دیوان در صدر اسلام (مقاله پژوهشی حوزه)

شناخت دیوان و دیوان‏سالارى، در شناخت تشکیلات ادارى مسلمانان بسیار راه‏گشاست، به‏ویژه آن‏که تا پیش از تأسیس سلسله صفویه در ایران، و احتمالاً دولت‏هاى معاصر با آن در دیگر کشورها، تنها دیوان دستگاه مهم ادارى مسلمانان بوده است. دیوان به مجموعه‏اى از شعر یا نثر دفترِ ثبت یا یک اداره اطلاق مى‏شود.
دیوان انواع و اقسامى داشته که هر یک در حکم وزارت‏خانه‏هاى عصر حاضر به‏شمار مى‏رفته‏اند. در این مقاله چگونگى پیدایش دیوان، سیر تاریخى آن، انواع دیوان‏ها و ارتباط و تأثیر آن‏ها بر یکدیگر مورد توجه قرار گرفته است.
عصر خلافت
منابع در باب ریشه لغوى دیوان اختلاف دارند؛ برخى آن‏را از ریشه فارسى دِوْ به معنى دیوانه یا دیو مى‏دانند. برخى دیگر دیوان را از «دوَّن» عربى، به معناى جمع و ثبت کردن دانسته‏اند. از این‏رو دیوان مى‏تواند به مجموعه‏اى از اسناد و مدارک اطلاق شود.(نک، قلقشندى، صبح 1 / 90، لسان‏العرب، 17 / 23 ـ 24؛ صولى، ادب الکُتّاب، 187؛ ماوردى، الاحکام السلطانیه، 175؛ جهشیارى، وزراء، 16 ـ 17؛ قس، بلاذرى، فتوح، 449). با وجود این، در تشکیلات ادارى، این اصطلاح در آغاز به معنى ثبت‏نام سپاهیان بود. (قس، صولى، 190؛ کندى، ولاة، 86؛ بلاذرى، فتوح، 454). و بعدها به معنى هر نوع ثبت‏نامى به‏کار رفت، و فقط در این زمان‏ها بود که در معناى ادارى نیز متداول گردید. به‏نظر مى‏رسد کاربرد ادارى این کلمه غیر عربى باشد، ولى خود این اصطلاح در صدر اسلام هم به‏کار مى‏رفته است.
عمر بن خطّاب نخستین دیوان (که معمولاً آن‏را الدیوان خوانند) را در اسلام تأسیس کرد. (جهشیارى، 16). منابع این اقدام را به منظور رفع نیاز سیستم پرداخت، ثبت‏نام نیروهاى رزمنده و تنظیم بیت‏المال مى‏دانند. (قس، جهشیارى، 16 ـ 17؛ بلاذرى، فتوح، 449 ـ 451، مقریزى، خطط، 1، 148، یعقوبى، تاریخ، 2 / 130؛ ابویوسف، خراج، 25؛ صولى، ادب، 190 ـ 191؛ ابوسالم، العقد، ... 154 ـ 155). برخى روایات تأسیس دیوان را در سال 15 ه. ذکر مى‏کنند، اما منابع موثق‏تر سال 20 ه. را ترجیح مى‏دهند. (نک، طبرى، 4 / 162؛ یعقوبى، 2 / 170؛ مقریزى، خطط، 1 / 148 ـ 149؛ بلاذرى، فتوح، 450؛ ابویوسف، 24).
