تشیع بصره در قرون نخستین (مقاله پژوهشی حوزه)

منابعِ تاریخى بصره را شهرى سنّى و طرفدار عثمان معرفى کرده‏اند، در حالى که بصره قدیم فى الجمله شیعه عثمان بوده نه بالجمله. استعمال واژه شیعه على(ع) در مقابل شیعه عثمان در محاورات مردم بصره و... گویاى این مدّعا است که شیعیان از آغاز در حیات سیاسى ـ مذهبى شهر تأثیر گذار بوده‏اند؛ از این رو باید پیشینه تشیعِ بصره را همگام با تولد شهر دانست، هر چند این گروه از جمله اقلیت‏هاى مذهبى شهر به شمار مى‏آمدند. در قرنِ پنجم، تفکر شیعى در این شهر بسط و گسترش یافت و مذهبِ غالبِ شهر شد. مقاله حاضر به ارائه شواهدى در اثبات وجود تشیع در بصره در قرون نخستین مى‏پردازد.
مقدمه
شیعه به معناى پیرو است که در ادبیات اسلامى بر پیروان على(ع) و محبان آن حضرت اطلاق مى‏شود، البته این واژه در قرون نخستین بر کسانى که به تقدم على بن ابى طالب(ع) بر عثمان باور داشتند یا قائل به افضلیّت على(ع) بر خلفا بودند یا اطاعت و پیروى تام از ائمه مى‏کردند نیز اطلاق مى‏شد و گاه افرادى را شیعه مى‏خواندند که جنبه لاهوتى به ائمه مى‏دادند. مقاله حاضر در جستجوى شواهد و قرائنى است که نشان از وجود تشیع در بصره در قرن‏هاى اولیه اسلام (تا سال 400 ق) دارد. مورخین عموما این شهر را عثمانى مى‏دانند امّا شواهد و قرائن فراوانى نشان مى‏دهد که در سده‏هاى نخست قمرى شیعیانى در این شهر سکونت داشته‏اند. به نظر نگارنده، حکم به عثمانى مذهب بودنِ عموم ساکنان بصره مى‏تواند ناشى از تأثیر عثمانى‏ها بر تاریخ‏نگارى باشد(1) چون مى‏توان گفت آغاز و رشد شیعه امامى در بین قبائل عراق از نواحى بصره و کوفه و حلّه بوده است. در هر حال در بین قبایلِ مختلف گرایش به شیعه وجود داشته و عده زیادى از اهالى شهر دوستدار اهل بیت بوده‏اند. بصره امروز هم از جمله شهرهاى شیعه نشین عراق مى‏باشد، هر چند اقلیت‏هاى مذهبى دیگرى نیز در این شهر زندگى مى‏کنند؛ به هر حال درباره مذهب این شهر دو فرضیه قابل طرح و بررسى است:
1. در قرونِ نخستین این شهر عثمانى مذهب بوده و با امامت على بن ابى‏طالب(ع) مخالفت مى‏کرد.(2) اصمعى معتقد است «البصرة کلّها عثمانیة».(3) حماد بن ابى سلیمان نیز معتقد است این شهر عثمانى بوده است، او مى‏گوید «بصره قطعه‏اى از شام است که در میان ما فرود آمده است».(4) ماسینیون مى‏گوید «بصره موطنِ اهل جماعت بود».(5) حسین جعفرى مى‏گوید «در بصره به طور کلى جو ضدّ تشیع حاکم بود».(6) شارل پلا معتقد است تا پزمان مرگ عثمان در بصره شیعه‏اى وجود نداشت.
2. با وجود حاکمیت حاکمان عثمانى این شهر نیز چون شهرهاى دیگر شیعه داشته است.
مقاله حاضر قصد ندارد وجود عثمانى مذهبان را در بصره نفى کند، بلکه همگام با مورخین معتقد است مذهبِ غالب در بصره عثمانى‏گرى بوده است، امّا در پى آن است با غبار روبى از فرضیه دوم بدون نظر به گونه‏هاى مختلفِ تشیع شواهد و قرائنى را ارائه نماید که از وجود تشیع در این شهر حکایت دارد.
پیشینه تحقیق
درباره این موضوع (تشیع بصره) کمتر کند و کاو شده و مطالبى هم که در منابع تاریخى آمده پراکنده و گاه مختصر است، البته کتاب‏هایى مستقل به این بحث پرداخته‏اند که شمارشان از انگشتان دست تجاوز نمى‏کند، از جمله:
شارل پلا صفحاتى از کتاب الجاحظ فى البصرة و بغداد و سامراء را به این مهم اختصاص داده است؛ کتاب پلا را دکتر ابراهیم الکیلانى به عربى ترجمه کرده و در سال 1406ق در بصره به زیور چاپ آراست. نوشتار دوم کتابِ مختصر البصرة فى نصرة الإمام الحسین(ع) است که نزار منصورى تألیف کرده است. منصورى در کتاب خود، نیم‏نگاهى به تشیع بصره و نقش آن‏ها در قیام عاشورا و خونخواهى سالار شهیدان دارد. این کتاب نیز در سال 1421ق در قم به چاپ رسید. گفتنى است در بعضى منابع سخن از کتبى به میان آمده که از تشیع بصره بحث کرده‏اند که متأسفانه به دلایل مختلفى در دسترس ما نیستند.
سابقه تاریخى شهر
بصره قبل از اسلام
قبل از اسلام به آن منطقة الیصیر مى‏گفتند. در زمان کلدانیان این شهر داراى نام‏هایى چون؛ تدمر و تروم و ترون بود. این نام‏ها برگرفته از زبان آرامى‏هاست که کلدانیان بر این شهر نهادند.(7) در عهد کورش، عجم به قصد نابودى دولتِ کلدانى به عراق حمله برد و با تصرف شهرهاى عراق دولت کلدانىِ حاکم بر عراق فرو پاشید. عجم بعد از تسلط بر عراق نام جدید «هستاباد اردشیر» را بر این شهر نهاد. بعد از حمله عجم به عراق به دلیل نبود دولتى مستقل و تاخت و تاز فارس‏ها و دولت روم، خرابى کامل بر شهر استیلا یافت؛ از این رو نام این شهر را المؤتکفه نهادند.
بصره بعد از اسلام
تاریخ تأسیس
در تاریخ تأسیس این شهر اختلاف نظر وجود دارد. عده‏اى بر این باورند بصره در سال چهاردهم قمرى به دستور عمر و به وسیله عتبة بن غزوان ساخته شد.(8) گروه دیگرى قائلند بصره در سال پانزدهم هجرى قمرى ساخته شد. در نظر عده‏اى از مورخان، این شهر در سال شانزدهم هجرى قمرى تأسیس شد.(9) برخى منابع گزارش از احداث بصره در سال هفدهم هجرى قمرى مى‏دهند.(10) گروهى معتقدند بصره شش ماه قبل از کوفه تأسیس شد،(11) نیز گفته‏اند کوفه در سال هفدهم یا هجدهم هجرى قمرى تأسیس شد.
نتیجه این که در بین منابع تاریخى، اجماع و اتفاقى درباره تأسیس این شهر وجود ندارد، امّا مى‏توان گفت این شهر بین سال‏هاى چهاردهم تا هجدهم بنا شده است.
بصره قدیم (تا قرن چهارم قمرى)
این عنوان در جغرافیاى عراق بر بصره از زمان تأسیس تا اواخر قرن چهارم اطلاق مى‏شود. مراد از آن شهرى است که در سال شانزدهم هجرى قمرى به دستور عمر و به وسیله عتبة بن غزوان ساخته شد که بر اساس آمار ارائه شده از سوى امویان حدود سى و پنج هزار نفر در آن زندگى مى‏کردند. بر پایه همین گزارش بافتِ جمعیتى شهر قدیمِ بصره عبارت بود از مسیحیانى که حدود شش هزار نفر بودند و فارس‏ها که آن‏ها نیز حدود شش هزار نفر از جمعیت شهر را تشکیل مى‏دادند، بقیّه جمعیّت بصره قدیم متشکل از اعرابى بود که عده کثیرى از آن‏ها عثمانى مذهب بودند، هر چند عده قلیلى از شیعه مذهبان و نژاد ترک نیز در بافت جمعیتى بصره وجود داشته‏اند.
بصره‏شناسان معتقدند روستاى الزبیر کنونى نشانه‏اى از بصره قدیم است. این شهر به دلایل مختلفى چون حمله تاتار و مغول ... و اعراب بادیه نشین و آتش سوزى‏ها(12) و امراض و بیمارى‏هایى چون طاعون و... کاملاً از بین رفته است. از شهر قدیم بصره آثارى چون مسجد على(ع) و قبر طلحه و زبیر و ابن سیرین و حسن بصرى باقى مانده است.(13)
بصره جدید (از قرن چهارم به بعد)
از قرن چهار قمرى به بعد مراد از شهر بصره در جغرافیاى عراق شهرى است که در دوره «شیخ عبدالسلام عباسى» که به «آل باش اعیان العباسى»مشهور بوده است تأسیس شد. این شهر در هفت مایلى شرق بصره قدیم در حوالى اُبله باستانى بنیاد نهاده شد. مورخین بناى بصره امروزى را در سال 375ق مى‏دانند که در آغاز بصیره (بصره کوچک) نامیده مى‏شد. این شهر کم‏کم توسعه یافت و به شهر بزرگى تبدیل شد که امروزه به بصره مشهور شده است.(14)
بافت جمعیتى شهر (بصره قدیم)
جمعیّت بصره از پنج قبیله مهم تشکیل مى‏شد که عبارتند از:
1. بکر بن وائل که در مرکز و بخش شرقى بصره و در دو محل البطنیه و الزابوقه زندگى مى‏کردند.
2. قبیله عبدالقیس، که در شرق و شمال در محلى در نزدیکى البورت سکونت داشتند وعده کثیرى از آن‏ها شیعه بودند.
3. بنى‏تمیم، که در غرب و جنوب غربى این شهر و در منطقه‏اى از مربد تا جامع زندگى مى‏کردند.
4. قبیله ازد، که در شمال غربى و در منطقه حدان و هداد زندگى مى‏کردند.
5. اهل العالیه، که افراد آن متشکل از قبائل بنى قیس و قریش و کنانه و بجیله و خثعم و مزینه و اسد بودند که در بخش مرکزى شهر و در بین الجامع و البطنیه زندگى مى‏کردند.(15)
ماسینیون معتقد است تمام افراد قبیله بکر و عبدالقیس شیعه بودند، اما اکثر طوائف تمیم ضد تشیع بودند به جز طائفه‏اى از بنى‏سعد که متمایل به تشیع بودند؛ در دیدگاه وى به جز موالى از طائفه بنى اسد همه آن‏ها ضد تشیع بودند.
شواهد تاریخى وجود تشیع در بصره
نشانه‏هاى وجود تشیع در نیمه اوّل قرن نخست
ادلّه قاطعى در نیمه اوّل قرن اوّل قمرى بر تشیع بصره وجود ندارد، ولى بعضى از شواهد نشان از ظهور و بروز گرایش به تشیّع است. زمان عثمان در وقت جمع‏آورى قرآن و یکى کردن نُسخ آن بعضى از شیعیانِ کوفه و بصره بر عثمان خرده گرفتند که چرا نسخه قرآن عثمانى با نسخه‏اى که به خطّ على است تفاوت دارد.(16) این اعتراض و توجه به قرآن امیرمؤمنان(ع) مى‏تواند علامتى بر وجود علویان (در مقابل عثمانیان) در بصره باشد.
مورخان نقل مى‏کنند در سال 35ق مالک بن حارث نخعى و مالک اشتر با دویست نفر از اهالى کوفه و حکیم بن جبله عبدى با صد نفر از اهل بصره و عبدالرحمن بن عدیس بلوى با سیصد نفر از مصر براى اعتراض به عملکرد عثمان و حکامِ او به طرف مدینه حرکت کردند و در محلى به نام ذى خشب مستقر شدند؛(17) در نهایت این حرکت به قتل عثمان انجامید. نتیجه این که شرکت صد نفر از اهالى بصره در این اعتراض و محاصره خانه عثمان و قتلِ وى مى‏تواند نشانه‏اى از وجود تشیع در این شهر باشد.
