آرشیو

آرشیو شماره ها:
۹۴

چکیده

متن

شُرَفا، علویانى بودند که در سرزمین‏هاى اسلامى همواره مورد احترام مردم بوده و موفق به تشکیل دول مهمى در جهان اسلام شدند. شرفا به شاخه‏هاى مختلف تقسیم شدند که مهم‏ترین آنها شرفاى حسنى و حسینى‏اند. شرفاى حسنى از نسل حسن مثنى بوده که موفق به تشکیل دولت ادریسیان در مغرب شدند. شرفاى حسینى از نسل امام صادق علیه‏السلام بوده که فاطمیان خود را به ایشان منتسب مى‏کردند. مطلب حاضر، ترجمه مقاله‏ى شرفا از دائرة‏المعارف اسلام (چاپ دوم) است که توسط لوى پروونسال مستشرق مشهور فرانسوى نوشته شده است. وى ضمن بررسى تبارشناسانه شاخه‏هاى مختلف شرفا آثار مهم مربوط به آنان را معرفى کرده است. کتابشناسى شرفا، در مقاله حاضر، جهت محققین و پژوهشگران در این زمینه حائز اهمیت است
در گویش مراکشى، «شرفاء» جمع شریف به معناى اصیل است. این اصطلاح متعلق به خاندان پیامبر (اهل بیت) علیهم‏السلام است و در مورد نسل پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم از طریق دخترش فاطمه و پسر عمویش على علیهماالسلام به کار مى‏رود. فرزندانى از این زوج به دنیا آمدند که از آن جمله حسن و حسین، اجداد شرفاى حسنى و حسینى در خاورمیانه و مغرب‏اند. شرفا همواره از توجهى در خور و امتیازاتى ویژه از جانب حاکمان و مردمان سرزمین‏هایى که در آن‏ها مى‏زیسته‏اند، بهره‏مندند. نکته‏اى که باید متذکر شویم، این است که در کنار خاندان موثق رسالت، نسلى از مرابطینِ مشهور، به دروغ لقب «شریف» گرفته‏اند.
تاریخ
على علیه‏السلام پسران متعددى از زنان دیگرش جز فاطمه علیهاالسلام داشت که زنجیره‏ى مهمى از نسل‏ها را تشکیل مى‏دهند. اینان گرچه عموما علوى‏اند، تنها بخشى از علویان که حسنى و حسینى‏اند مى‏توانند ادعا کنند که از نسل شرفا هستند. اینان و شاخه‏هایى از آنها، در بسیارى از سرزمین‏هاى اسلامى حضور داشته‏اند:
1. کلیه‏ى شرفاى حسنى در خاورمیانه از نسل دومین پسر حسن‏بن على علیهماالسلام ، یعنى حسن مثنّى ریشه مى‏گیرند.
الف) از آخرین پسرش عبداللّه‏ کامل از طریق فرزندانش موسى‏الجَوْن، بنو اخیضر(2) مکه و یمن (350 ـ 251ق / 961 ـ 865م) موسوى‏ها و هاشمى‏ها، بنوقتاده(3) (امیران مکه، از 598ق / 1202 ـ 1201م به بعد)، بنوفلَیْته(4) و سرانجام بنوصالح از غانه و نیز شرفاى مشهور به سلیمانیه.
ب) نسل داوود، پسر دیگر حسن مثنى، سلیمانیان یمن و مکه‏اند.
ج) از ابراهیم، پسر دیگر حسن ثانى، دودمان امامان رَسّى یمن از طریق قاسم الرّسى.
2. شرفاى حسینى خاورمیانه فرزندان جعفر صادق‏بن محمد باقر علیهماالسلام ، نوه‏ى امام‏حسین علیه‏السلام از طریق على علیه‏السلام زین‏العابدین هستند. فاطمیان یا عبیدیان آفریقا و مصر مدعى‏اند که از این نسل‏اند. هم‏چنین بنومُهنّا، امیران مدینه در سال‏هاى قبل از 601 قمرى / 1204 میلادى و بالاتر از همه، امامان شیعیان اثنى عشرى که دوازدهمین آنان محمدالمهدى(عج) پسر حسن عسکرى علیه‏السلام (د .260ق / 874م) است، هم‏چنین فرزندان یکى از برادران حسن مثنى، زید، که جدّ زیدیان طبرستان (287 ـ 247ق / 861 ـ 900م) است، مى‏توانند از شرفا به شمار آیند.