این دیوان، دیوان «الجند» نام داشت. دیوان جند مشتمل بر تمامى اهالى مدینه، یعنى نیروهاى شرکت‏کننده در فتوحات و مهاجرانى که به همراه خانواده‏هایشان به پادگان‏هاى ولایات پیوسته بودند، مى‏شد. نام برخى موالى نیز در این دیوان ثبت شده بود، ولى این‏کار دوام نیافت. همراه اسامى افراد، پرداخت‏ها و میزان آن هم ذکر مى‏گردید. (ابوعبید، الاموال، شماره‏هاى 562، 567، 568؛ طبرى، 4 / 163). هیأتى مرکب از سه نسّابه کار ثبت و ضبط اسامى را قبیله به قبیله انجام مى‏داد و ملاک پرداخت مستمرى، خدمات افراد به اسلام در گذشته و ارتباط با شخص پیامبر(ص) بود. ثبت‏نام قبیله‏ها تا پایان عصر اموى ادامه یافت. (ابویوسف، 24، 26 ـ 27؛ طبرى. 42 / 162 ـ 163؛ یعقوبى، تاریخ، 2 / 132؛ ابوعبید، اموال، شماره‏هاى 569، 520، 577؛ بلاذرى، فتوح، 45 به بعد؛ 457 ـ 459؛ مقریزى، خطط 1 / 149 ـ 150). مسلمانان دیوان‏هایى نظیر دیوان جند را در مراکز ولایات مثل بصره، کوفه و فُسطاط نیز تأسیس کردند. (قس، جهشیارى، 21، 23؛ ثعالبى، لطائف، 59). علاوه بر این، دیوان‏هاى خراج بیزانسى و ساسانى هم مثل گذشته به فعالیت خود در این ولایات ادامه دادند. (جهشیارى، 38؛ قس 30).
در این دوران، دیوان الخراج دمشق، دیوان مرکزى حکومت گردید و «الدیوان» نام گرفت تا نشان‏گر اهمیت آن مؤسسه باشد. کار این مؤسسه، ارزیابى و تعیین مالیات و خراج بود. در دوره حکومت معاویه (م 60 ه / 680 م) دیوان «الرسائل»(3) نیز شکل یافت. خلیفه همه مکاتبات را مى‏خواند و اوامر خویش را صادر مى‏کرد. آن‏گاه کاتب،(4) نامه‏ها و اسناد لازم را تنظیم مى‏نمود. (جهشیارى، 24، 34؛ قلقشندى، 1 / 92). معاویه دیوان «الخاتم» یا دیوان «مهر» را هم تأسیس کرد؛ در آن‏جا نسخه‏اى از هر نامه یا سندى تهیه و نگه‏دارى مى‏شد و در عین حال، اصل آن بازبینى شده، مهر مى‏گردید و ارسال مى‏شد. این دیوان براى نظارت بر اسناد و جلوگیرى از جعل آن‏ها تأسیس گردید. (جهشیارى، 25؛ ثعالبى، لطائف، 16؛ نبیه آبوت(5)، پاپیروسهاى قره(6)، 14؛ نک، همچنین گروهمان(7)، cpr، 3، سرى اول / 1 / 17 به بعد). بلاذرى مى‏گوید: زیاد بن ابیه، والى عراق براى نخستین بار و تحت تأثیر ایرانیان این دیوان را تأسیس نموده است. (فتوح، 464). معاویه هم‏چنین، دیوان «البرید»(8) را که بعداً عبدالملک بن مروان (م 16 / ه / 705 م) آن‏را تجدید سازمان نمود، تأسیس کرد (نک، همچنین «برید»).
دیوان الجند گاه‏گاهى سرشمارى قبیله به قبیله اعراب را نیز انجام مى‏داد تا ثبت و ضبط اسامى را به روز نماید.
دیوان الجند مصر در طى قرن اول ه / هفتم م . سه بار سرشمارى کرد که سومین آن‏را قرة بن شریک در سال 95 ه انجام داد. (کندى، ولاة، 86، مقریزى، خطط 1 / 151). دیوان «النفقات»(9) که به احتمال فراوان ادامه کار یک دستگاه بیزانسى بود، صورت همه هزینه‏ها را نگاه مى‏داشت. (قس، جهشیارى، 3). به‏نظر مى‏رسد که این دیوان متصل به بیت‏المال(10) بوده است. (جهشیارى، 49). دیوان «الصدقه» هم براى ارزیابى زکات و عشر به‏وجود آمد. حکومت هم‏چنین، یک دیوان به نام «المستغلات» براى اداره زمین‏هاى دولتى واقع در شهرها، ساختمان‏ها و به ویژه بازارهاى اجاره داده شده به مردم، تأسیس کرد. دیوان «الطراز» نیز عهده‏دار تهیه پرچم‏ها، لباس‏هاى رسمى و بخشى از اثاثیه منزل بود. نام مسؤول این دیوان بر پارچه‏هاى آن اجناس نقش زده مى‏شد. (قس، جهشیارى، 60؛ صابى؛ رسائل، 141).
