کرخ در دوره‏ى آل‏بویه (مقاله پژوهشی حوزه)

کرخ پایگاه مهم تشیع در سراسر قلمرو خلافت عباسى بود. در ابتداى قرن چهارم، آل‏بویه‏ى شیعى مذهب، از ضعف قدرت عباسیان استفاده کرده و بر بغداد مسلط شدند. ورود آنها به بغداد موجب شعف و امیدوارى شیعیان کرخ شد مخصوصاً این که آل‏بویه براى اولین بار مراسم عاشورا و غدیر خم را برگزار کردند. ولى این روند دوامى نداشت و آل بویه نتوانستند از شیعیان حمایت کنند. اهل سنت که از برگزارى این مراسم ناراضى بودند بارها به کمک دیوان سالاران سنّى آل بویه و سپاهیان ترک و عیّاران به محلّه‏ى کرخ حمله برده و لطمات زیادى به آن‏جا وارد کردند. این عامل موجب نا امیدى شیعیان از آل بویه و استقبال آنان از سلجوقیان شد.
بغداد شهر هزار و یک شب عباسیان را منصور عباسى در دو سوى شرق و غرب دجله بنا نهاد. از همان ابتدا قسمت غرب دجله را کرخ و قسمت شرق دجله را رصافه یا عسکر المهدى مى‏گفتند.(1) قسمت شرق دجله 17 محله داشت(2) و محله‏هاى قسمت غرب نیز همین تعداد بودند.(3) هر محله‏اى به منزله شهرى بود و براى خود مسجد جامع داشت و از لحاظ امور داخلى نیمه مستقل بود.(4) مهم‏ترین محله‏ى غرب دجله کرخ بود که گاه نام خود را به تمام غرب دجله تعمیم مى‏داد و محله‏ى باب‏البصره رقیب همیشگى کرخ به حساب مى‏آمد.(5)
از همان ابتدا شیعیان در محله‏ى کرخ (6) و اهل سنت در محله‏هاى غرب دجله و همین‏طور در محله‏هاى باب‏البصره، باب‏الشعیر و باب‏القلائین در غرب دجله ساکن شدند.(7)
در بدو امر غرب دجله مرکز سیاسى شهر بود، ولى به علت گسترش تشیع در آن‏جا، عباسیان به تدریج مرکز سیاسى شهر را به شرق دجله منتقل کردند. در این راستا، مکتفى، خلیفه‏ى عباسى، قصر تاج را در باب الشاطئیه در رصافه و مسجد جامعى در رحبه ایجاد کرد(8) و سایر خلفا نیز کار وى را ادامه دادند، ولى کرخ هم‏چنان محله‏ى مهمى بود و قاضى‏القضاة و سایر دستگاه قضایى شهر در آن‏جا بودند.(9)
کرخ بزرگ‏ترین و مهم‏ترین پایگاه تشیع در عراق و سراسر قلمرو خلافت عباسى بود و شیعیان اعتبار خاصى براى آن قایل بودند. آرامگاه امام موسى کاظم علیه‏السلام ، که پیش از شهادت در آن‏جا زندانى بود،(10) و آرامگاه امام محمدبن على موسى علیه‏السلام ، امام نهم، در آن محله قرار داشت. مسجد براثا که به اعتقاد شیعیان، امام على علیه‏السلام در آن‏جا نماز به جاى آورده بود و شیعیان احترام زیادى براى آن قایل بودند نیز در آن محله بود.(11) همین عوامل و نزدیکى آن محله به سایر مقابر ائمه باعث تراکم شیعیان در آن محله مى‏شد.
هر چه قدرت و جمعیت شیعیان بیش‏تر مى‏شد، نزاع آنها با محله‏هاى اهل سنت زیادتر مى‏شد. در اوایل قرن چهارم که دستگاه خلافت عباسى به نهایت ضعف خود رسیده بود، این نزاع‏ها اوج گرفت و بارها محله‏ى کرخ به آتش کشیده شد.
در سال 323 قمرى به خاطر افراط کارى‏هاى حنبلیان رئیس آنها بربهارى توسط عمال خلیفه دستگیر شد؛ آنها نیز به بهانه‏ى انتقام این واقعه به محله‏ى کرخ حمله کردند و آن‏جا را به آتش کشیدند که در این واقعه دکان‏هاى زیادى سوخت.(12)
در سال 326 قمرى دوباره حنبلیان به محله‏ى کرخ حمله بردند و مسجد براثا را خراب کردند.(13) این نزاع لطمه‏هاى زیادى به محله‏ى کرخ وارد مى‏کرد. کرخ با این مشکلات دست و پنجه نرم مى‏کرد که ناگهان به ظاهر گشایشى حاصل شد و آل‏بویه‏ى شیعى مذهب وارد بغداد شدند و مهار دستگاه خلافت عباسى را در دست گرفتند. در نگاه اول انتظار مى‏رفت که کرخ در سایه‏ى یک دولت هم‏کیش روزگار آرام و پر رونقى را آغاز کند، ولى بر عکس، به دلایل متعدد که مهم‏ترین آنها مذهب بود، بیش‏ترین آتش‏سوزى‏ها در کرخ در این دوره رخ داد.