3. در دورترین نقطه‏ى شمال آفریقا، مغرب‏الاقصى، تعداد زیادى از شرفا زندگى مى‏کنند(شرفاى مغرب). یک قرن یا بیش‏تر بعد از ورود اسلام به مراکش این گروه نقش مذهبى و سیاسى مهمّى داشتند و از این زمان یک علوى از نسل حسن‏بن على علیهماالسلام به نام شریف ادریس اول پسر عبداللّه‏ الکامل و برادر موسى الجَوْن (مذکور در بالا) اولین حکومت شرفاى مراکش را بنیاد نهاد.
اکثریت وسیعى از شرفاى مغرب از نسل حسنیان و از فرزندان ادریس اول و پسرش ادریس دوم‏اند. ادریس دوم هفت پسر داشت، پنج تن از آنان که پراکنده شدند عبارت‏اند از:
الف) عمر که فرزندان او بر جَبَل‏العَلَم و سپس بر تلمسان(2) حکومت کردند. این‏ها همان شرفاى حمودى هستند که چند سال در اسپانیا خلافت قُرطُبه را در اختیار داشتند و سپس در مالِقه حکومت یافتند. (414 ـ 407ق / 1023 ـ 1016م).
ب) قاسم که پسرش یحیى در جُوطه، واقع در غرب مراکش، بر وادى سَبو مستقر شد و جدّ تمام شرفاى جُوطى (جُوطیّون) فاس بود. موضوعى که باید مورد توجه قرار گیرد عِمْرانیان‏اند که به عنوان نقیبان حاکمیت داشتند و مخالف مرینى‏ها (نیمه‏ى دوم قرن 9 ق / 15م) بودند.
ج) عیسى بنیان‏گذار شرفاى دبّاغیون که در قرن 4 قمرى / 10 میلادى با حسن‏بن غَنُّون به حوالى قُرْطُبه مهاجرت نمودند و بعد از تسلط مسیحیان به سَلا(3) و فاس برگشتند.
د) عبداللّه‏ که فرزندان او، با عنوان اَمغاریّون در شمال مراکش، سپس در جنوب آزمّور مستقر شدند.
ه) محمد که دو پسر داشت: یحیى، جدّ شرفاى کَتّانیون در مِکْناسه و سپس در فاس (نیمه‏ى دوم قرن 10ق / 16م) و على، که چند شاخه از شرفا به او مى‏رسند. عبداللّه‏ الکامل پسر ادریس اول دو پسر دیگر هم داشت که بعدا به مراکش آمدند:
الف) جعفر نیاى شرفاى سوس
ب) موسى‏الجَوْن که شرفاى قادرى (قادریّون) به واسطه‏ى عبدالقادر جیلانى، بنیان‏گذار گروه صوفیان قادرى، از نسل او هستند. این گروه از شرفا در پایان قرن 9 قمرى / 15 میلادى در فاس ساکن شدند. سرانجام، محمدنفس زکیه، جد دو سلسله از شرفاى مراکش که بعد از سقوط آخرین سلسله‏ى بربر بنى‏وَطّاس (10ق / 16م) به قدرت رسیدند. شرفاى سَعْدى، که نسب شریفى آن‏ها جاى بحث داشت و جانشینان آنان در قرن بعد، شرفاى علوى از سِجلْماسه در تفَیلت.(4)
اعضاى اصلى سلسله‏ى عرفاى شاذلیه از شرفا هستند؛ عبدالسلام‏بن مَشیش الحسنى (د 625 ق / 1228م)، شریف ادریسى از بنى محمدبن ادریس تا پایان حکومت موحدون رییس آنان بود. گفته‏اند: جانشین او، که نامش را به فرقه داد، ابوالحسن على‏بن عبداللّه‏ الشاذلى، نیز یک شریف ادریسى مانند اغلب شرفاى جَبَل العَلَم بود.
4. در کنار تمام این شرفاى حسنى که در مراکش، خصوصا در فاس وجود داشتند، دو گروه از شرفاى حسنى، از طریق موسى الکاظم‏بن جعفر الصادق پسر محمدالباقر علیهم‏السلام ، نوه‏ى الحسین علیه‏السلام را هم باید ذکر کرد. این‏ها شرفاى صقلیون هستند، فرزندان على‏بن موسى الرضا علیهماالسلام و شرفاى عراقیون، اولاد برادر الرضا، به نام ابراهیم المرتضى.
ادبیات شرفا
اهمیت خاصى که به شرفاى مغرب داده شد، عجیب نیست؛ زیرا این در پرتو ادبیات درخشان خاصى شامل بیوگرافى و تبارشناسى فراهم شده است. اولین آثار قابل توجه در این زمینه را شریف قادرى فاس، ابومحمد عبدالسلام‏بن الطیّب‏القادرى (1110 ـ 1058ق / 1698 ـ 1684م) به عهده گرفت (رک: پروونسال، Historiens des charfa, P.276 - 399).