هر ولایت یک دیوان خراج ـ که همه درآمدها بدان‏جا منتقل مى‏شد ـ یک دیوان جند و یک دیوان رسایل داشت. (جهشیارى، 21، 23، 24، 27، 36، 44، 45، 60، 61، 63، 64). کاتب‏الکتّاب هر دیوان در زمان حجّاج ماهیانه سیصد درهم حقوق مى‏گرفت. (جهشیارى، 61).
عبدالملک بن مروان پایه‏گذار سیاست عربى کردن دیوان‏ها، طراز و سکه بود. تا زمان او دیوان‏هاى خراج از زبان‏هاى محلىِ فارسى در عراق و ایران، یونانى در شامات و قبطى و یونانى در مصر استفاده مى‏کردند و شیوه‏هاى دیرین دفتردارى و ثبت اسناد را ادامه مى‏دادند؛ حتى مهرها و تاریخ‏هاى محلى، فراوان مورد استفاده قرار مى‏گرفت. اما در زمان او شیوه‏ها و قواعد عربى رواج یافت و تقویم‏هاى گذشته با سال قمرى مسلمانان تطبیق داده شد. (نک، PERF . شماره‏هاى 566، 559، 566، 586، 587، 572، 589، 601، CPR، 3، سرى ا ، ذیل 1/87؛ ذیل 2 / c ـ ci). زبان عربى نیز پیش از آن‏که زبان رسمى گردد، گاهى مورد استفاده قرار مى‏گرفت؛ (نخستین پاپیروس‏هاى موجود، تاریخ 22 ه را دارند). (PERF، شماره 558). اما زمان‏هاى محلى هم تا قرن دوم ه / هشتم م . گاه‏گاهى به‏کار مى‏رفت. (قس، گروهمان، تحقیق در پاپیروس‏شناسى(11)، 1/77 ـ 79؛ ب لاند(12)، 4 / 417؛ نبیه آبوت، 13 ـ 14).
عربى‏سازى دیوان‏ها در جهان اسلام، مرحله به مرحله انجام پذیرفت؛ در سال 78 ه / 697 م . حجاج بن یوسف ثقفى دیوان‏هاى عراق را عربى نمود؛ (جهشیارى، 39؛ بلاذرى، فتوح، 300 ـ 301؛ صولى، ادب، 192). سپس در سال 81 ه / 700 م. عبدالملک مروان دیوان‏هاى شام را عربى کرد. (بلاذرى، فتوح، 193؛ جهشیارى، 40؛ صولى، ادب، 192؛ 193). در ادامه این کار، در سال 87 ه / 705 م . دیوان‏هاى مصر هم عربى گردید. (کندى، ولاة، 80؛ ابن عبدالحکم، فتوح، 122، مقریزى، خطط، 1، 150). سرانجام و در زمان حکومت هشام بن عبدالملک در سال 124 ه / 742 م . دیوان‏هاى خراسان عربى گردید. (جهشیارى، 63، 64). و ذمیّانى که اکثریت دبیران این دیوان‏ها را تشکیل مى‏دادند از کار برکنار شدند، ولى برخى آنان به‏کار خویش ادامه دادند؛ با این وجود، حکومت همیشه از موالى استفاده مى‏کرد. (قس، جهشیارى، 61، 67، 38 ـ 40، 151؛ ترایتون(13)، خلفا و اتباع غیرمسلمانشان(14)، فصل 11؛ کندى، ولاة، 80؛ بلاذرى، فتوح، 193؛ فان کریمر(15)، خاور زمین(16)، 196 ـ 197).
عصر عباسى
عباسیان نظام دیوان سالارى امویان را گسترش داده و از طریق منصب وزیر [مدخل[ یک مدیریت ادارى مرکزى به‏وجود آوردند.
سفّاح دیوانى را براى رسیدگى به زمین‏هاى مصادره شده خانواده مروان اموى تأسیس کرد. (جهشیارى، 90). احتمالاً این دیوان به شکل دیوان الضیاع تکامل یافت که به املاک خلیفه رسیدگى مى‏کرد. (همان، 277).