دلایل مذهبى تشدید نزاع میان اهل سنت و شیعیان کرخ
آل‏بویه‏ى شیعى مذهب در ابتدا قصد داشتند بساط خلافت عباسى را برچینند و علویان را به قدرت برسانند، ولى از بیم شکست از این کار خوددارى کردند.(14) با وجود این، آل‏بویه در بدو امر آزادى مذهبى را براى شیعیان به ارمغان آوردند. در اولین سال ورود آنها، شیعیان با آزادى تمام به زیارت قبر امام حسین علیه‏السلام رفتند و چادرهاى زیادى در محله‏ى باب‏الطاق برافراشتند.(15)
اهل سنت این اقدام شیعیان را نمى‏توانستند تحمل کنند، ولى از ترس سلطان دست به هیچ کارى نمى‏زدند. اما چیزى نگذشت که جسارت یافتند و دوباره به نزاع با شیعیان پرداختند. سال 338 قمرى آغاز این مرحله از نزاع‏ها بود. در این سال (16) و سپس در رمضان سال 340 قمرى (17) و در سال 345 قمرى محله‏ى کرخ مورد حمله‏ى سنیان متعصب قرار گرفت و به آتش کشیده شد(18) این نزاع‏ها همگى دلایل مذهبى داشتند.
نزاع‏هاى شیعه و سنى از سال 352 قمرى به اوج رسید؛ زیرا در این سال مکتوبى بر در مسجد جامع کرخ نصب شده بود که در آن، معاویه، کسى که فدک را غصب کرد، کسى که مانع به خاک سپردن امام حسن علیه‏السلام در کنار قبر جدش شد و آن کس که ابوذر را تبعید کرد و آن کس که عباس را از شورا اخراج کرد لعنت شده بودند و همه، این عمل را کار معزالدوله مى‏دانستند. شب بعد آن مکتوب را پاک کردند. معزالدوله مى‏خواست دوباره آن‏را بر پاى دارد، ولى مهلبى وزیر وى مانع شد و از او خواست تنها معاویه و کسانى که به خاندان پیامبر ستم کردند لعن شوند. مهم‏تر از آن، در این سال به فرمان معزالدوله براى اولین بار مراسم عید غدیر با شکوه تمام برگزار شد؛ و در سال بعد نیز براى اولین بار مراسم عاشورا بر پا شد. اهل سنت به شدت از این وضع ناراحت شده بودند ولى نمى‏توانستند کارى انجام دهند؛(19) اما این سکوت چندان طول نکشید.
در سال 353 قمرى اهل سنت، که اکثراً از محله‏ى باب‏البصره بودند، به دسته‏هاى عزادار حمله و محله‏ى کرخ را غارت کردند.(20) این اولین اعتراض نسبت به برگزارى مراسم عاشورا بود و منجر به سلسله نزاع‏هایى شد که یک قرن ادامه داشت.
تا معزالدوله زنده بود این نزاع‏ها چندان گسترشى نداشت، ولى با مرگ او در سال 356قمرى و به قدرت رسیدن فرزندش عزالدوله این نزاع‏ها صورت جدى به خود گرفت.
بعد از مرگ معزالدوله شیعیان هم‏چنان مراسم عاشورا را به پا مى‏داشتند و تا سال 360 و 361 قمرى با هیچ‏گونه مزاحمتى رو به رو نشدند؛(21) ولى در سال اخیر که مردم خود را براى جهاد با روم آماده کرده بودند وقتى به اندازه کافى احساسات مذهبى آنها تحریک شد با تحریکات سنّیان متعصب به محله‏ى کرخ حمله بردند و آن‏جا را به آتش کشیدند.(22)
در سال 363 قمرى ، چون عزالدوله از شهر خارج شده بود، سنّیان فرصت را غنیمت شمردند و به کرخ حمله بردند. در این حادثه، براى این‏که به این کار خود رنگ مذهبى بدهند، زنى را بر شتر سوار کردند و او را عایشه نام نهادند و تعدادى نیز خود را طلحه و زبیر نامیدند و شعار مى‏دادند «با یاران على مى‏جنگیم».(23)
حساسیت اهل سنت به برگزارى مراسم روز عید غدیر و روز عاشورا باعث شد در سال 382 قمرى اهالى محله‏ى کرخ از برگزارى این مراسم منع شوند؛(24) ولى این فرمان تأثیرى نداشت؛ زیرا در سال 393 قمرى دوباره بر اساس فرمان سلطان بویهى هم شیعیان از انجام مراسم عاشورا و هم اهل سنت از برگزارى مراسم روز مصعب‏بن زبیر، که در مقابل مراسم روز عاشورا به پا مى‏داشتند، منع شدند. (25) پافشارى شیعیان براى برگزارى مراسم عاشورا ادامه یافت و حتى در سال 398 قمرى ، که روز عاشورا با روز عید مهرگان هم زمان شده بود، سلطان بویهى به احترام شیعیان برگزارى مراسم عید مهرگان را یک روز به عقب انداخت.(26)
در سال 402 قمرى فخرالملک، وزیر سلطان بهاءالدوله، براى رعایت حال شیعیان، دوباره برگزارى مراسم عاشورا را آزاد اعلام کرد و براى جلوگیرى از وقوع فتنه تدابیرى اندیشید؛(27) ولى ترس از وقوع فتنه باعث شد که خود وى در سال 406 قمرى برگزارى مراسم عاشورا را منع کند که اصرار شیعیان به برگزارى آن باعث نزاع آنها با ساکنان محله‏ى باب‏الشعیر شد و تعداد زیادى در این نزاع کشته شدند.(28)
هر چه حکومت آل‏بویه به پایان عمر خود نزدیک مى‏شد، ضعف آن بیش‏تر و به طبع نزاع میان شیعه و سنى نیز افزون‏تر مى‏شد، و سلاطین آل‏بویه مى‏کوشیدند به هر نحو ممکن، برگزارى مراسم عاشورا و عید غدیر را، که خود بانى و باعث آن بودند، ملغى کنند.