وى علاوه بر سه تک‏نگارى در تاریخ انبیا، چند اثر در مورد گروه‏هاى شرفاى مراکشى نوشت: اولین اثر مطالعه‏ى عمومى درباره‏ى شریف‏شناسى در پایتخت مراکش، با نام الدرالسَنى فى بعض مَن بفاس من اهل النَسَب الحسنى که على‏رغم عنوان آن، شامل شاخه‏هاى حسینى هم مى‏شود. نویسنده هنگام نوشتن این اثر، عمدا شرفاى سعدى را که سریعا به دلیل فقدان فرزند از بین رفتند، کنار گذاشت. این اثر در فاس در سال 1302 و 1308 قمرى چاپ شده است. مقالات دیگر قادرى عبارت‏اند از:
1. «عرف العاطر فى من بفاس من ابناءِ الشیخ عبدالقادر»، مربوط به شرفاى قادرى.
2. «متاع الاشراق فى الاشراف الواردین من العراق»، مربوط به شرفاى عراقى.
در پایان قرن یازدهم قمرى / هفدهم میلادى و شروع قرن دوازدهم قمرى / هجدهم میلادى، دو اثر دیگر تبارشناسى شریفى در مراکش تألیف شد؛ یکى که به شرفاى علوى سجلماسه اختصاص دارد، توسط ابوالعباس احمدبن عبدالملک الشریف السجلماسى تحت عنوان الانوار السنیّة فى نسبة من بسجلماسة فى اشراف المحمدیة تألیف شد و دیگرى با عنوان شُذور الذَهَب فى خیر نَسَب اثر شریف جَبَل العَلَم، التهامى‏بن محمدبن احمدبن رَحْمون است که آن را در سال 1105 قمرى / 1603 میلادى نوشت.
در سال 1127 قمرى / 1715 میلادى، فرزند یک خانواده مرابطون از زاویه‏ى دِیلاء [نک: الدیلأ در ضمیمه]، ابوعبداللّه‏ محمد المَسْناوى‏بن احمد الدیلائى (د. 1136ق / 1721م) اثرى جدید درباره‏ى شریف‏شناسى قادرى، به نام نتیجة التحقیق فى بَعض اهل الشرف الوثیق نوشت (چاپ توسن 1296ق و فاس 1309ق، بخشى از آن توسط ویر(5) به نام بخش اول نتیجة التحقیق چاپ ادینبورگ 1902م).
تک پژوهشى دیگر، اندکى بعد به شرفاى صقلیون فاس اختصاص یافت. این اثر را نوه‏ى قادرى، نویسنده‏ى الدرالسنى، محمدبن طیب القادرى (د. 1187ق / 1773م) با عنوان لمحة البهجة العالیة فى بعض فروع الشعب الحسینیة الصقلیه نگاشته است. شرفاى وازّان چند مورخ در قرن 12 قمرى / 18 میلادى داشته‏اند که چند اثر را باید ذکر کرد: تحفة الاخوان ببعض مناقب شرفاءِ وازّان، نویسنده‏ى آن حَمدون الطاهرى الجُوطى (د. 1191ق / 1777م) است. این اثر در سال 1324 قمرى در فاس چاپ شده است.
کتاب التحقیق فى النَسَب الوثیق که تبارشناسان فاس آن را ساختگى و منسوب به احمدبن محمد الأشماوى المکّى مى‏دانند، در تاریخ پایان قرن 12 قمرى / 18 میلادى نوشته شده است. این اثر که تنها شامل شاخه‏اى از شرفاست که در الجزیره ساکن بوده‏اند، توسط پیرگیاکوبتى(6) در 1906 میلادى ترجمه شده است.
ابوالربیع سلیمان‏بن محمد الشفشاوانى الحَوّات، متولد 1160 قمرى / 1747 میلادى، متوفى در فاس (1221ق / 1816م) متخصص تبارشناسى شریفى بود. او در میان آثارش تک پژوهشى درباره‏ى شرفاى دَبّاغیون، که در محلّه‏ى خودشان در فاس، «شرفاءِ العُیون» خوانده مى‏شدند، باقى گذاشت. نام این اثر قُرّة العیون فى الشرفاءِ القاطنین بالعیون است. هم‏چنین یک تک‏نگارى درباره‏ى شرفاى قادرى به‏نام «السّرّ الظاهر» دارد.