منصور عباسى دیوانى موقت ایجاد کرد تا به اموال مصادره شده دشمنان سیاسى خلیفه نظارت نماید. (یعقوبى، 3 / 127؛ الفخرى، 115). مورخان از یک دیوان به نام دیوان «الاحشام» هم یاد کرده‏اند که احتمالاً به امر نظارت بر خادمین قصر خلافت مى‏پرداخته است. (وییت(17)، یعقوبى، پرداختها(18)، 15) دیوان الرقاع(19) نیز جمع‏آورى عرض حال‏هاى خطاب به خلیفه را برعهده داشت. (ابن طیفور، تاریخ بغداد، 4).
در سال 162 ه / 778 م . و در ایام حکومت مهدى، براى هر یک از دیوان‏هاى موجود، یک دیوان زمام(20) به‏وجود آمد. در سال 168 ه / 784 م . دیوان مرکزى زمام‏الازمه نیز تأسیس شد تا بر همه دیوان‏هاى زمام نظارت کند. این دیوان صورت وضعیت دیوان‏ها را بازرسى مى‏کرد و بر کار آنان نظارت داشت و واسطه میان هر دیوان با وزیر یا دیگر دیوان‏ها بود. (جهشیارى، 146، 166، 168؛ طبرى، 10 / 2؛ بلاذرى، فتوح، 464) خلفا دیوان مظالم را هم به وجود آوردند تا به شکایات مردم از عمال حکومت رسیدگى کند؛ در این دیوان قضات مى‏نشستند. (فخرى، 131).
به‏نظر مى‏رسد که دیوان‏الخراج بر تمامى مالیات‏هاى ارضى نظارت داشته است، در حالى که کار دیوان‏الصدقه محدود به زکات احشام بود. (قس، یعقوبى، عبدان، 2؛ ابویوسف، خراج، 80 ـ 81). این دیوان بخش‏هاى گوناگونى داشت و یکى از مهبذان که صورت وضعیت هر دیوان را بازرسى مى‏کرد، کیفیت اقلام درآمد را مى‏آزمود. (جهشیارى، 220 ـ 221؛ تنوخى، الفرج، 1 / 39 ـ 40 [نک، همچنین مهبذ]). از بخش‏هاى این دیوان، مجلس‏الاسکودار بود که در آن‏جا نامه‏ها و اسناد رسیده و فرستاده شده، همراه نام افراد مربوط، ثبت مى‏گردید. این مجلس در دیوان البرید و دیوان الرسایل هم وجود داشت. (جهشیارى، 199؛ خوارزمى، مفاتیح‏العلوم، 42، 50) نامه‏هاى دیوان الخراج در دیوان الخاتم بررسى مى‏شد، اما تأخیر در ارسال پاسخ‏نامه‏ها، هارون‏الرشید را واداشت تا به وزیر خود اجازه دهد نامه‏ها را خودش ارسال نماید. (جهشیارى، 178).
در زمان متوکل، به دیوان الموالى والغِلْمان برمى‏خوریم که مى‏تواند تعبیرى دیگر از دیوان الاحشام باشد. این دیوان مسؤول اداره امور بردگان و موالى بى‏شمار درگاه بود. (یعقوبى، بلدان، 23).
دیوان الخاتم که دیوان السر(21) نیز نامیده مى‏شد، به‏خاطر ارتباط نزدیک رئیس آن با خلیفه، اهمیت ویژه‏اى داشت. (قس، جهشیارى، 141، 142، 177، 220 ـ 221).
در ولایات، دیوان‏هاى محلى خراج، جند و رسایل که نمونه‏هاى کوچک‏تر دیوان‏هاى مرکزى بودند، نیز وجود داشت. (قس، جهشیارى، 141، 142، 177، 220 ـ 221).
گاه یک کاتب برجسته بر بیش از یک دیوان ریاست مى‏یافت. (همان، 266؛ قس، 179).