وقتى عثمان از ورود شورشیان به ذى خشب آگاه مى‏شود على(ع) را به نزد آن‏ها مى‏فرستد و شورشیان با وساطتِ حضرت منصرف مى‏شوند و به بلاد خویش برمى‏گردند. پذیرش وساطت على(ع) از سوى شورشیان مؤیّد تمایلِ آن‏ها به على و تشیّع است.(18)
مورخان مى‏نویسند زمانى که عایشه آهنگ بصره نمود دعوتنامه‏اى براى قبیله بنى سعد فرستاد و آن‏ها را به همکارى و شرکت در جنگ جمل دعوت نمود، امّا قبیله بنى سعد از یارى عایشه خوددارى کردند و به منطقه الحلجا که در دو فرسخى بصره بود کوچیدند. مهم‏تر این که احنف بن قیس نامه‏اى به این مضمون براى على(ع) نوشت: یا امیرالمؤمنین قبیله ما آماده یارى رساندن به شما هستند، اگر اجازه دهى با صد سوار به سوى شما آییم و اگر اجازه ندهى ما (بنى سعد) وارد معرکه جمل نمى‏شویم. در نهایت آن‏ها به دستور على(ع) در جنگ شرکت نکردند، زیرا على(ع) به آن‏ها گفت: مصلحت در این است که شما در جنگ شرکت نکنید.(19) برخورد بنى سعد با عایشه و ارسال نامه به على(ع) نشان از وجود شیعه در این شهر دارد، در حالى که خیلى از قبایل بصره به عایشه پیوستند و خلیفه زمانِ خویش را تنها گذاشتند. این عکس‏العملِ بنى‏سعد را اگر به حب تعبیر نکنیم نشان از این واقعیت است که از على(ع) بغض نداشته‏اند.
از جمله شواهد تشیع بصره تا واقعه جمل (36یا 35ق) گزارشِ ابوعمر است، مبنى بر این که وقتى طلحه و زبیر به بصره نزدیک شدند عثمان بن حنیف با استعداد هفتصد نفر که عمدتاً از قبیله ربیعه بودند سپاهى تشکیل داد و حکیم‏بن جبلة‏العبدى و بکر بن وائل را به فرماندهى انتخاب کرد و به سوى آن‏ها گسیل داشت. این لشکر در الزابوقه با سپاه عایشه برخورد کردند. بین دو جبهه جنگى سخت شعله‏ور شد. معروف است در آن معرکه حکیم بن جبله مى‏گفت: اللّهم اشهد، اللّهم اشهد. او مى‏گفت در جنگ با طلحه و زبیر هیچ شک و تردیدى ندارم، هر کس در ستیز با این دو مردد است برگردد.(20) بر اساسِ این گزارش شیعیانى قبل از جنگ جمل در بصره زندگى مى‏کردند و از نماینده على(ع) نیز اطاعت مى‏کردند.
نشانه دیگر پیروى بصرى‏ها از على(ع) روایاتى مى‏باشد که حاکى از وجود تصورى کلى از واژه دین على در مقابل واژه دین عثمان است، از جمله این روایات داستان اسارت عمرو بن یثربى ضبى است. گفته شده که در جنگ جمل یکى از یاران عایشه به نام عمرو بن یثربى ضبّى اسیر سپاهیان على(ع) شد. او سه نفر از مردان جنگجوى على(ع) را به شهادت رسانده بود. وى هنگامِ اسارت شعرى به این مضمون سرود که من بر دین عثمانى هستم. على(ع) دستورِ قتل او را صادر نمود. وقتى از علت حکم پرسیدند. حضرت على(ع) فرمود: او مى‏گوید سه نفر از پیروان دین على را کشته است.
عبدالوهاب الخیرو در این زمینه مى‏گوید: بعد از سقیفه على(ع) یاران و پیروانى در بصره داشت که بعد از قتل عثمان و بیعت مهاجر و انصار با على(ع) به شیعه على(ع) مشهور شدند.(21) شارل پلا هم مى‏گوید: قبل از مرگ عثمان عده‏اى از قبیله بکر بن وائل و الزط وسیابجه و بنى‏عبدالقیس در صف یاران و انصار على(ع) بودند که بعد از جنگ جمل با على(ع) بیعت کردند.(22)
گفته مى‏شود بعد از شکست مصر، عمرو بن حَمِق ، حجر بن عدى، حبة بن جوین عُرَنى بجلى، حارث بن اعور همدانى و عبداللّه‏ بن سباء همدانى نزد على(ع) آمدند و نظرش را درباره ابوبکر و عمر و... پرسیدند. على(ع) جوابیه‏اى براى آن‏ها نوشت. در بخشى از جوابیه آمده است... شنیدم آن‏ها به مکه رفتند و با سپاهى که یک یک آن‏ها با من بیعت کرده بودند آهنگ بصره کردند، این دو بر نماینده من و نگهبانان بیت المال تعرض کردند و بر مردم شهرى که همه در بیعت من بوده‏اند تاختند... آن‏ها به شیعیان من هجوم آوردند و شیعیان مرا زیر شکنجه و حبس و تبعید قرار دادند و عده‏اى از آن‏ها را به شهادت رساندند... ؛(23) لفظ شیعه در کلام حضرت مى‏تواند نشانى از تشیّع در بصره باشد.
در جنگ جمل عده‏اى مأمور پى کردن شتر عایشه شدند، از جمله عدى بن حاتم الطائى، ابوظریف، مالک اشتر، عمار بن یاسر، المثنى بن مخرمة العبدى. به نظر بلاذرى مثنى ابن مخرمه از شیعیان بصره بوده است.(24) همچنین گفته مى‏شود رزمنده‏اى که به دستور على(ع) با شمشیرش پاى شتر عایشه را قطع کرد اعین بن ناحیه تمیمى دارمى بود، وى از شیعیان بصره و از طایفه شاعر مشهور بصرى فرزدق بوده است و هم اکنون قبر وى در بصره زیارتگاه شیعیان است.(25)
شیعیان بصره و جنگ صفین
شرکت شیعیان بصره در پیکار صفین خود نشانى از وجود تشیع در این شهر است.(26) بنابه نقل مجلسى(ره) وقتى على(ع) از بصره به سوى کوفه حرکت کرد عده‏اى از بزرگان بصره، چون احنف بن قیس و جاریة بن قدامه و حارث بن زید و زید بن جبله و اعین بن ضبیعه با عده زیادى از اشراف بنى تمیم همراه على(ع) بودند؛ به گزارشِ وى احنف بن قیس خطاب به على(ع) گفت: اى امیرالمؤمنین اگر بنى سعد در جنگ جمل شما را یارى نکردند با دشمن شما نیز همراه نبودند... اى امیرالمؤمنین بستگان ما در بصره زندگى مى‏کنند، اگر ما را به سوى آن‏ها بفرستى عده زیادى از آن‏ها همگام با ما به یارى تو خواهند پرداخت و کوتاهى گذشته را جبران خواهند کرد. همو مى‏افزاید وقتى سخن احنف به پایان رسید على(ع) به احنف بن قیس فرمود: نامه‏اى براى قوم خود بنویس و آن‏ها را به قیام علیه معاویه دعوت کن. او نیز به دستور امیرالمؤمنین(ع) عمل نمود و فردى به نام حارث نامه احنف را به بستگان بصرى وى رساند. گفته مى‏شود وقتى نامه احنف به بستگانش رسید اکثر اهالى بصره به قصد یارى على(ع) به کوفه آمدند.(27) علاوه بر نامه احنف بن قیس، نامه على(ع) به ابن عباس (فرماندار بصره) شاهد گویایى بر وجود تشیع در بصره قبل از جریان صفین است؛ بنا به گزارش اسکافى وقتى على(ع) مصمم بر جنگ با ناکثین شد نامه‏اى به فرماندار شیعى بصره (عبداللّه‏ بن عباس) نوشت واز او خواست فردى را جانشین خود نماید و به حضرت ملحق شود تا با هم به جنگ معاویه بروند. این نامه بیانگر وجود حکومت شیعى در بصره است و نشان از وجود شیعیان در این شهر دارد، چون فرد شیعى باید به جاى ابن عباس معرفى شود تا نماینده على(ع) در بصره شود. همچنین گزارش مى‏شود در صفین مضریان از کوفه و بصره در میانه و قلب لشکر على(ع) مى‏جنگیدند و احنف بن قیس فرماندهى تمیمیان بصره را به عهده داشت. حضین‏بن‏منذر فرمانده بکریان و جاریة بن قدامه سعدى فرمانده بنى رباب و اعین بن ضبیعه فرماندهى بنى حنظله بصره را به عهده داشتند. اسکافى در ادامه گزارش مى‏گوید خالد بن معمر فرماندهى زهل بصره و حریث بن جابر حنفى فرماندهى لهازم بصره و عمروبن‏حنظله فرمانده عبد قیس بصره و حارث بن نوفل هاشمى فرماندهى قریش بصره و قبیصة بن شداد هلالى فرماندهى بنى قیس بصره را به عهده داشتند. علاّمه مجلسى هم از شرکت قبیله ربیعه در جنگ صفین خبر مى‏دهد. وى از بسیارى بزرگان چون خالد بن العمر الذهلى، على بن بکر بن وائل، عمرو بن مرجوم العبدى از عبدالقیس، صبرة بن شیبان الازدى(28) و شریک بن الاعور الحارثى از اهل العالیه وا حنف بن قیس و...(29) نام مى‏برد.
هاشم عثمان از «الهدایة الکبرى» نوشته ابن‏حمدان خصیبى نقل مى‏کند: وقتى جنگ بین على(ع) و معاویه به پایان رسید على(ع) دستور داد تا اهالى عراقین (کوفه و بصره) دست از جنگ بردارند، على(ع) به رزمندگان خطاب کرد «...انّکم معاشر شیعتنا طالبتمونا بالمراجعة عن قتال معاویة والهدنة». گفته شده وقتى پیام على(ع) به رزمندگان رسید حدود سه هزار نفر رزمنده شیعى ـ که همه آن‏ها اهل کوفه و بصره بودند ـ دست از جنگ کشیدند و در نزد امیرالمؤمنین اجتماع کردند.(30)
شیعیان بصره و امام حسن(ع)
صلح امام حسن(ع) و بازتابِ آن نیز از وجود شیعیان در بصره خبر مى‏دهد. سلیمان بن صرد بعد از صلح امام حسن(ع)، خدمت امام رسید و گفت: صلح شما باعث تعجب ما شد، چرا که چهل هزار جنگجو از اهل کوفه و جمعى از شیعیان بصره با تو بودند.(31) استعمال لفظ شیعه در این گفتگو دال بر وجود شیعیانى در بصره است.
گفتگوى عمرو بن عاص با معاویة‏بن ابوسفیان شاهد دیگرى بر وجود تشیع در بصره است؛ علاّمه مجلسى نقل مى‏کند در زمان امام حسن(ع) احنف بن قیس و صعصعة بن صوحان به نمایندگى از مردم بصره نزد معاویه رفتند، عمروعاص به معاویه گفت: این دو نفر از شیعیان على(ع) هستند و على را در جنگ جمل و صفین یارى کردند.(32)
در نقل دیگرى آمده است مغیره تصمیم داشت با لشکرى بر خوارج بتازد، فردى از یاران وى گفت: افراد این لشکر را از شیعیان انتخاب کن. او با استعداد حدود سه هزار نفر که همه از شیعیان بصره بودند به جنگ خوارج رفت.(33) به بیان «مادلونگ» وقتى بصریان ماجراى صلح امام حسن(ع) را شنیدند و از رفتار معاویه در کوفه آگاه شدند خلافت معاویه را نپذیرفتند و دست به قیام و انقلاب زدند.
از سوى دیگر ابن قتیبه گزارش مى‏دهد بعد از صلح امام حسن(ع) عدّه قلیلى از شیعیان شهرهاى مدینه و مکه و یمن و بصره صلح را نپذیرفتند و نزد محمدبن‏حنفیه رفتند و با او دست بیعت دادند و زکات مال خود را به او مى‏پرداختند، وى نیز براى شهرهاى مختلف نماینده تعیین کرد؛ از این رو شیعیان شهرهاى مذکور نظام اموى را تحمل نکردند و علیه آنان دست به قیام زدند.(34) شیعیان بصره مرتباً از اطاعت امویان سرباز زدند تا این که در سال 45ق زیاد بن ابیه والى بصره شد و کشتار فجیعى بین شیعیان به راه انداخت و مجدداً بصره را به حکومت امویان برگردانید.(35) آنچه ذکر شد اگرچه ادّله قاطعى بر وجود تشیّع در بصره نیست، امّا مى‏تواند نشانه‏اى از آن باشد.