مورخ شرفاى عراقیون، عبدالولیدبن العربى العراقى (د. 1263ق / 1894م) بود. اثر او تحت عنوان الدرّ النفیس فى من بفاس من بنى محمدبن نفیس در فاس چاپ شده است. سرانجام، از میان اکثر آثار معاصر، علاوه بر اطلاعاتى که در اثر ارزشمند سلوة الألفاس از محمدبن جعفر الکتانى (نک: الکتانى) جمع آورى شده است، دو اثر درباره‏ى شاخه‏هاى شریفى در مراکش وجود دارد: اولین اثر از محمدبن الحاج المدنى کَنّون (د. 1302ق / 1885م) به نام الدُرر المکنونة فى النِسَب الشریفة المَصونه است؛ اثر دیگر که اهمیت بیش‏ترى دارد، تحت عنوان الدُرر البهیه و الجواهر النبویّه فى الفروع الحسنیة و الحسینیه اثر ابوالعلاء ادریس‏بن احمد الفُضیلى (د. 1316ق / 9 ـ 1898م) که در سال 1314 قمرى در فاس چاپ شده است، که مجموعه‏اى ارزشمند با اطلاعات چاپ نشده‏ى فراوان است.
پى‏نوشت‏ها:
1 .لوى پروونسال خاورشناس فرانسوى است که به سبب تحقیقاتش در زمینه‏ى تاریخ مسلمانان اندلس (اسپانیا) شهرت دارد. وى در سال 1920 به استادى «مرکز تحقیقات عالى مراکش» در رباط منصوب شد و براى دریافت دکترى به تألیف دو رساله موظَّف شد. عنوان یکى از رساله‏ها «مورخین شرفاء: تحقیقى در زمینه‏ى کتب تاریخ و سیره در مراکش از قرن شانزدهم تا نوزدهم (میلادى)» بود. وى آثار متعددى درباره‏ى تاریخ مغرب و اسپانیا دارد.
نوشته‏ى حاضر ترجمه‏ى مقاله‏ى «شرفا» از این خاورشناس است که در دایرة المعارف اسلام چاپ شده است. این مقاله بیش‏تر ارزش کتاب‏شناسى دارد و به معرفى منابع تاریخى مربوط به شرفا مى‏پردازد و براى محققینى که در این حوزه به پژوهش مشغول‏اند، مفید است.
2. بنواخیضر، از فرزندان حسین‏بن‏على علیهماالسلام ، هاشمى، عدنانى، فرزندان محمد الاخیضربن یوسف‏بن ابراهیم‏بن موسى الجون بن حسن بن على بن حسین السبط، که بر یمامه حکومت کردند. (کحاله، عمررضا، معجم قبائل العرب القدیمه و الحدثیه، مؤسسة الرساله، 1982، ج 1، ص 11).
3. بنوقتاده، از فرزندان حسن‏بن على علیهماالسلام ، بنوقتادة‏بن ادریس‏بن سطاعن‏بن عبدالکریم... ابن الحسن السبط که بر مکه حکومت کردند و امارت مکه تا عصر قلقشندى (د. 821) از آنان بود (کحاله، همان، ج 5، ص 385).
4. الفلیته، از جمله طیئى بوده بعضى از آنان زبیدى و بعضى فلیته نامیده شده‏اند. آنان در شمامک در کویر عراق زندگى مى‏کردند. (کحاله، همان، ج 5، ص 126).
منابع:
علاوه بر کتب عربى که در مقاله ذکر شده نگاه کنید به:
- G. Salmon; les chorfa Idrisites de Fes, i, 1904, 424 - 59.
les chorfa Filala et D\jilala de Fes, همان, iii, 1905, 97 - 118; ,همو Ibn Rahmoun, همان, 159 - 265.
- E.Aubin, le Maroe daujourd' hui Paris 1907, passim.
- A.Cour, L'Etablissement des dynasties des cherifs au Maroc, Paris 1904,17 ff.
- R.P. Giacobehi, Kitab en - Nasab, Genealogie des chorfa, in R. Afr. (1906).
- E.Miclaux - Bellaire, lamaison d'Ouezzan, in RMM, iv (1908) 23 - 89.
- Levi. Provencal, les historiens des chorfa, Paris, 1923, repr. 1991; همو, Le Maroc en face de l'etranger a' lëpoque moderne, Parise 1925.
- K.Ohrnberg, The offspring of Fatima disperdal and ramification, stvdia orientalia souetatis Fennicae, 54. Helsiniki 1983.
- H.Beck, L'image d'Idris II, ses descendants de Fas et la politique sharifienne des sultans Marinides, leiden, 1984.

تبلیغات