در سال 442 قمرى سلطان جلال‏الدوله اهل کرخ را از برگزارى مراسم عاشورا منع کرد، ولى آنها بهایى به فرمان سلطان ندادند و مراسم را بر پا داشتند که منجر به فتنه‏اى بزرگ و کشته شدن تعداد زیادى شد و کار به جایى رسید که تعدادى از ساکنان کرخ آن‏جا را ترک کردند و به رصافه در شرق دجله رفتند.(29)
علاوه بر برگزارى مراسم عاشورا و عید غدیر، گاه بهانه‏هاى دیگرى نیز عامل نزاع شیعیان و سنیان بود؛ به عنوان نمونه در سال 443 قمرى اهالى کرخ بر دیوار باب المساکین جمله‏اى با مضمون « محمد و على خیرالبشر» نوشتند، حنبلیان متعصب برآشفتند و به کرخ حمله کردند و مقابر امام محمد باقر علیه‏السلام و امام موسى کاظم علیه‏السلام را در این نزاع ویران کردند، شیعیان نیز به کوى فقهاى حنفى حمله بردند و آن‏جا را به آتش کشیدند.(30)
در سال 398 قمرى اهل سنت، اباعبداللّه‏ محمدبن نعمان، معروف به ابن‏معلم فقیه شیعى را متهم کردند که مصحفى از قرآن منسوب به ابن‏مسعود دارد و او را مورد تعرض قرار دادند و شیعیان نیز به قضات سنىِ محله‏ى کرخ حمله کردند. در این زمان، خلیفه از ضعف آل‏بویه استفاده و از سنیان حمایت کرد و سپاهى به سرکوب شیعیان فرستاد.(31)
علاوه بر عوامل مذهبى، نزاع میان شیعیان کرخ و سنیان دلایل اقتصادى نیز داشت.
دلایل اقتصادى نزاع میان اهل سنت و شیعیان کرخ
در قرن چهارم شهر بغداد در بدترین شرایط اقتصادى به سر مى‏برد و مدام دچار قحطى مى‏شد. در سال 324 قمرى قحطى شدیدى در بغداد رخ داد.(32) در سال 329 قمرى نیز شهر دچار قحطى شد و عدّه‏ى زیادى از گرسنگى مردند، به طورى که تعداد زیادى را بدون غسل و کفن دفن کردند.(33) بعد از ورود آل‏بویه به بغداد، این روند شدت یافت و بدترین قحطى‏ها در طى سال‏هاى 373، 378، 410 و 416 قمرى رخ داد.(34) این عوامل باعث انحطاط اقتصادى شهر و پراکنده شدن جمعیت آن شد.(35)
در این زمان کرخ آبادترین محله‏ى بغداد بود و بازرگانان توانگر در آن‏جا ساکن بودند.(36) اصولاً از زمان منصور کرخ محل زندگى بازرگانان بود؛ زیرا وى به دلایل امنیتى ترجیح داد بازارها در قسمت غرب شهر متمرکز شوند و از محل اسکان وى دور باشند.(37)
موقعیت مناسب کرخ نیز به رشد آن کمک کرد؛ زیرا نهر عظیم عیسى، که از فرات جدا مى‏شد و به دجله مى‏ریخت، تا کرخ پیش مى‏آمد و از طریق آن کشتى‏هاى بزرگ که از رقه مى‏رسیدند انواع کالا از شام و مصر براى بازرگانان کرخ که بازارهاى خود را در دهانه‏ى این نهر برپا کرده بودند مى‏آوردند.(38)
گذشته از اهمیت تجارى از زمین‏هاى حاصل‏خیز کرخ بر دهانه‏ى دجله هر ساله میزان زیادى غله تولید مى‏شد.(39)
با این اوصاف ثروت رشک برانگیز کرخ باعث مى‏شد محله‏هاى سنى‏نشین، که از نظر اقتصادى ضعیف‏تر بودند، مدام در فکر ضربه زدن به اقتصاد کرخ باشند و گروهى از بى‏چیزان نیز با استفاده از این فضا دست به غارت مى‏زدند. در کل انگیزه‏هاى اقتصادى حمله‏ى اهل‏سنت به محله‏ى کرخ، کم‏تر از انگیزه‏هاى مذهبى نبود. انگیزه اصلى عیاران نیز در این حملات بیش‏تر انگیزه‏ى اقتصادى داشتند.