شیعیان بصره و امام حسین(ع)
هر چند در زمان قیام سالار شهیدان حاکمانِ بصره راه‏هاى خروجى شهر را به شدت تحت کنترل قرار دادند و از خروج بصریان ممانعت مى‏کردند،(36) امّا منابع تاریخى بیان از آن دارند که هوشیارى و بیدارى تشیع از دوره امامت امام حسن(ع) تا دوره ولایت و امامت امام حسین(ع) همچنان ادامه یافت و عده کثیرى از شیعیان بصره در واقعه طف به یارى سالار شهیدان شتافتند. گفته شد وقتى کوفیان سالار شهیدان را به کوفه دعوت کردند حضرت در روز ترویه سال 60ق رهسپار عراق شد، در حالى که عده‏اى از اهالى مکه و حجاز و جمعى از اهالى بصره سالار شهیدان را همراهى مى‏کردند.(37) بصرى‏هایى که حضرت را همراهى مى‏کردند در مکه به او ملحق شدند که یزید بن بثیط و فرزندان عبداللّه‏ و... از آن جمله‏اند.
در تاریخ آمده، سالار شهیدان نامه‏اى خطاب به بزرگان شیعه بصره نوشت و آن‏ها را به اطاعت و یارى خود دعوت کرد، رجال و بزرگانى چون مالک‏بن مسمع‏البکرى، احنف بن قیس، منذر بن الجارود و... مخاطب نامه بوده‏اند. وقتى نامه امام حسین(ع) به اهالى بصره رسید یزید بن مسعود عده‏اى از قبایل مختلف را ـ که از بنى‏تمیم و بنى‏حنظله و بنى سعد... و بنى عامر بودند ـ جمع نمود و نامه سالار شهیدان را براى آن‏ها قرائت کرد و سپس براى آن‏ها سخن گفت.
وى ضمنِ سخنانى معاویه و حسین(ع) را معرفى کرد و مردم را به یارى حسین(ع) تشویق نمود. بنابر نقل مورخان، اهالى بصره دعوت سالار شهیدان را پذیرفتند و یزید بن مسعود طى نامه‏اى ـ که حجاج بن بدر السعدى آن را خدمت امام برد ـ خبر قبول ولایتِ سالار شهیدان از جانب بصرى‏ها را به امام رساند.(38) ما براى جلوه بهتر بحث به مطالبى چند اشاره مى‏نمائیم:
شهداى شیعى بصره در واقعه کربلا
1. ادهم بن امیه العبدى البصرى، او از جمله صحابیانى بود که در مکه به سالار شهیدان پیوست.(39)
2. حجاج بن بدر التمیمى السعدى البصرى.(40)
3. سیف بن مالک العبدى البصرى.(41)
4. سالم مولى عامربن مسلم البصرى العبدى.(42)
5. عامربن مسلم بن حسان بن شریح العبدى البصرى.(43)
6. عبداللّه‏ بن یزید بن ثبیط العبدى البصرى.(44)
7. الهفهاف بن المهند الراسبى البصرى.(45)
8. یزیدبن ثبیط العبدى بن عبدالقیس البصرى.(46)
راویان شیعى بصره و امام حسین(ع)
بصره از جمله شهرهاى مهم عراق و عدل کوفه بود. در این شهر راویان شیعىِ فراوانى به سماع و نقل حدیث مشغول بودند؛ در این قسمت به نام چند راوى شیعى که از امام حسین(ع) نقل حدیث نمودند اشاره مى‏شود:
ابان بن العیاش، الاحنف بن قیس بن معاویه، ظالم بن عمرو بن سفیان بن جندل،(47) عبداللّه‏ بن حکیم بن جبلة العبدى البصرى،(48) قیس بن الهیثم،(49) ماریة بنت منفذ العبدى بن عبدالقیس البصرى،(50) المثنى بن مخرمة العبدى البصرى،(51) مسعود بن عمرو ابوقیس الازدى البصرى،(52) نضرة الازدیة البصریة،(53) یزید بن مسعود ابوخالد النهشلى البصرى.(54)
بازتاب شهادت سالار شهیدان در بصره
مورخان و مقاتل نویسان مى‏نویسند زمانى که سالار شهیدان رهسپارِ کربلا شد نامه‏اى به سران بصره نوشت.(55) وقتى نامه سالار شهیدان به بصره رسید عبیداللّه‏ مردم را از یارى سالار شهیدان منع کرد و دستور داد تا مرزبانان راه‏هاى خروجى شهر را با دقّت کنترل کنند و از خروج شیعیان جلوگیرى نمایند؛ از این رو اکثر شیعیان بصره توفیق یارى حسین(ع) را نیافتند.(56) بعد از شهادت سالار شهیدان کوفیان پشیمان شدند و در صدد خونخواهى حسین(ع) برآمدند. کوفیان قبل از هر اقدامى، نامه دعوتى براى شیعیان بصره نوشتند تا بصرى‏ها نیز در خونخواهى حسین(ع) شیعیان کوفه را یارى کنند. نامه کوفیان به دست «المثنى بن مخرمة العبدى» از قبیله بنى تمیم رسید. المثنى جوابیه‏اى خطاب به سلیمان بن صرد خزاعى نوشت و در آن جوابیه گفت: نامه شما را خواندیم و با فکر شما (خونخواهى حسین) موافقیم. به نقل طبرى بعد از مدّت بسیار کوتاهى، المثنى بن مخرمه با سیصد نفر از اهالى بصره براى خونخواهى حسین(ع) راهى کوفه شد؛(57) نتیجه این که در زمانِ شهادت سالار شهیدان و بعد از آن شیعیانى در بصره بودند.
هر چند این عده به دلایلى در واقعه کربلا حضور فعالى نداشتند، امّا در خونخواهى سالار شهیدان ایفاى نقش کردند. به گزارش «الکساندر آدامون» شیعیانِ بصره بعد از مرگ یزید از فرصت استفاده کردند و به قیام و انقلاب دست زدند. در این قیام حدود ده هزار مسلح شرکت داشتند. این لشکر به قصد انتقام از عبیداللّه‏ بن زیاد به سوى شام حرکت کرد. ثمره این قیام فرار عبیداللّه‏ از بصره بود. گفته مى‏شود مروان بن حکم با فرستادن لشکرى انقلاب بصرى‏ها را سرکوب کرد.(58)
جلوه‏هاى شیعى بصره در قرون اوّلیه اسلام
قیام‏هاى شیعى بصره
وقوع قیام‏هاى شیعى در بصره خود نشانى از وجود تشیع در سده‏هاى نخست در این شهر است؛ با توجه به این که در ضمن مباحث به قیام‏هاى به وجود آمده در قرن نخست اشاره مى‏شود در این قسمت به قیام‏هاى به وجود آمده از قرن دوم قمرى به بعد اشاره مى‏کنیم:
1. قیام زید بن على بن الحسین در کوفه
از جمله شواهد تاریخى تشیع در بصره، شرکت شیعیان بصره در قیام زید بن على بن الحسین است. به گزارش مورخان از جمله قیام‏هاى علوى که نیمه اول قرن دوم قمرى در کوفه به وقوع پیوست قیام زید بن على بن الحسین بود که ماهیتى شیعى و ضد اموى داشت. وقتى زید تصمیم به قیام گرفت یاران شیعى کوفى وى به او گفتند: صدهزار نفر از شیعیان کوفه و بصره و خراسان با تو بیعت و از تو حمایت مى‏کنند. به گزارش ابومخنف فقط پانزده هزار نفر از رزمندگان زید کوفى بوده‏اند و بخش عمده نیروى رزمى زید را شیعیانى از مدائن و بصره و واسط و موصل و خراسان و جرجان تشکیل مى‏دادند.(59)
مؤید کلام فوق سخن عبداللّه‏ فیاض است که مى‏گوید: در قرن اول و دوم قمرى در مناطق شرقى سرزمین‏هاى اسلامى تشیع به فرقه زیدیه گرایش داشته‏اند. از این رو وقتى قیام زید بن على در کوفه ظهور مى‏کند عده زیادى از شیعیان بلاد دیگر به او ملحق مى‏شوند که در بین آنان شیعیانى از بصره نیز وجود داشته‏اند.(60)
2. قیام ابراهیم بن عبداللّه‏
از جمله قیام‏هاى شیعى که در نیمه قرن دوم در بصره به وقوع پیوست قیام ابراهیم بن عبداللّه‏ بود. این قیام را محافل زیدى و تشیع معتزلى کوفه و بصره پشتیبانى کردند. مؤید سخنِ فوق این است که در دیوان ابراهیم نام عده کثیرى از اهالى بصره ثبت شده است. گفته شده ابراهیم در سال 145ق به بصره رسید، امّا چنین به نظر مى‏رسد که وى بعد از انجام حج در سال 142ق در بصره اقامت داشت و در طى اقامتش در بصره، کاتبِ ابراهیم که از قبیله بنى عبدالقیس بود نامه‏اى براى وى نوشت. وى در این نامه به تبیین جایگاه وى در بصره پرداخت و خطاب به او نوشت: تو در بصره از جایگاه بلندى بهره‏مندى ، عده زیادى از انصار با تو همراه هستند و خوارج نیز به یارى تو همت گماشتند. وى با تکیه بر این دو عامل قیام کرد. به هر حال حرکت وى از وسیع‏ترین حرکت‏هاى شیعى بصره بود که با تکیه بر تعلقات شیعى به وقوع پیوست. در مراحل اوّلیه نهضت عدّه‏اى از رجال بصرى چون بشیر الرحال واعمش سلیمان بن مهران و عباد بن منصور القاضى و المفضل بن محمد و... با او بیعت کردند و در جنگ، با وى همراه بودند. منابع تاریخى جریان قیام را این گونه حکایت مى‏کنند:
وقتى نفس زکیه در سال 145 در مدینه دست به قیام زد برادرش ابراهیم بن عبداللّه‏ در بصره مستقر شد، چرا که عمده اهالى این شهر شیعه بودند. وى در سال 145ق اقدام به قیام و انقلاب نمود. گفته مى‏شود علویون که حدود چهارده هزار نفر آن‏ها از بصره بودند نقش تعیین کننده‏اى در قیام وى ایفا نمودند. بعد از شکست نفس زکیه منصور تصمیم گرفت با ابراهیم بجنگد، از این رو لشکرى را به فرماندهى عیسى بن موسى به جنگ وى فرستاد. دو لشکر در باخمرى با هم روبه‏رو شدند که با شکست ابراهیم و شهادت وى جنگ به پایان رسید.(61) مسلم بن قتیبة الباهلى و محمدبن سلیمان پس از ابراهیم به ترتیب فرماندار بصره شدند. محمد بن سلیمان بیش از سه هزار خانه و صد هزار نخل خرما را که متعلق به شیعیان بود از بین برد و پنج نفر از برجستگان شیعه را در بصره به دار آویخت. دعبل خزائى قصیده بلندى در رثاى محمد بن سلیمان دارد.(62) گفتنى است در قیام ابراهیم بیست هزار جنگجوى بصرى به شهادت رسیدند.(63)
3. قیام‏هاى دیگر
از قیام‏هاى شیعى بصره مى‏توان به قیام ابن‏طباطبا استناد کرد که مدتى در بصره حکومت شیعى برقرار کرد. قیام صاحب زنج در سال 255ق که ادعاى تشیّع داشت یکى دیگر از نشانه‏هاى وجود تشیّع در بصره است.
نشانه‏هاى تشیّع در میراث فرهنگى بصره
فرهیختگان شیعى بصره
وجود رجال شیعى در بصره گواه دیگرى بر وجود تشیع در این شهر است، در صفحاتى که پیش روى شماست به تعدادى از رجال فرهیخته شیعى این شهر اشاره مى‏کنیم:
1. أبوالاسود الدوئلى
وى در طبقه اوّل راویان حدیث بصره قرار دارد که علاوه بر حدیث، شعر و حکمت نیز مى‏دانست.(64) او از جمله ثقات و تابعینى بود که از على(ع) و ابوذر و ابن عباس... نقل روایت نموده است. او از بزرگان سادات شیعى و از طایفه قریش بصره بود که در محبّت به على(ع) زبانزد عموم بوده است. در جنگ جمل و صفین همگام با على(ع) جنگید و در زمان حکومت ابن عباس بر بصره کاتب وى و قاضى شهر بود(65) و بعد از ابن عباس نماینده على(ع) در بصره شد. او بعد از شهادت على(ع) از مردم براى امام حسن مجتبى(ع) بیعت گرفت و هنگام دعوت مردم به بیعت با امام مجتبى(ع) مى‏گفت: او از سوى پدر به وصایت و امامت رسیده است. گفته شده وى از اصحاب امیرالمؤمنین على(ع) و امام حسن و امام حسین و امام سجاد(ع) بوده است و در سال 69ق از دنیا رفت.