تا زمان مأمون حقوق کُتّاب حدود سیصد و ده درهم در ماه بود. (جهشیارى، 23، 126، 131 ـ 132). جاحظ مى‏گوید که پس از مأمون، کاتب الخراج بیش‏ترین دریافتى را داشته است. (قس، سه ساله، طبع فینکل(22)، 49 [نک، همچنین، کاتب]). دیوان‏هاى حکومت در فاصله قرن سوم تا چهارم هجرى (نهم تا دهم میلادى) به رشد کامل رسیدند. دیوان الخراج معمولاً نسخه‏اى از اسناد دیوان‏هاى محلى را نگاه مى‏داشت؛ اما در نیمه قرن سوم هجرى، هر ولایت یک دیوان مخصوص (خراج) در پایتخت داشت. معتضد این دیوان‏ها را ادغام کرده، آن‏ها را در یک دیوان موسوم به دیوان الدار (یا دیوان الدار الکبیر) سامان داد. جانشین او، مکتفى، این دیوان را در قالب سه دیوانِ مشرق براى ولایات شرقى، مغرب براى ولایات غربى و دیوان السواد براى عراق تجدید سازمان نمود. على بن عیسى دیوان السواد را مهم‏ترین این دیوان‏ها مى‏دانست. (مسکویه، تجارب‏الامم، 1 / 152). در زمان حکومت مقتدر هنوز یک دیوان مرکزى (دیوان‏الدار) وجود داشت. این سه دیوان تحت نظارت وزیر یا یک کاتب نزدیک به وى قرار داشتند و هم‏چنان از بخش‏هاى دیوان الدار به حساب مى‏آمدند. (صابى، وزراء، 123 ـ 124، 131 ـ 132، 262؛ یاقوت، ارشاد، 1 / 226؛ عریب، 42؛ مسکویه، 1 / 151 ـ 152؛ باون، على بن عیسى، 31 ـ 32). به‏نظر مى‏آید که لفظ «دار» یا «درگاه» به دارالوزاره یا اقامت‏گاه وزیر اطلاق مى‏شده است. (قس، صابى، وزراء، 131). کاتب دیوان الدار اجازه داشت تا مستقلاً با عمال ارتباط برقرار کند. (صابى، وزراء، 177). پس از تصرف بغداد به دست آل‏بویه (334 ه / 945 م) و در اثر تجزیه خلافت، ما فقط نام دیوان السواد را مى‏شنویم. (قس، صابى، تاریخ، 467 ـ 468).
دیوان‏هاى خراج نسخه‏اى از اسناد حدود اراضى، نرخ مالیات نقدى یا جنسى و اقدامات به کار رفته مالیاتى را نگاه مى‏داشتند. (ماوردى، همان قبلى، 182 ـ 183؛ خوارزمى، مفاتیح، 37). درآمد خراج، جزیه و زکات به این دیوان‏ها مى‏رسید. (الحسن بن عبداللّه‏، آثار الاُوَل، بولاق 1295 / 72). اشاره ماوردى به دیوان العشر فقط مى‏تواند به این معنا باشد که دیوان العشر بخشى از دیوان الخراج بوده است. (ماوردى، 182). وقتى دیوان الدار تأسیس شد، دیوان‏هاى زمام مربوط به آن با یکدیگر ادغام شدند. (صابى، وزراء، 73، 84؛ هم او، تاریخ، 468). زمام، حافظ حقوق بیت‏المال و مردم بود. (ماوردى، 189). این دیوان نسخه دیگرى از اسناد مربوط به اراضى را در دیوان خراج نگاه مى‏داشت و محاسبات را بازبینى مى‏کرد. (ماوردى، 190 ـ 191). اعتبار کاتب دیوان الزمام به اندازه‏اى بود که حتى اقطاعى را که معتضد بخشیده بود و وزیر و کاتب دیوان‏دار هم انتقال آن را تأیید کرده بودند، مى‏بایست جهت انتقال، توسط او مورد بررسى قرار مى‏گرفت. (صابى، وزراء، 683).