نقش عیاران در به آشوب کشیدن محله‏ى کرخ
عیاران همیشه در دوران آشوب و ضعف حکومت‏ها عامل بسیار تأثیرگذار و مخربى در حیات جوامع شهرى بودند. شهر بغداد همواره یکى از کانون‏هاى اصلى اجتماع عیاران بود و دوره‏ى آل‏بویه را مى‏توان دوره‏ى اوج قدرت عیاران و هرج و مرج‏هاى ناشى از آن در این شهر دانست که معلول ضعف این سلسله و دستگاه خلافت عباسى بود. این جریان با مرگ معزالدوله و جانشینى عزالدوله‏ى بى‏کفایت شروع شد و، به جز دوران عضدالدوله‏ى قدرتمند، در سراسر دوران حکومت آل‏بویه ادامه داشت.
دسته‏هاى عیارى در دوران عزالدوله پدید آمدند و هر یک بر قسمتى از شهر مسلط شدند و براى خود مالیات مى‏گرفتند و به محله‏هاى دیگر حمله مى‏کردند.(40)
معروف‏ترین رهبران عیاران در این زمان، که داستان‏هاى زیادى در مورد آنها روایت شده است، ابوالذباب، اسودالزبده، ابن کبرویه و ابوالعلا بودند که پى‏درپى به کرخ حمله مى‏کردند و حتى یک بار آب را بر روى آن محله قطع کردند.(41)
این پدیده در تمام دوران آل‏بویه ادامه داشت و اوج آن در دوره‏ى بهاءالدوله بود (379 ـ 403 ق)(42) . در سال 381 قمرى بهاالدوله عراق را براى نبرد با فخرالدوله ترک کرد؛ در این هنگام عیاران فرصت را غنیمت شمردند و مدام به محله‏هاى شهر، مخصوصا کرخ ثروتمند حمله مى‏کردند. این روند تا بازگشت او ادامه داشت و با سرکوب و قتل تعدادى از آنها این فتنه موقتا فرو نشست.(43) در دوران دیگر سلاطین ضعیف آل‏بویه، بغداد بارها شاهد این حوادث بود. در سال 410 قمرى عیاران به کرخ حمله کردند و خانه‏ى شریف مرتضى، یکى از بزرگان شیعى کرخ را به آتش کشیدند.(44)
کار عیاران ایجاد نزاع میان محله‏ها به بهانه‏هاى مذهبى و بهره‏بردارى از آن براى غارت بود و هرگاه میان محله‏ها نزاعى ایجاد نمى‏شد، دست به غارت محله‏هاى خودشان مى‏زدند. در سال 413 قمرى که نزاعى میان شیعه و سنى در نگرفت، عیارانِ محله‏ى کرخ دست به غارت خانه‏هاى تجار بزرگ آن محله زدند؛ مردم که از دست آنها به ستوه آمده بودند، با کمک سلطان، به آنان حمله کردند؛ (45) ولى بار دیگر در سال 416 قمرى عیاران به کرخ حمله و آن‏جا را غارت کردند(46) و دوباره مردم کرخ در سال 424 قمرى بر آنها شوریدند که به قتل آنان و غارت تعداد زیادى از خانه‏هایشان منجر شد.(47)
هجوم عیاران به کرخ در مجموع زیان‏هاى زیادى به آن محله وارد آورد. انگیزه‏ى عیاران در این حملات در واقع غارت بود که در پوشش مذهب جلوه مى‏کرد؛ همان انگیزه‏هایى که سپاهیان ترک را به این کار وا مى‏داشت.
نقش سپاهیان ترک در حمله به محله‏ى کرخ
سپاهیان ترک از مدت‏ها پیش مهار دستگاه خلافت را به دست گرفته بودند. زمانى که آل بویه وارد بغداد شدند ترک‏ها باز هم موقعیت خود را حفظ کردند و در کنار دیلمیان ستون فقرات ارتش آل‏بویه را تشکیل مى‏دادند و مدام با همدیگر به رقابت مى‏پرداختند و چون دیلمیان و مردم کرخ داراى مذهب مشترکى بودند، ترک‏ها هرگاه به نزاع با دیلمیان مى‏پرداختند کرخ را هم مورد تعرض قرار مى‏دادند. دوران حکومت عزالدوله آغاز این جریانات بود.