2. الخلیل بن احمد الفراهیدى
گفته شده که وى در سال صد قمرى متولد شد و در سال 175 در بصره درگذشت. مورخین درباره نحوه تفکر و مذهب وى اختلاف نظر دارند. عده‏اى بر این نظرند که وى پیرو تفکر خوارج بوده است، گروهى دیگر بر این عقیده‏اند که وى اباضى مذهب بوده و دیدگاه دیگرى حکایت از تشیع وى دارد. مخزومى که در شناخت خلیل و ارائه نظرهاى وى تلاش گسترده‏اى کرده مى‏گوید: وى از جمله خوارج و اباضى مذهب بود، امّا بعدا تحت تأثیر استاد خود ایّوب سختیانى از اباضى‏گرى عدول کرد و به مذهب اهل سنت روى آورد؛ وى پس از مدت کوتاهى مجدداً به اباضى‏گرى برگشت و در نهایت از اباضى‏گرى به تشیع روى آورد و با تفکر شیعى بدرود حیات گفت. اعتقاد خلیل به «امر بین امرین» شاهدى بر تشیع وى است. سخن وى به شاگردانش بر تشیع وى صحت مى‏نهد. گفته شده که یکى از شاگردان وى از او پرسید: چرا على(ع) امام الکل فى الکل است. وى جواب داد: چون مجموعه هستى به على(ع) محتاج‏اند، در حالى که على نیازمند به چیزى نیست. در سؤال دیگرى از وى پرسیدند که چرا مردم از ابوبکر پیروى مى‏کنند، در حالى که على(ع) افضل از اوست، وى جواب داد: بَهَرَ نُورُهُ نُورَهُمْ وَغَلَبَ ظُهُورهُ ظُهورَهُمْ وَالناسُ أَمیَلُ بِأَمْثالِهِمْ.(66)
همچنین گزارش مى‏شود که از وى درباره فضائل على(ع) سؤال شد، وى جواب داد: در حق کسى که دوست‏دارانش از ترس دشمن و دشمنانش از روى حسد و بغض فضائل وى را کتمان مى‏کنند چه بگویم، همین قدر بگویم که فضائل وى مغرب و مشرق عالم را مسخّر کرده است.
همچنین از خلیل نقل شد بهترین مشوق انسان در طلبِ علم سخن على(ع) است که مى‏گوید: قدر کل أمر ما یحسن.
گفتنى است که روضات الجنات مى‏گوید: او هم عصر با امام صادق(ع) و از جمله اصحاب وى بوده است. محسن امین نیز گزارش مى‏دهد که وى امام باقر(ع) را درک کرده است.(67)
3. فرزدق شاعر ابو فراس همام بن غالب التمیمى الدارمى
وى در سال نوزدهم قمرى در بصره متولد شد. اجداد او از فصحاى عرب بودند. وى شیعه مذهب بود، امّا در زمان بنى‏امیه تشیع خود را کتمان مى‏کرد و در عهد هشام که مراحل پایانى حیات خود را مى‏گذراند عقیده خود را اظهار نمود و به اتهام شیعه‏گرى به دستور هشام زندانى شد. به گزارش منتهى المقال وى از اصحاب على بن الحسین(ع) بوده است. قصیده میمیه وى در مدح امام سجاد(ع) مشهور است(68) و گفتگوى وى با امام حسین(ع) نیز بیانگر محبت وى به اهل بیت(ع) است. وى در سن نود سالگى در بصره به دیار معبود شتافت.
4. سید حمیرى، اسماعیل بن محمد بن یزید بن ربیعة المعروف بالسید الحمیرى
وى در سال 105ق در عمان متولد شد و زندگى خود را در بصره گذراند و در سال 173در بغداد درگذشت. وى از اصحاب امام صادق(ع) بود و امام کاظم(ع) را نیز درک نموده است. او در اوائل زندگى خود از جمله خوارج بوده است، امّا با گذشت زمان به مذهب کیسانیه گرایش یافت و بعد از آن مذهب شیعه امامى را برگزید. گفته مى‏شود که پدر و مادر وى پیرو فرقه اباضیه بودند و در خانه محقّرى در محلّه بنى ضبّه بصره زندگى مى‏کردند. احمد کمال زکى مى‏گوید: وجود شاعر شیعى بزرگى چون سید حمیرى در بصره سبب افتخار علویان بصرى بوده است.(69) او در مدح اهل بیت(ع) سروده‏هاى فراوانى دارد، قصیده بائیه یا مُذَهّبه وى که حاوى 117 بیت و در مدح اهل بیت(ع) است زبانزد اهل ادب است. این قصیده از اهمیت ویژه‏اى برخوردار بود، از اینرو سید مرتضى علم‏الهدى، محمد باقر مجلسى و نوراللّه‏ شوشترى و سید محمد مسدد شرحى بر آن نگاشتند.
5. ابان، بکر بن محمد بن حبیب بن بقیه ابو عثمان المازنى
وى از قبیله مازن بنى‏شیبان است و در علم نحو و لغت تبحر داشت و زندگى را در بصره سپرى نمود و از علماى امامیّه بصره به شمار مى‏آمد. عده زیادى از رجالیّون وى را از جمله ثقات شمرده‏اند. گفته شده که وى قائل به ارجاء بود. علماى علم رجال درباره تولد وى سکوت اختیار نموده‏اند و در سال وفات وى نیز اختلاف دارند. چنین گزارش شده که وى در سال 247 تا 249ق درگذشت، در حالى که به گزارش «روضات» ابوعبداللّه‏ عبدون مدعى بود که به خط ابوسعید السکرى دیده است که ابوعثمان در سال 284ق به رحمت خدا رفت و «معجم الادباء» مى‏گوید که وى در سال 230ق دعوت حق را اجابت کرد.(70)
کمال زکى گزارش مى‏دهد بکربن محمد خود شیعى مذهب بود، در قبیله‏اى شیعى زندگى مى‏کرد، امّا در نزد دشمنانِ شیعه خود را مخالف شیعه خصوصاً شیعیان کوفه معرفى مى‏کرد.(71)
6. محمد بن احمد بن عبیداللّه‏ الکاتب
وى معروف به «المفجع» و «مضراب اللبن» مى‏باشد که شاعرى شیعى و اهل بصره بوده است. او قصیده‏اى در مدح على(ع) دارد که به «قصیدة الاشباه» معروف است. در علت نام‏گذارى قصیده آمده است که روزى رسول خدا(ص) با اصحاب خود نشسته بود، در آن انجمن رسول خدا(ص) فرمود: اگر مى‏خواهید در علم آدم و همّت نوح و اخلاق ابراهیم و مناجات موسى و سنّت عیسى و صبر محمد(ص) خلاصه شوید به کسى که الان وارد انجمن مى‏شود بنگرید. لحظاتى از کلام رسول اللّه‏(ص) نگذشته بود که على(ع) وارد مجلس شد. مفجع هم چکیده این نقل را در قصیده خود به نظم درآورده است، لذا قصیده خود را به «الاشباه» نامیده. گفته شده که وى قبل از سال 330ق به رحمت خدا شتافت. به نظر حاجى خلیفه وى در سال 320ق درگذشت.(72)
7. ابواسماعیل ابان بن ابى عیاش البصرى التابعى
وى مقیم بصره بود و در ولاى قبیله عبدالقیس زندگى مى‏کرد. او از زمره تابعین بود، او مردى زاهد و پارسا بود و از انس بن مالک صحابىِ رسول خدا(ص) احادیثى نقل نمود و با حسن بصرى نشست و برخاست داشت. وقتى متولّیان دولت بر شیعه‏گرى وى آگاه شدند و فهمیدند که وى حامل اسناد دست اول نهضت اسلام نبوى است او را منزوى و متروک الحدیثش کردند؛ از آن به بعد وى را به صفاتى چون مسکوت عنه و منکر الحدیث و ضعیف و... موصوف کردند و به کذب در حدیث متهم نمودند.
علاوه بر رجال یاد شده بزرگانى چون جعفر بن سلیمان، على بن زید، عمارة بن جوین، نوح بن قیس، ابو صفرة ظالم بن سواق، ابوالعیناء ابو عبداللّه‏ محمد بن القاسم بن خلاد الاهوازى البصرى، ابوالقاسم نصر بن احمد بن نصر البصرى، على بن زید بن جدعان الاعمى ابوالحسن القرشى البصرى، شعبة بن الحجاج بن الورد العتکى ابوبسطام البصرى، عباد بن عبدالصمد ابومعمر البصرى، عوف بن ابى‏جمیله ابوسهل الاعرابى البصرى (م 58ـ م147ق)، نوح بن ریاح الازدى الحدانى، (... ـ م 183ق)، الجلودى ابو احمد عبدالعزیز بن یحیى بن احمد بن عیسى الجلودى البصرى، احمد بن على بن العباس بن نوح السیرافى، محمد بن هذیل بن عبداللّه‏ شیعى (معروف به ابوهذیل علاف) (135ـ م225ق) و عامر بن عبداللّه‏ بن حسین بن على الهاشمى البصرى(217ـ م278ق) و انس بن مالک بن النضر، خادم رسول خدا (م92ق) و عبداللّه‏ بن الجارود رئیس قبیله عبدالقیس و محمد بن سیرین(73) و عمر بن اذینه(74) و ابومحمد الحسن على بن محمد بن هارون و ابوالحسن على بن اسماعیل بن شعیب بن میثم التمّار ـ که امامى مذهب بود ـ در بصره زندگى مى‏کردند.
باید اذعان کرد جمع کثیرى از علماى شیعه در سده‏هاى نخست قمرى در بصره زندگى مى‏کردند، به نحوى که در سال 210ق وقتى خلیفه عباسى به عامل خود در بصره دستور داد که آمار علماى مدرسه بصره و مؤلفات مهم آن‏ها را براى وى اعلام دارد. او به خلیفه عباسى نوشت که هفتصد استاد و مدرس و مجتهد مشغول تدریس هستند که اکثر آن‏ها شیعه هستند و یازده هزار محصل مشغول تعلیم و تحصیل مى‏باشند که اکثر آن‏ها نیز شیعه هستند، همچنین جمع کثیرى از روات و اصحاب ائمه اطهار(ع) از بصره برخاسته‏اند، چنان که شیخ طوسى در «رجال» و «الفهرست» خود به بعضى از آن‏ها اشاره کرده است. شیخ محمد على اردبیلى حائرى جمعى از ثقات بصره را در «جامع الرواة» ضبط نموده است و در اکثر کتب رجالى نام آن‏ها ثبت است.(75)
فرق شیعى بصره
گفتنى است عقیلیّه از جمله فرقه‏هاى شیعى بصره است. این فرقه حدود هزار خانوار بودند که خود را منسوب به على(ع) مى‏دانستند.(76) ناووسیّه از جمله فرقه‏هاى شیعى بصره در سده‏هاى اول است؛ اینان منسوب به عجلان بن ناووس هستند و ایشان را «صارمه» نیز گفته‏اند. در نظر شارل پلا زیدیه که منسوب به زید بن على هستند از بصره نشأت گرفتند.(77) به دلیل وجود بستر مناسب در بصره، ابراهیم بن عبداللّه‏ که یکى از رهبران فرقه زیدیه است محل قیام خود را این شهر قرار مى‏دهد و عده زیادى از اهالى بصره با او همراه مى‏شوند، به نحوى که در دیوان وى نام عده زیادى از بصرى‏ها ثبت شده است. مؤید سخن پلا گزارش اصفهانى است که مى‏گوید: انّ الشیعة لما لقوا زیداً فقالوا له أین تخرج عنّا... و معک مائة ألف سیف من أهل الکوفة والبصرة والخراسان و... .(78)
همچنین نصیریه فرقه دیگر شیعى است که محمد بن نصیر النمرى البصرى در این شهر بوجود آورده است. در عصر حاضر این فرقه در سواحل شمالى لبنان و الجزیره و انطاکیه و اسکندرونه (که از استانهاى ترکیه مى‏باشد) و استانبول و بلغارستان و امریکاى جنوبى خصوصاً در برزیل مشغول به فعالیت هستند و از جمله غالیان در حقّ على(ع) مى‏باشند.
فرق شیعى بصره در قرن چهارم
به روایت مقدسى در قرن چهارم بیشتر اهل بصره قدرى، شیعى، معتزلى و حنبلى بودند. مقریزى سخن مقدسى را تأیید نموده مى‏گوید: مذهب رافضى در بلاد مغرب، شام، دیار بکر، کوفه، بصره، بغداد و جمیع عراق و بلاد خراسان و ماوراءالنهر همچنین حجاز، یمن و بحرین منتشر شده بود.(79) نتیجه این که در قرن چهارم عده‏اى از ساکنانِ بصره شیعى مذهب بوده‏اند، ولى به سبب سیطره عثمانیان در فشار بودند. به نظر خوارزمى در قرن چهارم قمرى عراق محل پویایى شیعه بود. مرکز تشیعِ عراق کوفه بود و عقاید شیعه از کوفه به بصره راه یافت و بصره نیز شیعى مذهب شد.