دیوان النفقات به‏کار همه دیوان‏ها مى‏پرداخت. این دیوان گزارش هزینه‏هاى آنان را بررسى کرده و خود نیز گزارشى تهیه مى‏کرد. (الحسن بن عبداللّه‏، همان قبلى، 71). در اواخر قرن سوم ه / نهم م . این دیوان عمدةً به رفع نیازهاى دارالخلافه مى‏پرداخت. (قس، متن عربى، 1 / 125؛ قس، صابى، وزراء، 2 به بعد). و اسناد هزینه‏هاى تکرارى و جارى را نگاه مى‏داشت. (صابى، وزراء، 16) و زیر مجموعه‏هایى نیز داشت که عنوان‏هاى گوناگون هزینه‏ها را بررسى مى‏کرد. (قس، متن (متن عربى)، 1 / 125 ـ 126). در سال 315 ه / 927 م . یک زمام نفقات هم وجود داشت که کاتب آن خزائن بیت‏المال را به بهترین شکل اداره مى‏کرد. (صولى، اخبار الراضى والمتّقى، 61؛ مسکویه، 1 / 152).
دیوان بیت‏المال که دیوان السامى نیز نام داشت، اسناد طبقه‏بندى شده منابع مالى و جنسى را که به بیت‏المال مى‏آمد، نگاه مى‏داشت و خزانه‏هایى (Stores) را براى مقوله‏هاى مختلف درآمد، اداره مى‏کرد. (الحسن بن عبداللّه‏، همان قبلى، 72؛ قس، صابى، وزراء، 161). این دیوان هم فقره‏هاى درآمد را بازبینى مى‏کرد و هم کار تأیید هزینه‏ها را به‏عهده داشت. وزیر نشان کاتب، آن‏را بر همه حواله‏ها و دستورهاى پرداخت ضرورى مى‏دانست. (قس (متن عربى)، 1 / 126 ـ 127). معمولاً این دیوان ترازنامه ماهیانه و سالیانه ترتیب مى‏داد.
در سال 315 ه / 927 م . على بن عیسى از دبیران مى‏خواست که به او تراز هفتگى تحویل دهند. (مسکویه، 1 / 651 ـ 652؛ صابى، وزراء، 303، 306).
دیوان الضیاع اراضى بیت‏المال را اداره مى‏کرد. (همدانى، تکمله، 18؛ مسکویه، 1 / 21؛ قس، صابى، رسایل، 1 / 139)، با این وجود، گاهى سخن از بیش از یک دیوان ضیاع مى‏باشد. در سال 325 ه دیوانى به‏نام دیوان الضیاع الخاصه والمستحدثه (یعنى اراضى خلیفه و اراضى تازه به‏دست آمده)، و نیز دیوان الضیاع الفراتیه (یعنى اراضى اطراف فرات) وجود داشت. (صابى، وزراء، 123 ـ 124؛ مسکویه، 1 / 152).
در سال 304 ه / 916 م . ابن‏الفرات دیوان المرافق را(23) تأسیس کرد. در آن زمان، مرافق هر سال شام بالغ بر صد هزار دینار و مرافق مصر دویست هزار دینار مى‏شد. على بن عیسى مرافق را ممنوع کرد، زیرا معتقد بود این اموال دستگاه حکومت را فاسد مى‏کند. (مسکویه، 1 / 44، 108، 241 ـ 242؛ صابى، وزراء، 31 ـ 32، 81).
در سال 295 ه / 907 م . وزیر خلیفه یک روزه، ابن معتز، همه اصول دیوان‏هاى واقعى را زیرنظر على بن عیسى و دیوان‏هاى زمام را زیرنظر ابن عبدون قرار داد. (مسکویه، 1 / 60). در سال 319 ه / 931 م . زمام‏ها زیر نظر یک کاتب و اصول زیر نظر وزیر قرار داده شد. این عمل در سال 325 ه / 936 م ، 327 ه / 937 م و 938 ه / 939 م . تکرار شد. (صولى، اخبار الراضى والمتّقى، 87، 147).
دیوان الجند دفترى را براى طبقه‏بندى نیروها بر طبق درجه، پرداخت و یا اقطاعشان حفظ مى‏کرد. این دیوان از دو بخش تشکیل یافته بود؛ یکى مأمور پرداخت و هزینه‏ها بود و دیگرى مأمور استخدام و طبقه‏بندى (تصنیف) سپاه. (جاحظ، سه رساله، 49؛ قدامه این دو بخش را مجلس التقریر و مجلس المقابله مى‏خواند، متن (متن عربى) 1 / 165؛ نک، همچنین ماوردى، 179 ـ 180) دیوان الجند یک زمام به نام زمام‏الجیش داشت تا بر گزارش‏ها و هزینه‏هاى آن نظارت کند. (مسکویه 1 / 152).