در سال 362 قمرى خمار دیلمى، رئیس شرطه‏ى بغداد را کشتند و سپس به کرخ حمله و آن‏جا را غارت کردند.(48) در سال 363 قمرى عزالدوله که با مشکل مالى زیادى رو به رو بود، دست به مصادره‏ى اموال ترکان زد. سبکتگین، سرکرده‏ى ترک‏ها، دست به عصیان علیه این کار زد. ترکان خانه‏ى عزالدوله را محاصره و خانه‏هاى دیلمیان را غارت و سپس به کرخ حمله کردند و آن‏جا را هم به آتش کشیدند.(49)
مشکلات دولت آل‏بویه و ناتوانى آنها در پرداخت حقوق ترکان منجر به شورش‏هاى پى‏درپى آنها شد. در سال 416 قمرى بر ابوعلى بن ماکولا، وزیر سلطان بهاالدوله شوریدند.(50) سال 417 قمرى سال تسلط کامل ترکان بر امور سلطنت بود. در آن سال آنها خودسرانه دست به مصادره‏ى اموال مردم زدند و بر کرخ یکصدهزار دینار مالیات تحمیل کردند و چون مردم اعتراض کردند، ترک‏ها دست به غارت خانه‏هاى آنها زدند و بازار را به آتش کشیدند.(51) بار دیگر در همان سال به بهانه‏ى سرکوب عیاران به کرخ هجوم بردند و خانه‏هاى زیادى را به بهانه اسکان عیاران در آنها غارت کردند و دوباره مردم کرخ را به اتهام عصیان مبلغ کلانى جریمه کردند؛(52) این تحمیلات کرخ را دچار فقر و فاقه کرد.
این روند تا سال‏هاى پایانى حکومت آل‏بویه ادامه داشت. در سال 445 قمرى میان اهالى کرخ و سنى‏ها آشوب عظیمى برپا شد؛ ترک‏ها فرصت را غنیمت شمردند و به نفع سنیان در آن شرکت و کرخ را مانند همیشه غارت کردند و، چون سلطان الملک‏الرحیم نمى‏توانست کارى بکند، خلیفه دخالت کرد و ترک‏ها را آرام ساخت.(53)
در سال 447 قمرى ترکان که از دریافت نکردن دستمزدشان ناراضى بودند، به دیوان‏خانه حمله بردند و، چون نتیجه‏اى عایدشان نشد، سراى خلافت را محاصره کردند. وزیر از ترس آنها گریخت و ترک‏ها به بهانه‏ى یافتن او بسیارى از خانه‏هاى مردم را که بیش‏تر آنها در کرخ بودند غارت کردند.(54) غیر از ترکان، دیوان‏سالاران سنى نیز از طراحان و عاملان حمله به محله‏ى کرخ بودند.
نقش دیوانسالاران سنى در حمله به کرخ
هر چند آل‏بویه شیعى مذهب بودند، ولى براى رعایت حال اکثریت سنى مذهب، بسیارى از امور حکومت را به دیوان‏سالاران سنى مذهب واگذار کرده بودند. ابى‏الفضل شیرازى یکى از این دیوان‏سالاران بود که دشمنِ شیعیان و بسیار متعصب بود. وى در سال 352 قمرى بدون نام وزارت، وزارت معزالدوله را با اشتراک ابا الفرج بن فسانجس شیرازى (55) و در سال 357قمرى رسما وزارت عزالدوله را بر عهده گرفت.(56) او در حمله‏ى سال 361 قمرى به کرخ دست داشت؛ به همین سبب میان او و ابو احمد موسوى، نقیب علویان، نزاع شد.(57)
در سال 362 قمرى که ترکان، خمار، رئیس پلیس شهر را کشتند و به کرخ هجوم بردند، وزیر از فرصت استفاده کرد و حاجب خود را به کرخ فرستاد. او نقش عمده‏اى در این هجوم داشت که در نتیجه‏ى آن 300 دکان، 33 مسجد و 17 هزار انسان از بین رفتند؛ و چون ابو احمد نقیب به او اعتراض کرد، وزیر او را عزل کرد.(58)
البته بعضى از کارگزاران آل‏بویه از شیعیان حمایت مى‏کردند، مانند ابونصر سابوربن اردشیر که خانه‏اى به نام دارالعلم در کرخ بنا نهاد و کتاب‏هاى زیادى به آن‏جا برد و آن را براى علماى آن محله وقف کرد.(59) سیاست‏هاى وى در جهت حمایت از شیعیان باعث خشم ترک‏ها شد و آنان در سال 391قمرى بر او شوریدند و از عراق اخراجش کردند.(60) حسن‏بن فضل‏بن سهلان ابومحمد، وزیر سلطان الدوله نیز، از بزرگان شیعه بود که دیوارى بر مشهد امام حسین علیه‏السلام نهاد.(61)