اسماعیلیان و بصره
با تحقیق در زندگانى حمیدالدین کرمانى، ردپایى از وى را در عراق خصوصاً بصره مى‏یابیم که خود نشان از وجود اسماعیلیان در بصره در دهه‏هاى آخر سده چهارم و دو دهه اول قرن پنجم قمرى است. وى برجسته‏ترین داعى فاطمى است که در دوران خلافت حاکم در شرق فعالیت داشت. کرمانى نویسنده‏اى ایرانى بود که احتمالاً در کرمان زاده شد و بعدها نیز تماس خود را با اسماعیلیان آن خطه حفظ کرد. وى بیشتر زندگى خود را در عراق سپرى کرد و به خصوص در بغداد و بصره فعالیت داشت، از این رو ملقب به حجة العراقین بود. در تاریخ وفات وى اختلاف است، امّا مى‏توان گفت که او بعد از سال 411ق در بصره وفات یافت.
کتاب «المجالس البصریه» و «المجالس بغدادیه و البصریة» در حقیقت مجموعه‏اى از مباحث تأویلى وى است که در بصره و بغداد ارائه شد. وجود کرمانى نشان از وجود اسماعیلیان در بصره دارد.
رسائل اخوان الصفا
در حدود نیمه قرن چهارم یک مکتب فلسفى مهم در بصره رونق گرفت که «اخوان الصفا» نامیده مى‏شد. اینان فقط یک گروه فلسفى نبودند، بلکه یک جماعت سیاسى ـ دینى بودند. دانشمندانى که درباره مجموعه رسائل اخوان الصفا تحقیق نموده‏اند معتقدند اَخَوان که نویسنده مجموعه رسائل هستند داراى تمایلات شیعى بودند و برخلاف مشى پنهانى و سرّى خود تشیع خویش را هرگز پنهان نمى‏کردند، بلکه بارها بر آن تأکید نمودند. آن‏ها خاندان پیامبر(ص) را گنجینه دانش خدا و وارثان دانش پیامبران مى‏شمارند.(80) در تفکر آنان محبت به پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) او و نیز ولایت على بن ابى طالب(ع) بهترین وصى پیامبر(ص) سببِ اتحاد بین برادران بوده است.(81) همچنین آن‏ها ولایت و خلافت بزرگ را شایسته پیامبر(ص) و ولایت ویژه را شایسته اهل بیت(ع) مى‏شمارند و از این راه اهل بیت(ع) را بر همگان برترى مى‏دهند.(82) در مواضع دیگرى آن‏ها به خلفاى اموى و عباسى انتقاد مى‏کنند.(83) عده‏اى معتقدند آن‏ها از جمله شیعیانى بودند که تمایل به فرقه اسماعیلیه داشتند وعدّه‏اى آن‏ها را معتزلى مى‏دانند.
مصطفى غالب معتقد است آن‏ها اسماعیلى بودند(84) و مادلونگ تصریح مى‏کند که اَخَوان از فرقه قرامطه بودند. امّا «فؤاد معصوم» از صدور حکم قطعى درباره مذهب اَخَوان امتناع مى‏کند، گرچه دلایلى بر شیعى ـ معتزلى بودن آن‏ها ارائه مى‏دهد. با توجه به مجموع نظرهایى که درباره این گروه سرّى مطرح شد مى‏توان گفت آن‏ها لااقل شیعه به معناى محب بودند، از این رو وجود آن‏ها در بصره مى‏تواند نشانى از وجود تشیع در سده چهارم قمرى در این شهر باشد.
آرامگاه‏هاى شیعى بصره تا قرن پنجم قمرى
در بصره جمعى از علما و امامزاده‏ها و اصحاب ائمه و برجستگان شیعه به خاک سپرده شده‏اند که مدفن آنان از زیارتگاه‏هاى شیعیان است که به بعضى از آن‏ها اشاره مى‏کنیم: آرامگاه ابوعبید اللّه‏ احمد بن عیسى بن زین العابدین على بن الحسین بن على بن ابى طالب (157ـ247ق) از افاضل و فقهاى شیعه که در بصره فوت نمود و در حفّه بنى کلیب به خاک سپرده شد؛ بقعه طاهر بن محمد بن القاسم بن حمزة بن الحسین بن عبید اللّه‏ ابن عباس بن امیرالمؤمنین على(ع) که در عصر المعتمد به شهادت رسید؛ بقعه طاهر بن احمد بن القاسم بن محمد البطحانى بن القاسم بن حسن مثنى بن امام حسن مجتبى(ع)؛ بقعه ابوالحسن على بن محمد أبى الطیب بن محمد بن عمر بن امیرالمؤمنین على(ع)؛ بقعه حضرت جعفر بن اسحاق امام موسى الکاظم(ع)؛ بقعه ابوعبیداللّه‏ محمد بن على بن حمزة بن الحسن بن عبیداللّه‏ بن العباس بن امیرالمؤمنین على(ع)؛ بقعه یوسف بن المنتصر بن المختار بن الناصر بن الهادى یحیى بن القاسم الرسى بن ابراهیم طباطبا بن اسماعیل بن ابراهیم الغمر بن الحسن المثنى ابن امام الحسن المجتبى(ع)؛ بقعه طاهر بن القاسم بن محمد بن القاسم بن الحسن بن زید بن امام الحسن المجتبى(ع) که به دست صاحب الزنج به شهادت رسید؛ بقعه الحارث بن نوفل بن الحارث بن عبدالمطلب؛ بقعه اعین بن ضیعة‏بن ناجیه تمیمى دارمى، وى پسر برادر صعصعة بن ناجیه جدّ شاعر معروف فرزدق است، و از ملازمین و اصحاب امیرالمؤمنین على(ع) بود، امام(ع) در جنگ جمل به وى دستور داد پاهاى شترى را که عایشه بر آن سوار بود قطع کند. وى در سال 38ق به شهادت رسید.
علاوه بر آنچه گذشت عده‏اى از صحابه پیامبر(ص) و تابعین در بصره مدفون هستند، از جمله آن‏ها:
1. حکم بن جبله عبدى و سه برادر و سیصد نفر از یارانش که اکثر آن‏ها از قبیله عبدالقیس و بکر بن وائل بودند.
2. زید بن صوحان عبدى
3. ظالم بن سرادق ازدى
4. هند بن ابى هاله تمیمى پسرخوانده پیامبر(ص)
5. ابومجد احنف بن قیس تمیمى.
متشیعان معتزلى بصره
خاستگاه اعتزال شهر بصره بوده است و در زمان بشر بن معتمر(م210ق)(85) این تفکر به بغداد کشانده شد. صدور این تفکر به بغداد در حقیقت با نوعى تحول همراه بود و نوع خاصى از اعتزال که علوى الرأى بود شکل گرفت.(86) بشر بن معتمر که عامل انتقال این تفکر از بصره به بغداد بود از نظر سیاسى جانبدار علویان بود، لذا سال‏ها در زندان هارون الرشید به سر برده است. با استقرار تفکر اعتزال در بغداد، یک تقسیم‏بندى ابتدائى درباره معتزله شکل گرفت که به مکتب اعتزال بصره و مکتب اعتزال بغداد معروف شد. تفاوت این دو مکتب به شرح زیر بود که مکتب اعتزال بصره (قدما) معتقد به فضل ابوبکر بر على(ع) بود و ترتیب خلفاى چهارگانه را ترتیب فضل آنان بر یکدیگر مى‏دانستند، امّا مکتب اعتزالى بغداد معتقد به فضل و برترى على(ع) بر ابوبکر بودند.
ابن ابى الحدید درباره گرایش معتزله بصره و بغداد در زمینه تفضیل مى‏نویسد: قدماى بصرى‏ها همچون عمرو بن‏عبید، نظام، جاحظ، ثمامة ابن اشرس، هشام بن عمرو فوطى و دیگران بر این باورند که ابوبکر افضل بر على(ع) بود و ترتیب خلفاى چهارگانه ترتیبِ فضل آنان بر یکدیگر مى‏باشد، امّا معتزله بغداد همگى از قدیم وجدید همچون بشر بن معتمر، عیسى بن صبیح، جعفر بن مشیر، ابوجعفر اسکافى، خیاط، ابوالقاسم بلخى و شاگردان وى على(ع) را برتر از ابوبکر مى‏دانستند.(87) همو مى‏گوید: امّا بصرى‏هاى دیگر (متأخرین) قائل به تفضیل بودند که ابوعبداللّه‏ حسین بن على بصرى و قاضى عبدالجبار و... از جمله آن‏ها مى‏باشند. ابن متویه درباره قاضى عبدالجبار مى‏گوید: او در آغاز از جمله متوقفین بوده است و بعداً قائل به تفصیل شده است.
در نظر ابن ابى الحدید بسیارى از معتزله قائل به توقف هستند که واصل، ابوهذیل، ابوهاشم جبائى، شیخ‏ابوحسین محمد بن على بن طیّب بصرى از جمله آنان هستند، هر چند اینان على(ع) را بر عثمان ترجیح داده‏اند.(88) خلاصه این که با انتقال تفکر اعتزال از بصره به بغداد و شکوفایى معتزله بغداد، معتزله بصره براى مدتى هر چند کوتاه رشد چندانى نداشت، امّا دیرى نپایید که با ظهور ابوعلى جبائى و فرزندش ابوهاشم و شاگردش قاضى عبدالجبار مکتب بصره مجدداً پویا شد. تجدید حیات مکتب بصره در این عصر همراه با تغییراتى بوده است که عمده‏ترین تغییر، تأثیر پذیرى معتزله از شیعه بوده است.
دقت در نوشته‏هاى قاضى عبدالجبار در طبقات المعتزله نشان از آن دارد که معتزله بصره مشى معتزله بغداد را در وارد کردن اهل بیت(ع) در اعتزال پذیرفته‏اند. وى در بیان طبقات معتزله از صحابه شروع مى‏کند: اول امیرالمؤمنین على(ع) را متذکر مى‏شود سپس نام خلفا و برخى صحابه را با عنوان رضوان اللّه‏ علیهم مى‏آورد،(89) سپس از حسنین(ع) و محمد بن على سخن به میان مى‏آورد؛ در طبقه سوم از ابوهاشم فرزند محمد بن حنفیه سخن مى‏گوید و وى را استاد واصل معرفى مى‏کند، سپس از امام سجاد(ع) و برخى دیگر از علویان نام مى‏برد و در بخشى از مباحث از قیام شیعى ابراهیم بن عبداللّه‏ ستایش مى‏کند و تصریح به حضور معتزله در آن دارد، طبرى و ابن اثیر مى‏گویند محافل زیدى و تشیع معتزلى کوفه و بصره از قیام ابراهیم بن عبداللّه‏ پشتیبانى کرده‏اند.(90)
در شرح اصول خمسه که تعلیقه‏اى بر کتاب قاضى است در مواردى به کلمات امیرمؤمنان(ع) که مؤید عقیده تنزیه است استناد شده که نشان از حضور علائم شیعى در معتزله حتى از نوع بصرى آن است. خلاصه مطلب این که ما معتقدیم:
الف) معتزله بصره، عموماً و معتزله متأخر این شهر خصوصاً تحت تأثیر تشیع قرار داشت؛
ب) به دلیل اثرپذیرى معتزله از شیعه، بزرگان و متفکران معتزلى متأخر این شهر در مباحث مختلفى چون فقه، کلام، ... نقطه نظرهاى مشترکى با شیعه داشتند.
ما براى تبیین و توضیح بیشتر مدعاى خود به نحو مختصر به معرفى دیدگاه شیعى چند تن از شیعیان معتزلى بصره مى‏پردازیم:
1. ابوالهذیل، محمدبن الهذیل‏بن عبداللّه‏بن مکحول ابوالهذیل العلاف البصرى (م235ق). او از عالمان به نام زمان خود بود و در طبقه ششم از معتزله قرار داشت. از نشانه‏هاى تشیع وى این که احمد بن ابى داود بر جنازه او نماز میّت اقامه کرد و در نماز پنج تکبیر گفت. وقتى از ابى داود سؤال شد چرا در نماز پنج تکبیر گفتى گفت: ابوهذیل متشیع بود، لذا به نحو شیعیان بر جنازه وى اقامه نماز نمودم (انّ أبا هذیل کان یتشیّع لبنى هاشم فصلّیت علیه صلاتهم).(91)
گفتنى است که در عصرى که ابوهذیل مى‏زیست شیعه به کسى اطلاق مى‏شد که على را بر عثمان ترجیح مى‏داد.