دیوان الرسایل مستقیماً زیر نظر وزیر یا یک کاتب بود. کاتب ارشد مطابق دستور وزیر یا خلیفه پیش‏نویس نامه‏ها و اسناد را تهیه مى‏کرد و وقتى او آن‏را تأیید مى‏نمود نسخه نهایى را ترتیب مى‏داد. گاهى یک محرّر خاص(24)، نسخه نهایى را تهیه مى‏کرد. هر سه سال یک‏بار نامه‏ها و اسناد به خزانه بزرگ (الخزانة العظمى) ـ فرستاده مى‏شد تا در نهایت، طبقه‏بندى و فهرست‏بندى گردد. (قلقشندى، 1 / 96؛ ابن الصیرافى، قانون دیوان الرسایل، 94، 100 ـ 103، 108 به بعد، 116، 118، 144 ـ 145؛ جاحظ، سه رساله، 49؛ خوارزمى، مفاتیح، 50؛ قس، صابى، وزراء، 109 آنجا که اصطلاح دیوان الخرائط را به کار مى‏برد). دیوان الفضّ احتمالاً یک بخش از دیوان الرسایل بوده که نامه‏ها و اسناد را دریافت کرده، آن‏ها را طبقه‏بندى نموده و به عرض وزیر مى‏رسانده و نسخه‏اى نیز از آن‏ها تهیه مى‏کرده است. (قس (متن عربى)، 1 / 130 ـ 131؛ ابن الصیرافى، همان قبلى، 108؛ توحیدى، الامتاع و المؤانسه، 1 / 98). در سال 315 ه. فضّ و خاتم در هم ادغام گردیده و به یک دیوان تبدیل شدند. (مسکویه، 1 / 152).
در سال 301 ه. على بن عیسى دیوان البر را تأسیس کرد تا اوقاف و صدقات را اداره کند. درآمد این دیوان به مصرف اماکن مقدس در مکه و مدینه و استفاده رزمندگان داوطلب در مرز بیزانس مى‏رسید. (مسکویه، 1 / 257؛ قس، 151). دیوان الصدقات نیز به وصول مالیات از احشام ادامه مى‏داد. در سال 315 ه / 927 م . یک کاتب بر دو دیوان بر و صدقات نظارت مى‏کرد. (مسکویه، 1 / 152، صابى، رسایل، 3).
دیوانى به نام دیوان‏الحرم نیز بر امور حرم‏سراى قصر نظارت مى‏کرد. (مسکویه، 1 / 152).
دیوان دیگر دیوان المصادرین نام داشت که امر رسیدگى به اموال مصادره شده را به‏عهده داشت. (صابى، وزراء، 306، 311)، دبیران از اموال مصادره شده دو نسخه سند تهیه مى‏کردند که یکى از آن‏ها در دیوان نگه‏دارى مى‏شد و دیگرى براى وزیر ارسال مى‏گردید. (مسکویه، 1 / 155). دیوان دیگرى که براى اداره املاک مصادره شده به‏وجود آمد، دیوان الضیاع المقبوضه نام داشت. (صابى، وزراء، 21، 30؛ قس، مسکویه، 1 / 84؛ قس، همدانى، تکمله، 83 آنجا که از یک دیوان المخالفین، اداره‏کننده اموال مونس یاد مى‏کند).
بعضى دیوان‏ها کم دوام بوده و براى رفع نیازهاى موقتى به‏وجود مى‏آمدند. ضمن این‏که، گاه بیش از یک دیوان زیرنظر یک کاتب قرار مى‏گرفت. (قس، صابى، وزراء، 27، 123 ـ 124).