در مجموع، کرخ در این دوره روزگار پرآشوبى را پشت‏سر گذاشت و با این همه، تعدادى از بزرگان شیعه را در خود پروراند که در تحکیم پایه‏هاى این مذهب نقش زیادى داشتند؛ مانند شریف رضى که نقابت شیعیان را در این دوره بر عهده داشت و شریف مرتضى که جانشین وى بود.(62) هر دوى آنها علاوه بر رهبر دینى، از شعراى بزرگ زمان خود بودند و شعرهاى زیادى در مدح اهل بیت و سب دشمنانشان سرودند؛(63) علاوه بر آنها مهیار دیلمى، که شعر را از شریف رضى آموخته بود،(64) در محله‏ى کرخ ساکن بود و در سب دشمنان اهل بیت شعر مى‏سرود.(65)
الحسن‏بن محمدبن اشناس نیز از بزرگان شیعى بود که همیشه مجلسى در کرخ برپا مى‏داشت و به مدح اهل بیت و سب دشمنان آنها مى‏پرداخت.(66) ابن سلامى از معروف‏ترین شعراى عراق، یکى دیگر از بزرگان شیعى کرخ در این زمان بود که به مدح صاحب‏بن عباد و عضدالدوله مى‏پرداخت.(67)
با گذشت زمان ضعف آل‏بویه بیش‏تر مى‏شد، تا این‏که در سال 447 قمرى سلطان طغرل سلجوقى بدون مواجه شدن با هیچ‏گونه مقاومتى وارد بغداد شد و کنترل مهار خلافت را در دست گرفت. شیعیان کرخ ناامید از دولت شیعى هم‏کیش خود، اکنون خود را با یک حاکم سنّىِ متعصب مواجه مى‏دیدند. عدم اعتماد و ناامیدى از دولتِ هم‏کیش باعث شد نه تنها هیچ‏گونه مخالفتى با طغرل نکنند، بلکه زمانى که اکثر مردم بغداد به رهبرى ملک الرحیم بر سپاهیان طغرل شوریدند و تعداد زیادى از آنها را کشتند، اهالى کرخ براى نزدیک کردنِ خود به طغرل از او حمایت کردند و سپاهیان او را در محله‏ى خود جاى دادند و از آنها محافظت کردند. طغرل پس از سرکوب شورشیان از اهالى کرخ سپاس‏گزارى کرد و تعدادى از سپاهیان خود را براى حمایت از آن محله در برابر هجوم احتمالى سنّیان به آن‏جا اعزام کرد.(68)
یکى دیگر از اقدامات طغرل که به مذاق شیعیان کرخ بسیار خوشایند بود، مصادره‏ى اموال ترکان، دشمنان خونى شیعیان بود؛(69) ولى این خوشایندى چندان دوام نیافت و اهالى کرخ به زودى متوجه شدند که طغرل متعصب‏تر از آن است که تصور مى‏کردند؛ زیرا وى در همان سال دستور داد که شیعیان در نماز صبح جمله‏ى «الصلوة خیر من النوم» را اضافه و جمله‏ى «حى على خیر العمل» را حذف کنند.(70) این سخت‏گیرى‏ها باعث شد اهالى کرخ از بساسیرى حمایت کنند و در زمان سلطه‏ى وى دوباره در نماز «حى على خیر العمل» بگویند.(71)
با ورود دوباره‏ى طغرل به بغداد شورش بساسیرى سرکوب شد و کرخ، تحت سلطه‏ى سلاجقه‏ى سنى مذهب، دوران تازه‏اى از حیات پر ماجراى خود را آغاز کرد.
نتیجه
کرخ پایگاه مهم تشیع در سراسر قلمرو خلافت عباسى بود. آل‏بویه که در ابتداى قدرت خود تعصب بیش‏ترى نسبت به مذهب شیعه داشتند، سعى کردند با حمایت از ساکنان آن محله و برگزارى مراسم عید غدیر خم و عاشورا،که پایه‏هاى مذهب شیعه هستند، به ترویج و تقویت آن مذهب کمک کنند، تا بدین وسیله پایه‏هاى دینى دستگاه خلافت سنى را متزلزل سازند؛ ولى به دلایل ضعف اقتصادى، اختلافات خانوادگى و مقاومت اهل سنت، نه تنها به اهداف خود نرسیدند، بلکه با دامن زدن بیش‏تر به اختلافات مذهبى، که منجر به شیوع هرج و مرج و درگیرى در بغداد شد، زمینه‏هاى سقوط خود را فراهم آوردند.
هر چند آل‏بویه در رسیدن به اهداف خود ناکام ماندند، ولى برگزارى علنى مراسم دینى توسط شیعیان کرخ در این دوره و ظهور تعدادى از بزرگان و علماى شیعه در آن محله، که خود محصول این فضا بودند، به تقویت پایه‏هاى فکرى مذهب تشیع کمک زیادى کرد و مراکز مهم تشیع در قرون بعد در عراق، مانند حله، تا اندازه‏ى زیادى وارث دستاوردهاى محله‏ى کرخ بودند.