2. ابو اسحاق ابراهیم بن سیّار بن هانى معروف به نظام (م. اوائل سده سوم قمرى). او از جمله معتزلیان متشیع بصره است. وى در عین تعلق به جریان کلامى و عقلانى اعتزال (اهل سنت بودن) به آرا و نظریات شیعى نیز نظر داشت. وى معتقد بود حجیّت و اعتبار در شرع تابعِ قول و رأى امام معصوم است(إنّما الحجّة فى قول الإمام المعصوم).(92) «سامى النشار» نیز معتقد است که وى قائل به حجیت قول معصوم بوده است. کلام صبحى نیز مؤید دیگرى بر مطالب فوق است، او مى‏گوید: ثمّ قول آخر منسوب إلى النظام، انّه یسرى الحجة فى الأحکام بعد القرآن والحدیث هو أن توجد من إمام معصوم، وإن صحّ ذلک عنه فالنظام قد تبنى تماماً موقف الشیعة الإمامیّة و تأثر فى ذلک بمتکلّمهم الأکبر هشام بن الحکم.
شهرستانى نقل مى‏کند که وى درباره امامت على(ع) دیدگاه شیعیان را دارد، او رأى نظام را این گونه ارائه مى‏دهد: «و قد نصّ النبى(ص) على علىّ رضى اللّه‏ عنه فى مواضع وأظهر اظهاراً لم یشتبه على الجماعة إلاّ انّ عمر کتم ذلک و هو الذى تولّى بیعة أبى‏بکر یوم السقیفة».(93) در صورت صحت این انتصاب وى در امامت با امامیّه متفق بوده است. علاوه بر شواهد فوق صبحى مى‏گوید: نظام معتقد بود که تقدم مفضول بر افضل در امامت جایز نیست (وانّ الإمامة لا یصحّ أن تصرف عن الأفضل إلى المفضول).(94) صبحى مى‏گوید: این رأى از آراى ناب شیعى وى مى‏باشد.
از جمله آراى شیعى وى ردّ قیاس است، وى معتقد است که قیاس را نمى‏توان از ابزار استنباط احکام شرعى دانست، در حالى که معتزله بصره در موارد شک و فقد نص از کتاب و سنت، قیاس را حجّت مى‏دانستند؛ صبحى مى‏گوید: «و شذ النظام من بین المعتزلة فى انکار القیاس و یقول عبد البرّ، ما علمت أحد من البصریین ولا غیرهم ممّن له نباهة سبق إبراهیم النظام إلى القول بنفى القیاس». شهرستانى دیدگاه نظام را درباره قیاس این گونه نقل مى‏کند: «و کذلک القیاس فى الأحکام الشرعیة لا یجوز أن یکون حجّة».(95)
3. ابو على جبّائى(م235ـ م303). او شاگرد ابو یعقوب شحّام و از جمله معتزلیان بصره است که تحت تأثیر تشیع قرار داشت.گفته شده است او وقتى این سخن رسول خدا(ص) را شنید که حضرت فرمود «أنا حرب لمن حاربکم وأنا سلم لمن سالمکم» (حضرت دوستى با اهل بیت را دوستى با خود و جنگ با آنان را جنگ با خود دانسته است) نواصب را به دلیل بى‏توجهى به این خبر مورد نکوهش قرار داد و گفت: دوستى نواصب با معاویه کاملاً معارض با این کلام رسول خدا(ص) در شأن على و حسن و حسین(ع) و فاطمه(س) است.
همو خواستار اتحاد بین معتزله و شیعه بود. و تنها موضوع اختلافى میان آنان را امامت مى‏دانست.(96) گفتنى است درباره مکتب او و مسأله تفضیل اختلاف است. ابن مرتضى معتقد است شیعه (روافض) به دلیل عدم شناخت از مذهب ابوعلى است که او را متهم به نصب کرده‏اند. او کتاب عباد بن سلیمان را که در تفضیل ابوبکر بود رد کرد، امّا کتاب «المعیار والموازنة» اسکافى را که در اثبات فضل امام على(ع) بر ابوبکر بود رد نکرد.
ابن ابى‏الحدید معتقد است وى ابتدائا از جمله متوقفین بود و در بسیارى از نوشته‏هاى خود مى‏گفت اگر خبر طیر صحیح باشد على(ع) افضل است(إن صحّ خبر الطائر فعلىٌّ أفضل) امّا در اواخر عمر و آخرین نظریه پردازى‏هاى خود قائل به تفضیل على(ع) شد؛ همو مى‏افزاید: عبدالجبار به صورت شفاهى از ابوهاشم نقل کرده است که پدرش در آخر عمر رأى خود را دائر بر تفضیل امام على(ع) اظهار کرد.(97)
4. ابوعبداللّه‏ الحسین ابن على بصرى(م367ق). او از جمله معتزلیان متشیع بصره است. وى استاد قاضى عبدالجبار معتزلى بود. ابن ابى الحدید مى‏گوید: او از جمله غالیان بوده و کتابى در این باب دارد. ابن مرتضى مى‏گوید: وى گرایش زیادى به على(ع) داشت. کان یمیل إلى علىّ(ع) میلاً عظیماً و...أحسن فیه غایة‏الاحسان.(98)
عبدالجبار مى‏گوید: او قائل به تفضیل على(ع) بر همه خلفا بود، لذا ملقّب به «المفضل» شد (أمّا شیخنا أبو عبد اللّه‏ البصرى فقد قال: انّ أفضل الناس بعد رسول اللّه‏(ص) على بن أبى طالب(ع)ثمّ أبوبکر، ثمّ عمر، ثمّ عثمان، ولهذا کان یلقّب بالمفضّل).(99)
ابن شهر آشوب مى‏گوید: وى کتابى در تفضیل على(ع) بر دیگران داشت؛ همو مى‏گوید: این کتاب «الدرجات» نام داشت. صاحب «مناقب» نیز این سخن را تأیید مى‏کند، وى از کتاب الدرجات نقل مى‏کند که بغدادى‏ها و اکثر معتزله بصره قائل به برترى على(ع) بعد از رسول(ص) هستند و این قول ابوعبداللّه‏ بصرى نیز است. به نظر مى‏رسد مراد ابن‏ابى‏الحدید که مى‏گوید «وصنّف فیه کتاباً مفرداً» همین کتاب الدرجات باشد.
5. قاضى عبدالجبار، قاضى القضاة ابوالحسن عبدالجبار بن احمد بن عبداللّه‏ الهمدانى الأسد آبادى (م415ق). وى بزرگترین نماینده اعتزال بصرى در اواخر قرن چهارم و اوائل قرن پنجم قمرى بود. او شاگرد ابوعبداللّه‏ بصرى بوده است. او ابتدائا در تفضیلِ یکى از چهار نفر متوقف بود، امّا زمانى که کتاب شرح اصول خمسه را نوشت قطع به برترى على(ع) پیدا کرد. در شرح اصول خمسه آمده است: و قد کان قاضى القضاة یتوقّف فى الأفضل من هؤلاء الأربعة کالشیخین إلى أن شرح هذا الکتاب (شرح اصول خمسه) فقطع على أنّ أفضل الصحابة أمیرالمؤمنین على(ع).
شاگردان وى نیز عمدتاً از تشیع تأثیرپذیر بودند، صبحى ضمن معرفى تعدادى از شاگردان وى مى‏گوید: بسیارى از آنان شیعه و به ویژه زیدى مذهب بودند.
خاتمه
درونمایه نوشتار حاضر این است که منابع تاریخى عنایتى به پردازش تاریخ تشیع بصره نداشتند. این منابع به دلائل عدیده چون وجود حکومت‏هاى عثمانى و تسخیر تریبون‏هاى تبلیغاتى به وسیله آن‏ها از بدو حیات سیاسى مذهبىِ این شهر، بصره را شهرى سنّى مذهب و عثمانى معرفى کرده‏اند، در حالى که مقاله حاضر این دیدگاه را به نحو مطلق نپذیرفته و معتقد است بصره قدیم فى‏الجمله گرایش به عثمانى مذهبان داشت نه بالجمله ، چرا که از زمان تأسیس شهر، پیروانى از على(ع) در آن مى‏زیسته‏اند که به پیرو «دین على» مشهور بودند. این واژه که داراى معناى سیاسى خاصى بود در جنگ جمل تشخص یافت. از سوى دیگر در زمان عثمان واژه شیعه على(ع) در مقابل شیعه عثمان در محاورات مردم بصره وارد شده و در پیکار صفین به عنوان یک واژه سیاسى در نبرد به کار برده شد. ثمره درس آموزى در مدرسه تاریخ این است که شیعیان از آغاز در حیات سیاسى مذهبى شهر تأثیرگذار بودند و هرگاه زمینه و بستر مناسبى براى ایجاد حرکت و نهضتى فراهم مى‏شد اقدام به نهضت و انقلاب مى‏کردند، از این رو باید پیشینه تشیع شهر را از آغاز تأسیس شهر جستجو کرد، چرا که قِدْمَت تشیع بصره همگام با تولد شهر است.
در کلامى مختصر، نوشتار حاضر معتقد است بصره قدیم کلاً عثمانى مذهب نبوده، بلکه مذاهب دیگرى چون تشیع نیز در بافت سیاسى ـ مذهبى آن وجود داشته و در زمان‏هاى متعدد و حوادث و وقایعى چون واقعه جمل و صفین و طفّ و... جلوه‏گر مى‏شده است. این فرقه در بصره قدیم (تا قرن چهارم) از جمله اقلیت‏هاى مذهبى شهر به شمار مى‏آمد، آدام متز با عبارت «فلیس بها من شیعتنا إلاّ القلیل» معتقد است حتى در قرن سوم قمرى در بصره عده قلیلى شیعه وجود داشتند و هیچ‏گاه از صحنه سیاسى ـ مذهبى شهر محو و نابود نشدند و با فرا رسیدن قرن پنجم هجرى قمرى و فراهم شدن زمینه‏هاى گسترش تفکر شیعى در بصره تشیع در این شهر رو به رشد و بالندگى نهاد، به نحوى که بعدها به عنوان مذهب غالبِ این شهر جلوه‏گر شد؛ از این روست که بصره امروزى از جمله شهرهاى شیعه نشین عراق به شمار مى‏آید.
پى نوشت‏ها:
1. ابى بکر خوارزمى، رسائل خوارزمى؛ تصحیح نسیب وهیبه الخازن، ص 172 ـ 171؛ شارل پلا، الجاحظ فى البصره و البغداد و السامرّا، ترجمه ابراهیم الکیلانى،ص255.
2. ابى جعفر محمد بن جریر طبرى، تاریخ الامم و الملوک، ج4، ص146؛ ابن قتیبه الدینورى، عیون الاخبار، تحقیق محمد الاسکندرى، ج1، ص 237؛ احمد صدر حاج سیدجوادى و کامران فانى و بهاء الدین خرمشاهى، دائرة‏المعارف تشیع، ج3، ص362؛ آدام متز، الحضارة الاسلامى فى القرن الرابع، ج1، ص7.
3. ابى‏عمر احمدبن محمدبن عبدربه، العقد الفرید، ج3، ص 308.
4. جابر بن‏زید الازدى، الطبقات الکبرى، ج6، ص 333؛ رسول جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ج2، ص 359.
5. لوئیس ماسینیون، خطط الکوفه و شرح خریطها، ترجمه محمد تقى المصبعى، ص 57.
6. سید حسین محمد جعفرى، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه محمد تقى آیت‏اللهى، ص293.
7. احمد صدر حاج سید جوادى، کامران فانى، بهاء الدین خرمشاهى، همان، ج3، ص262.
8. ابى جعفر محمد بن جریر طبرى، همان، ج3، ص89، آثار البلاد و اخبار العباد ،ص 306؛ مجمل التواریخ و القصص ص 512؛ رسول جعفریان، تاریخ خلفا از رحلت پیامبر (ص) تا اول امویان، ج2، ص114.
9. حسن ابراهیم حسن، تاریخ سیاسى اسلام، ج1، ص476؛ رسول جعفریان، همان 326.
10. ترجمه التنبیه و الاشراف، ص340.
11. حسین رجبى،کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامى، ص99.
12. احمد صدر حاج سیدجوادى، کامران فانى، بهاء الدین خرمشاهى،همان،ج3، 263.
