقالات همایش دین و دنیا از منظر امام على(ع) مقاله «رابطه دنیا و آخرت از دیدگاه قرآن و نهج البلاغه» انتشارات دانشگاه علوم پزشکى اصفهان زمستان 79.
- داورى اردکانى، رضا، دانشنامه امام على(ع)، زیر نظر على اکبر رشاد (تهران، مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى مؤسسه فرهنگى دانش و اندیشه معاصر سال 1380) ج اول، حکمت و معرفت «مقاله تاریخ و معرفت تاریخى».
- سروش، عبدالکریم، حکمت و معیشت، (تهران، موسسه فرهنگى سراج، 1375).
- شمس الدین، محمد مهدى، «حرکت تاریخ از دیدگاه امام على‏علیه السلام» ترجمه محمدرضا ناجى (تهران، پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى، 1380).
- فیض الاسلام، سید علینقى، ترجمه و شرح نهج البلاغه، (بى‏جا، بى‏نا، بى‏تا) خطبه اول.

تبلیغات