پى‏نوشت‏ها:
1. جیهانى، اشکال العالم، ص 98؛ یعقوبى، البلدان، ص 27.
2. ابن جبیر، رحله، ص 201.
3. ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ص 241.
4. ابن جبیر، همان، ص 201.
5. یعقوبى، البلدان، ص 13.
6. الخطیب بغدادى، تاریخ بغداد، ج 1، ص 81.
7. یاقوت الحموى، معجم البلدان، ج 4، ص 255.
8. ابن‏طقطقى، تاریخ الفخرى، ص 353؛ الخطیب بغدادى، همان، ص 99.
9. مسعودى، التنبیه و الاشراف، ص 368.
10. ابن طقطقى، همان ، ص 269.
11. یاقوت الحموى ،همان، ج3، ص 533.
12. الهمدانى، تکملة تاریخ الطبرى، ج 1؛ الصولى، اخبار الراضى و المتقى باللّه‏، ص 68.
13. الصولى، همان، ص 198.
14. ابن خلدون، العبر، ج 2، ص 652 - 653.
15. الهمدانى، همان، ص 159.
16. ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج 11، ص 250.
17. ابن الجوزى، المنتظم فى تاریخ الملوک و الامم، ج 14، ص 84.
18. ابى على المحسن بن على التنوخى، نشوار المحاضرة و اخبار المذاکرة، ج 2، ص 50.
19. ابن خلدون، همان، ص 658.
20. ابن الجوزى ،همان، ص 126.
21. ابن تغرى بردى، النجوم الزاهرة فى ملوک القاهرة، ج 3، ص 57 و 62.
22. ابن کثیر، همان، ص 307.
23. عزالدین على ابن اثیر، تاریخ الکامل، ج 15، ص 43 - 44.
24. ابن الجوزى، همان، ص 361.
25. همان ، ج15، ص 37.
26. ابن تغرى بردى ، همان، ص 218.
27. ابن الجوزى، همان، ص 82 .
28. همان، ص 125.
29. ابن اثیر، همان، ج16، ص 265؛ ابن خلدون، همان، ص693.
30. ابن اثیر، همان، ص 280 - 281.
31. ابن الجوزى، همان، ص 58 - 59.
32. الصولى ، همان، ص 83 .
33. الهمدانى ، همان، ص 120.
34. الحنبلى، شذرات الذهب فى اخبار ذهب، ج 3، ص 80 و 91؛ ابن الجوزى، همان، ص 171؛ ابن اثیر، همان، ص65.
35. مقدسى، احسن التقاسیم فى معرفة الاقالیم، ج 1، ص 166.
36. اصطخرى، المسالک و الممالک، ص 85؛ توحیدى، الامتاع و المؤانسة، ج 2، ص 171؛ جیهانى، همان، ص 99.
37. یاقوت الحموى، همان، ج4، ص 254؛ الخطیب بغدادى، همان، ص79؛ ابن خلدون، همان، ص308.
38. یعقوبى، همان، ص 22.
39. الصابى، الوزراء، ص 281.
40. مسکویه رازى، تجارب الامم، ج6، ص 8 و 367.
41. توحیدى، الامتاع و المؤانسة، ج 3، ص 160.
42. ابن الجوزى، همان، ص 133.
43. الروذراورى، ذیل تجارب الامم، ص 189 و 199.
44. همان، ص 171.
45. همان، ص 222 ـ 223.
46. ابن اثیر، همان، ص 65.
47. ابن تغرى بردى، همان، ص 278.
48. مسکویه رازى، همان، ص 8 ـ 367.
49. ابن خلدون، همان، ص 662؛ ابن اثیر، همان، ص 48 ـ 49.
50. خواندمیر، دستورالوزرا، ص 123.
51. ابن اثیر، همان، ص 67 ـ 68.
52. ابن کثیر، همان، ج 12، ص 25.
53. ابن خلدون، همان، ص 707 ؛ ابن اثیر، همان، ص 296.
54. ابن خلدون، همان، ص 707 ـ 708.
55. ابن کثیر، همان، ج 11، ص 187؛ مسکویه رازى، همان، ص 259.
56. الهمدانى، همان، ص 199.
57. ابن اثیر، همان، ج 15، ص 30؛ ابن کثیر، همان، ص 307.
58. الهمدانى، همان، ص 212؛ ابن اثیر، همان، ص 40 ـ 41؛ ابن کثیر، همان، ص 301.
59. ابن تغرى بردى، همان، ص 164.
60. ابن خلدون، همان، ص 682.
61. ابن تغرى بردى، همان، ص 259.
62. ابن کثیر، همان، ص 66؛ ابن تغرى بردى، همان، ص 301.
63. حنا الفاخورى، تاریخ الادب العربى، ص 667.
64. همان، ص 177.