13. گروهى، دائرة المعارف الاسلامیه، ج7، ص303.
14. احمد صدر حاج سید جوادى و...، همان، ج3، ص263.
15. شارل پلا، همان، صص 68 ـ 57 ـ 56؛ معجم قبائل عرب، ج1، ص17.
16. محمد هادى معرفت، التمهید فى علوم القرآن، ج1، ص227، به بعد؛ محمود رامیار، تاریخ قرآن، ص488 رژى بلاشر، در آستانه قرآن، ترجمه محمود رامیار، ص81.
17. ابى جعفر محمد بن جریر الطبرى، همان، ج3، ص402 ـ 408،؛ زندگانى على (ع)، ص 325.
18. مسعودى، ترجمه مروج الذهب،ج1، ص700، 701.
19. ابى جعفر محمد بن جریر الطبرى، همان، ج3، ص 511؛ ویلفرد مادلونگ، جانشینى حضرت محمد (ص) ص 232؛ نزار المنصورى البصرة فى نصرة الامام الحسین، ص24.
20. ابن اثیر، الکامل فى التاریخ، ج2، ص 318؛ مادلونگ، همان،ص22.
21. عبدالوهاب الخیرو، ادارة العراق فى صدر الاسلام، ص37.
22. شارل پلا، همان، ص266.
23. ابن هلال ثقفى، الغارات، ترجمه عبدالحمید آیتى، ص109؛ مادلونگ، همان ص371.
24. احمد جابر البلاذرى، انساب الاشراف، ج3، ص 79 ـ 85.
25. احمد صدر حاج سید جوادى و...، همان، ج3، ص265.
26. احمد بن جابر البلاذرى، همان، ج3، ص 79 ـ 85؛ نصر بن مزاحم، پیکار صفین، ترجمه پرویز اتابکى، ص2.
27. محمد باقر المجلسى، بحار الانوار، ج32، ص306؛ نزار المنصورى، همان، ص27؛ ویلفرد مالونگ، همان، ص 325 .
28. محمد باقر المجلسى، همان، ج32، ص120.
29. احمد بن جابر البلاذرى، همان، ج3، ص 79 .
30. هاشم عثمان، العلویون بین الاسطورة و الحقیقة، ص 305.
31. ابن قتیبه الدینورى، الامامة و السیاسة، ج1، ص161؛ علامه مجلسى، همان، ج44، ص45؛ احمد جابر البلاذرى، همان، ج3، ص 290 ـ 291.
32. علامه مجلسى، همان، ج44، ص 123.
33. عبد اللّه‏ فیاض، تاریخ الامامیة و اسلافهم من الشیعه، ص51؛ ابى‏جعفرمحمدبن‏جریرطبرى، همان،ج4،ص146.
34. ابن قتیبه الدینورى، همان، ج2، ص131؛ عبداللّه‏ بن عیسى اسماعیل بصرى، تاریخ المدینة البصرة، تحقیق فاخر حبر معطر، ص27؛ عبدالامیر الشامى، تاریخ الفرقة الزیدیة، ص75.
35. ابن اعثم کوفى، الفتوح، ص772.
36. ابى جعفر محمد بن جریر طبرى، ج4، ص265؛ ابن اثیر، همان، ج2، ص 538.
37. نزار المنصورى، همان، ص41؛ علامه مجلسى، همان، ج44، ص364.
38. ابى جعفر محمد بن جریر طبرى، همان، ج4، ص263؛ عبداللّه‏ بن عیسى اسماعیل بصرى، همان، ص28؛ ابن اثیر، همان، ج2، ص535؛ شارل پلا، همان، ص265.
39. عبد اللّه‏ مامقانى، تنقیح المقال، ج2، ص106؛ نزار المنصورى، همان، ص39.
40. محسن الامین، اعیان الشیعه، ج4، ص564؛ نزار المنصورى، همان، ص39.
41. علامه مجلسى، همان، ج101، ص304؛ عبد اللّه‏ مامقانى، همان، ج2، ص117؛ نزار المنصورى، همان، ص39.
42. ابى جعفر محمدبن الحسن الطوسى، رجال، ص77، رقم 16؛ علامه مجلسى، همان، ج22، ص184، ج4، ص64 و ص72.
43. ابى جعفر محمدبن الحسن الطوسى، همان، ص77، رقم 16؛ على بن داود الحلى، رجال، ص252 رقم 25؛ محمدبن جریر طبرى، ج5، ص354.
44. ابى جعفر محمدبن الحسن الطوسى، همان، ص83، رقم 360؛ ابن حجر العسقلانى، تهذیب التهذیب، ج1، ص97.
45. ابن حبان التمیمى ثقات ابن حبان، ج4، ص55؛ محسن الامین، اعیان الشیعه، ج3، ص227.
46. ابى جعفر محمدبن الحسن الطوسى، همان ، ص46، رقم 1؛ ابن حبان التمیمى،همان، ج4، ص400؛ نزار المنصورى، همان، ص46.
47. نزار المنصورى، همان، ص46.
48. ابن حبان، همان، ج4، ص400.
49. نزار المنصورى، همان، ص37؛ابى جعفر محمد بن جریر طبرى، ج5، ص357.
50. ابى جعفر محمد بن جریر طبرى، همان، ج5، ص357.
51. ابى جعفر محمد بن جریر طبرى، همان، ج5، ص558؛ علامه مجلسى، همان، ج45، ص354 ـ 362؛ نزار المنصورى، همان، ص48.
52. ابى جعفر محمد بن جریر طبرى، همان، ج5، ص560.
53. جواد شبر، ادب الطف، ج1، ص103؛ نزار المنصورى، همان، ص50.
54. جواد شبر، همان، ج1، ص267.
55. ابى جعفر محمد بن جریر طبرى، همان،ج4، ص265؛ ابن اثیر، همان، ج2، ص538؛ ابن طاووس، لهوف، ص38؛ محسن الامین، همان، ج1، ص590؛ لوط بن یحیى الازدى، وقعة الطف، ص103؛ سید حسین محمد جعفرى، همان، ص212.
56. ابى جعفر محمد بن جریر طبرى، همان،ج2، ص536؛ نزار المنصورى، همان، ص36؛ سید حسین محمد جعفرى، همان، ص235.
57. ابى جعفر محمد بن جریر طبرى، همان، ج2، ص536.
58. الکساندر آداموف، ولایة البصرة فى ما فیها و حاضرها، ج2، ص15؛ عبد اللّه‏ بن عیسى بن اسماعیل بصرى، همان، ص36.
59. احمد یحیى بن جابر الازدى، همان، ج2، ص237؛ رسول جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ص168؛ ابى الفرج الاصفهانى، مقاتل الطالبیین، ص132 ـ 134؛ محمد حسین رجبى، کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامى، ص397.
60. عبد اللّه‏ فیاض، همان، ص 63؛ ابى الفرج الاصفهانى، همان، ص128 ـ 131.
61. ابى جعفر محمد بن جریر طبرى، همان، ج4، ص318 ـ 305 ـ 319 ـ 327 و 310؛ شارل پلا،همان، ص269، عبدالامیر الشامى، همان، ص149.
62. مسعودى، مروج الذهب، ج1، ص300.
63. احمد صدر حاج سید جوادى و... ج3، ص264.
64. کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربى، ج1، ص172؛ گروهى، موسوعة البصرة الحضاریة، ص49.
65. افتدى، ریاض العلماء، ج3، ص24.
66. محمد باقر الموسوى، روضات الجنات، ج3، ص300؛ قاضى نور اله شوشترى، مجالس المؤمنین، ص554؛ محسن الامین، همان، ج6، ص330.
67. محمد باقر الموسوى، همان، ج3، ص300،
68. احمد الاسکندرى و مصطفى غیاثى، الوسیط فى ادب العربى و تاریخه، ص171؛ محمد باقر الموسوى، همان، ج6، ص6؛ عبدالجلیل، تاریخ ادبیات عرب، ص72 و ص217.
69. احمد کمال زکى، الحیاة الادبیة فى البصرة، ص469.
70. محمد باقر الموسوى، همان، ج2، ص134؛ محسن الامین، همان، مجلد3، ص595؛ علامه حلى، رجال علامه، ص106، باب رابع؛ عبد اللّه‏ الرومى الحمومى، معجم الادباء، مجلد2، ص340 به بعد.
71. احمد کمال زکى، همان، ص79.
72. مصطفى بن عبداللّه‏ القسطنطینى،کشف الظنون، مجلد6، ص33
73. عبد الواحد ذنون طه، العراق فى عهد الحجاج بن یوسف، ص77.
74. سلیم بن قیس، تاریخ سیاسى صدر اسلام، ترجمه محمود افتخار زاده، ص 38 ـ 25.
75. احمد صدر حاج سید جوادى و... ج3، ص265.
76. الناشئ الاکبر، مسائل الامامة، ص42 ـ 40؛ محمد جواد مشکور، فرهنگ فرق اسلامى، 335؛ قاضى نور اللّه‏ شوشترى، همان، ص143.
77. شارل پلا، همان، ص 27 ـ 273 ـ 274؛ اسماعیل الاشعرى، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین ج1،ص 97 ـ 90 ـ 74 ـ 68؛ عبدالکریم شهرستانى، صص 166 ـ 174 ـ 176 ـ 178.
78. عبد اللّه‏ فیاض، همان، ص63.
79. تقى الدین احمد بن على المریزى، المواعظ و الاعتبار، ج2، ص358.
80. مجموعه رسائل اخوان الصفا و خلان الوفاء، ج4، صص 186 ـ 195 ـ 375 ـ 376.
81. همان.
82. همان.
83. زیر نظر کاظم موسوى بجنوردى، دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج7، ص25.
84. مصطفى غالب، اخوان الصفا، ص20 ـ 25 ـ 28 ـ 29.
85. رسول جعفریان، مناسبات فکرى معتزله و شیعه، ص51.
86. رسول جعفریان، همان، ص63
87. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج1، ص 7 ـ 9.
88. احمد بن عبدالجبار، شرح اصول الخمسة، ص767.
89. ابوالقاسم بلخى و الحاکم الجشمى و قاضى عبدالجبار، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، ص214.
90. ابن اثیر، همان، ج3، صص585 ـ 586؛ ابى جعفر محمد بن جریر طبرى، همان، ج6، ص251 ـ250
91. ابوالقاسم بلخى و الحاکم الجشمى و قاضى عبدالجبار، همان، ص254.
92. عبدالکریم شهرستانى، همان، ج1، ص57.
93. همان.
94. احمد محمود صبحى، فى علم الکلام، ج1، ص219.
95. عبدالکریم شهرستانى، همان، ج1، ص57.
96. ابوالقاسم بلخى و الحاکم الجشمى و قاضى عبدالجبار، همان، ص192.
97. ابن ابى الحدید، همان، ج1، ص 7 ـ 8 ؛ ر.ک:تاریخ تشیع، ص422 ـ 423.
98. منصور الیمانى، المنیه و الامل فى شرح الملل و النحل، ص190.
99. احمد بن عبدالجبار،همان، ص767.
منابع:
ـ آداموف، الکساندر، ولایة البصرة فى ماضیها وحاضرها، ترجمه هاشم صالح التکریتى، چاپ اول (بغداد، 1402ق).
ـ آل چلپى، عبد الهادى، العراق قدیماً وحدیثاً (بیروت، 1398ق).
ـ ابن اثیر، الکامل فى التاریخ، چاپ اول (بیروت، دار احیاء التراث العربى، 1408ق).
ـ ابن الغملاس، ولاة البصرة (بغداد، دار منشورات البصرى، 1962م).
ـ ابن‏النعمان، محمد (شیخ مفید)، الارشاد، ترجمه هاشم رسولى محلاتى (تهران، انتشارات علمیه اسلامى، 1346ش).
ـ الازدى، جابربن زید، الطبقات الکبرى (بیروت، دار بیروت للطباعة والنشر، 1405ق).
ـ الازدى، لوط بن سعید، وقعة الطف، تحقیق هادى یوسفى غروى (قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1367ش).
ـ الاسکافى، ابى جعفر، المعیار والموازنة، تحقیق محمد باقر المحمودى، چاپ دوم (عربستان، مرکز فیصل للبحوث والدراسات الإسلامى، 1408ق).
ـ الاسکندرى، احمد و مصطفى، غنائى، الوسیط فى الادب العربى و تاریخه (مصر، چاپ مکتبة المعارف، 1350ش).
ـ افندى اصفهانى، عبداللّه‏، ریاض العلماء وحیاض الفضلاء (قم، چاپ قیام، 1401ق).