65. ابن کثیر، همان، ص 52.
66. الخطیب بغدادى، همان، ج 7، ص 426.
67. توحیدى، همان، ج 1، ص 134.
68. ابن اثیر، همان، ج 16، ص 314؛ ابن خلدون، همان، ص 717.
69. ابن خلدون، همان، ص 72؛ ابن اثیر، همان، ص 316.
70. ابن اثیر، همان ص 335 و 317.
71. ابن کثیر، همان، ص 96.
منابع:
ـ ابن اثیر، عزالدین على، تاریخ الکامل، ترجمه‏ى دکتر على هاشمى‏حائرى، (تهران، شرکت سهامى چاپ و انتشارات کتب ایران، 1351).
ـ ابن بطوطه، رحله، ترجمه‏ى دکتر محمدعلى موحد، (تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1348).
ـ ابن تغرى بردى، جمال‏الدین ابى المحاسن، النجوم الزاهرة فى ملوک مصر و القاهرة، (بى جا،وزارة الثقافة و الارشاد القومى، بى تا).
ـ ابن جبیر، رحله، (بیروت، دارالصادر، بى‏تا).
ـ ابن الجوزى، ابى الفرج عبداللّه‏، المنتظم فى تاریخ الملوک و الامم، دراسة و تحقیق محمد عبدالقادر عطاء و مصطفى عبدالقادر عطاء، راجع و صححه نعیم زرزور، (بیروت، دارالکتب العلمیه، 1992).
ـ ابن خلدون، العبر، ترجمه‏ى عبدالحمید آیتى، (موسسه‏ى مطالعات و تحقیقات فرهنگى، 1364).
ـ ابن طقطقى، محمدبن على‏بن طباطبا، تاریخ الفخرى، ترجمه‏ى محمد وحید گلپایگانى، (تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360).
ـ ابن کثیر، البدایة و النهایة، تحقیق مکتب تحقیق التراث، (بیروت، بى‏نا).
ـ اصطخرى، ابواسحق ابراهیم، المسالک و الممالک، به اهتمام ایرج افشار، چاپ 3، (انتشارات علمى و فرهنگى، 1368).
ـ التنوخى، ابى على المحسن بن على، نشوار المحاضرة و اخبار المذاکرة، تحقیق عبوالشالجى المحامى، (بیروت، دار الصادر، 1995).
ـ توحیدى، ابوحیان، الامتاع و المؤانسة، صححه احمدامین و احمد زین، (مصر، مطبعة السعادة بجوار محافظة، 1931).
ـ جیهانى، ابوالقاسم بن احمد، اشکال العالم، ترجمه‏ى على بن عبدالسلام کاتب، (مشهد، نشر به‏نشر، 1368).
ـ الخطیب بغدادى، حافظ ابى‏بکر احمدبن على، تاریخ بغداد، (مصر، مکتبة الخانجى بالقاهره و المکتبة العربیة ببغداد و مطبعة السعادة بجوار المحافظة، 1931).
ـ خواند میر، غیاث الدین محمد، دستور الوزرا، به تصحیح سعید نفیسى، چاپ 2، (انتشارات اقبال، 1355).
ـ الحنبلى، ابن العماد، شذرات الذهب فى اخبار من ذهب، (بیروت، دارالاحیاء و التراث العربى، بى‏تا).
ـ الروذراورى، ظهیر الدین، ذیل تجارب الامم، (شرکت تمدن الصناعیة، مصر المحمیة، 1916).
ـ الصابى، ابى الحسن الهلال بن محسن، الوزراء، تحقیق عبدالشار احمد فراج، (دارالاحیاء الکتب العربیة، 1958).
ـ الصولى، ابى‏بکر محمدبن یحیى، اخبار الراضى و متقى باللّه‏، عنى بنشره ج، هیورت، دن، (مصر، مطبعة الصارى، 1935).
ـ الفاخورى، حنا، تاریخ الادب العربى، چاپ 2، (تهران، انتشارات توس، 1380).
ـ مسعودى، ابوالحسن على بن حسن، التنبیه و الاشراف، ترجمه‏ى ابوالقاسم پاینده، (تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1345).
ـ مسکویه رازى، ابوعلى، تجارب الامم، ترجمه‏ى علینقى منزوى، (تهران، انتشارات توس، 1376).
ـ مقدسى، ابوعبداللّه‏محمدبن احمد، احسن التقاسیم فى معرفة الاقالیم، ترجمه علینقى منزوى، (تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، 1361).
ـ الهمدانى، محمدبن عبدالملک، تکملة تاریخ الطبرى، تحقیق البرت یوسف کنعان، (بیروت، المطبعة الکاتولیکیة، 1961).
ـ یاقوت الحموى، شهاب الدین، معجم البلدان، (تهران، انتشارات اسدى، 1965).
ـ یعقوبى، ابن واضح، البلدان، ترجمه‏ى محمد ابراهیم آیتى، (تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1347).