ـ الامینى، احمد، الغدیر، چاپ دوم (تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1366ش).
ـ البغدادى، طاهربن‏محمد، الفرق بین الفرق، تحقیق محمد محى الدین عبدالحمید (بیروت، المکتبة المصریة للطباعة والنشر، 1419ق).
ـ البلاذرى، احمدبن جابر، انساب الاشراف، تحقیق سید باقر محمودى، چاپ اول (بیروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، 1394ق).
ـ البلخى، ابوالقاسم والجشمى الحاکم وقاضى عبدالجبار، فضل الاعتزال وطبقات المعتزلة (تونس، الدار التونسیة للنشر، 1974م).
ـ بیضون، ابراهیم، ملامح التیارات السیاسى فى القرن الأول الهجرى، چاپ اول (بیروت، دار النهضة العربیة، 1979م).
ـ پلاّ، شارل، الجاحظ فى البصرة، ترجمه ابراهیم الکیلانى، چاپ اول (دمشق، دارالفکر للطباعة والنشر، 1406ق).
ـ تبریزى، محمدعلى‏مدرس، ریحانة الادب، چاپ چهارم (تهران، کتابفروشى خیام، 1374ق).
ـ التمیمى السبتى، محمد حبان، ثقات ابن حبان، تحقیق محمد عبدالسعدخان، چاپ اول (هند، دائرة المعارف العثمانیة، 1393م).
ـ تهرانى، آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة، چاپ دوم (مشهد، دارالمرتضى، 1404ق).
ـ جعفریان، رسول، مناسبات فرهنگى معتزله و شیعه، چاپ اول (قم، مرکز نشر سازمان تبلیغات اسلامى، 1372ش).
ـ الحسینى ارموى، جلال‏الدین، تعلیقات نقض (تهران، چاپخانه رز، 1358ش).
ـ الحسینى، جمال‏الدین احمدبن على، عمدة الطالب (لبنان، مکتبة الحیاة، بى‏تا).
ـ حسینى، محمدعلى، فى ظلال التشیع، چاپ اول (کویت، مکتبة الالفین، 1403ق).
ـ الحموى، یاقوت، معجم البلدان (بیروت، دار احیاء التراث العربى، 1399ق).
ـ حنبلى، ابى‏الفلاح، شذرات الذهب فى اخبار من ذهب (قاهره، مکتبة القدسى، 1350ق).
ـ حیدراسد، الامام الصادق والمذاهب الأربعة، چاپ دوم (تهران، مکتبة الصدر، 1411ق).
ـ الخوئى، ابوالقاسم، معجم الرجال الحدیث، چاپ چهارم (قم، مرکز نشر آثار الشیعة، 1410ق).
ـ خوارزمى، ابى‏بکر، رسائل خوارزمى، تصحیح نسیب وهیبة الخازن (بیروت، دار مکتبة الحیاة، 1970م).
ـ خیاط، محمدبن عثمان، الانتصار (قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، بى‏تا).
ـ الخیرو، عبدالوهاب، ادارة العراق صدر الاسلام (بغداد، 1346ق).
ـ الخیون، رشید، معتزله البصرة و بغداد، چاپ اول (لندن، دارالحکمة، 1997م).
ـ دفترى، فرهاد، تاریخ وعقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره‏اى، چاپ اول (بى‏جا، پژوهش فروزان، 1379ش).
ـ الدینورى، ابن‏قتیبه، الامامة والسیاسة، به اهتمام محمد محمود الرافعى (چاپ قاهره، 1322ق).
ـ ـــــــــــــــــــــــــــ ، عیون الاخبار، تحقیق محمد الاسکندرى، چاپ دوم (بیروت، دار الکتاب العربى، 1416ق).
ـ ذنون طه، عبدالواحد، العراق فى عهد الحجاج بن یوسف الثقفى (عراق، مکتبة بسام، بى‏تا).
ـ رامیار، محمود، تاریخ قرآن، چاپ سوم (تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، 1369ش).
ـ رجبى، محمدحسین، کوفه ونقش آن در قرون نخستین اسلامى، چاپ اول (تهران، انتشارات دانشگاه امام حسین(ع)، 1378ش).
ـ الرهیمى، عبدالحلیم، تاریخ الحرکة الاسلامیة فى العراق، چاپ اول (بیروت، دار العالمیة للطباعة والنشر والتوزیع، 1985م).
ـ السماوى، محمدبن‏طاهر، ابصار العین فى انصار الحسین (قم، مکتبة‏البصیرتى، بى‏تا).
ـ السید طه الشیخلى محمد رؤف، البصرة القدیمة وضواحیها، (بغداد، بى‏نا، 1392م).
ـ شاکر مصطفى، المدن فى الاسلام حتى العصر العثمانى (بى‏جا، ذات السلاسل، 1408ق).
ـ شبرجواد، ادب اللطف، چاپ اول (بیروت، دارالمرتضى، 1409ق).
ـ شبرحسن، شذرات السیاسیة من حیاة الأئمة، چاپ اول (تهران، بى‏نا، 1418ق).
ـ شوشترى، قاضى نوراللّه‏، مجالس المؤمنین (تهران، کتابفروشى اسلامیه، 1375ش).
ـ الشهرستانى، محمدبن عبدالکریم، الملل والنحل (بیروت، دار المعرفة، 1402م).
ـ الشیبى کامل، مصطفى، تشیع و تصوف، ترجمه علیرضا ذکائى قراگزلو، چاپ اول (تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، 1359ش).
ـ الصفدى، صلاح‏الدین، الوافى بالوفیات، تحقیق سراندرانکه (بى‏جا، دارالنشر، 1402ق).
ـ صدر حاج‏سید جوادى، احمد و فانى، کامران و خرمشاهى، بهاءالدین، دائرة المعارف تشیع، چاپ سوم (تهران،انتشارات شهید سعید نفیسى).
ـ الضبى الاسدى، سیف‏بن‏عمر، الفتنة ووقعة الجمل، چاپ دوم (تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1360ش).
ـ الطباطبائى، ابراهیم بن عبداللّه‏، العراق بین الماضى والحاضر والمستقبل، ترجمه هاشم صالح التکریتى، چاپ اول (بغداد، 1402ق).
ـ طبرى، محمدبن‏جریر، تاریخ الامم والملوک (تاریخ طبرى)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم (تهران، دار سویدان، 1387ق).
ـ ظاهرى، ابن حزم، الفصل فى الملل والاهواء والنحل، تحقیق محمد ابراهیم نصر و عبدالرحمن عمیر، چاپ دوم (بیروت، دارالحیل، 1416ق).
ـ عباسى، عبد القاهر باش اعیان، البصرة فى أدوارها التاریخیة (بغداد، 1381ق).
ـ عبدالجبار، احمد(قاضى عبدالجبار)، طبقات معتزله (تونس، الدار التونسیة للنشر، بى‏تا).
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، شرح اصول خمسه، چاپ دوم (بى‏جا، مکتبة وهبة، 1408ق).
ـ العکبرى، ابى عبداللّه‏ محمد(شیخ مفید)، الجمل او النصرة فى حرب البصرة، چاپ دوم (قم، مکتبة الداورى، بى‏تا).
ـ العمرى، على‏بن‏ابى الغنائم، المجدى فى انساب الطالبیین، تحقیق الشیخ احمد المهدوى، چاپ اول (قم، مکتبة آیة اللّه‏ العظمى المرعشى النجفى، 1409ق).
ـ عیسى‏بن اسماعیل بصرى عبداللّه‏، تاریخ المدینة البصرة، تحقیق فاخر حبر معطر (بصره، 1406ق).
ـ غالب مصطفى، اخوان الصفا (بیروت، دار ومکتبة‏الهلال، 1989م).
ـ ـــــــــــــــــــــ ، اعلام اسماعیلیه (بیروت، منشورات دارالیقظة العربیة، 1964م).
ـ فیاض عبداللّه‏، تاریخ الامامیة واسلافهم من الشیعة، چاپ سوم (بیروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، 1406ق).
ـ قبادیانى، ناصرخسرو، سفرنامه، به کوشش نادر وزین پور، چاپ چهارم (تهران، بى‏نا، 1358ش).
ـ القزار، محمدصالح داود، الحیاة السیاسیة فى العراق فى العصر العباسى الأخیر (بغداد، بى‏نا، 1391ق).
ـ القزوینى، امیرمحمد، الشیعة‏الإمامیة ونشأة العلوم الاسلامیة، چاپ اول (قم، الشریف الرضى، 1413ق).
ـ القسطنطینى، مصطفى‏بن‏عبداللّه‏، کشف الظنون عن اسامى الکتب والفنون، چاپ پنجم (بیروت، دارالفکر، 1402ق).
ـ کمّونه حسینى، عبدالرزاق، آرامگاه‏هاى خاندان پاک پیامبر(ص) و بزرگان، ترجمه عبدالعلى صاحبى، چاپ دوم (مشهد، آستان قدس، 1375ش).
ـ کوفى، ابن‏اعثم، الفتوح، تصحیح غلامرضا طباطبائى، (تهران، بى‏نا، 1372ش).
ـ گروهى، دائرة المعارف الاسلامیة، چاپ اول (تهران، مرکز دائرة المعارف اسلامى، 1359ش).
ـ مادلونگ، ویلفرد، جانشینى حضرت محمد(ص)، ترجمه گروهى، چاپ اول (مشهد، بنیاد پژوهش‏هاى اسلامى آستان قدس، 1377ش).
ـ ماسینیون، لوئیس، خطط الکوفة وشرح خریطها، ترجمه محمدتقى المصبعى، چاپ اول (نجف، مطبعة العربیة الحدیثة، 1399ق).
ـ ــــــــــــــــــــــــــــ ، قوس زندگى منصور حلاج، ترجمه روان فرهادى، چاپ سوم (تهران، انتشارات منوچهرى، بى‏تا).
ـ مامقانى، عبداللّه‏، تنقیح المقال (نجف، دار الحبل، 1353ق).
ـ المبارک، عبدالحسین، من مشاهیر اعلام البصرة (بغداد، بى‏نا، بى‏تا).
ـ متز، آدام، الحضارة‏الإسلامیة فى القرن الرابع الهجرى، ترجمه محمد الهادى ابوزید (بیروت، دارالکتب العربى، 1378ق).
ـ المخزومى، مهدى، الخلیل بن احمد الفراهیدى اعماله ومنهجه (بغداد، مطبعة الزهراء، 1960م).
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ ، الفراهیدى عبقرى من البصرة، چاپ اول (بغداد، بى‏نا، 1972م).
ـ مزاحم، نصر، کتاب صفین، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، چاپ دوم (قاهره، مؤسسة العربیة الحدیثة، 1382ق).
ـ مستوفى، حمداللّه‏، نزهة القلوب، تصحیح کالیسترنج، چاپ اول (تهران، دنیاى کتاب، 1362ش).
ـ مسعودى ابوالحسن، مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ سوم (تهران، نشر انتشارات علمى و فرهنگى، 1365ش).
ـ معرفت، محمدهادى، التمهید فى علوم القرآن، چاپ سوم (قم، نشر اسلامى، 1416ق).
ـ معصوم‏فؤاد، اخوان الصفا، چاپ اول (سوریه، دارالهدى للثقافة والنشر، 1998م).
ـ مغنیه، محمدجواد، الشیعة والحاکمون، چاپ پنجم (بیروت، دارمکتبة الهلال للطباعة والنشر، 1971م).
ـ مقدسى، ابوعبداللّه‏محمد، احسن التقاسیم فى معرفة الأقالیم، چاپ دوم (لندن، بى‏نا، 1906م).
ـ منصورى، نزار، البصرة فى نصرة‏الإمام الحسین(ع)، چاپ اول (قم، المطبعة القلم، 1421ق).
ـ مونس، حسین، اطلس تاریخ اسلام، ترجمه آذرتاش آذرنوش، چاپ اول (تهران، سازمان جغرافیایى نیروهاى مسلح، 1357ش).
ـ ناجى، عبدالجبار، اسهامات المؤرخى البصرة فى الکتاب التاریخیة، چاپ اول (بغداد، دار الشعون الثقافة العامة (آفاق عربیه)، 1990م).
ـ النجاشى، احمدبن‏على، رجال، تحقیق سید موسى الشبیرى الزنجانى (قم، جامعه مدرسین، 1407ق).
ـ الیمانى، منصور، المنیة والامل فى شرح الملل والنحل، تحقیق محمد جواد مشکور (بى‏جا، مؤسسة الکتاب‏الثقافیة، بى‏تا).