در دوران حکومت معتضد، دو روز مرخصى هفتگى قرار داده شد؛ سه‏شنبه براى استراحت و جمعه براى اقامه نماز جمعه. (صابى، وزراء، 223). حقوق رؤساى دیوان‏ها مختلف بود. در آغاز قرن یازدهم ه / دهم م . کاتب دیوان السواد هر ماه پانصد دینار دریافت مى‏کرد و حقوق کاتب دیوان‏العطاء ده دینار بود. در سال 314 ه. على بن عیسى حقوق‏ها را یک سوم کاهش داد. بدین ترتیب، کاتب دیوان السواد 5/333 دینار، دبیران دیوان‏هاى الفضّ والخاتم هر یک دویست دینار، دبیران دیوان المشرق و دیوان الضیاع الخاصه والمستحدثه هر یک صد دینار، کاتب دیوان الدار پانصد دینار و دبیر دیوان‏هاى زمام به همراه کتّاب 2700 دینار دریافت مى‏نمودند. (صابى، وزراء، 31، 84، 177، 178، 314؛ قس، همان، 20 ـ 21؛ مسکویه، 1 / 68).
شرایط اقتصادى، على بن عیسى را واداشت تا پرداخت‏ها را به هشت تا ده ماه کاهش دهد که این عمل از آن به بعد مرسوم گشت. (صابى، وزراء، 314، مسکویه، 1 / 152).
در عصر بویهى (334 ـ 447 ه / 945 ـ 1055 م) هنوز دیوان السواد با در اختیار داشتن یک کاتب و کمک کاتب (خلیفه)، و نیز دیوان الضیاع (یا الضیاع الخاصه) وجود داشت. (صابى، تاریخ، سال 390 ه، 401 ـ 402؛ سال 392 ه، 467 ـ 468؛ مسکویه، 2 / 120 ـ 121؛ ابوشجاع، ذیل تجارب الامم، 147). در این دوره، دیوان مرکزى در امور مالى، الدیوان نام داشت که زیرنظر وزیر یا یک کاتب هم منزلت با وى قرار داشت. (قس، مسکویه، 2، سال 338 ه، 242، 263، 266، ابوشجاع، 143)، در سال 389 ه / 999 م . یک دیوان خاص نیز تأسیس شد تا سر پارچه‏هاى ابریشمین بافت بغداد، عشر وضع نماید. (صابى، تاریخ، 364).
دیوان النفقات هم همراه یک زمام ویژه به‏کار خود ادامه داد. (مسکویه، 2 / 121 ـ 120) تا صورت وضعیت و مجموع ـ حساب هزینه‏ها را معین کند، (قس، صابى، تاریخ، 353، 357). اما دیوان الزمام نیز براى نظارت بر دیوان‏هاى مالى وجود داشت. (همان، 467 ـ 468) دیوان بیت‏المال نیز دیوان الخزاین یا دیوان الخَزْن نام گرفت. (ابوشجاع، 76؛ صابى، تاریخ، 368؛ خوارزمى، مفاتیح، 41). رئیس این دیوان خازن یا ناظر بود که بعضاً دارالضرب(25) را هم اداره مى‏کرد. (ابوشجاع، 251 ـ 250). ولى التوحیدى از دیوانى خاص به‏نام دیوان النقد و العیار و دارالضرب براى ضرب سکه یاد کرده است. (امتاع، 1 / 98).
دیوان الجند به دو دیوان تقسیم مى‏شد؛ یکى براى دیلمیان و دیگرى براى ترکان (دو عنصر اصلى ارتش بُوَیْهیان) و دیوان الجیشین نام داشت. (صابى، تاریخ، 467 ـ 468). با این وجود، هر دو یک رئیس یا مأمور پرداخت به نام العارض داشتند. (ابوشجاع، 258).
فاطمیان
دیوان‏هاى فاطمى عمدةً نزدیک به دیوان‏هاى عباسى بودند. دیوان الرسایل در این‏جا دیوان الانشاء نام داشت که رئیس آن صاحب دیوان الانشاء یا کاتب الدست الشریف بود. گزارش دقیق ابن الصیرافى درباره این دیوان نشان مى‏دهد که شبیه دیوان مذکور عباسى‏ها بوده است. (نک، ابن الصیرافى، قانون دیوان الرسایل، چاپ 1، بهجت، قاهره، 1905؛ مقریزى، خطط، 2 / 244، 306؛ 3 / 140؛ قلقشندى، 3 / 490؛ 1 / 103؛ 10 / 310؛ ابن القلانسى، ذیل تاریخ دمشق، 80؛ شیّال، الوثائق الفاطمیّه، 365).
دیوان الجند، دیوان الجیش یا دیوان الجیش و الرواتب(26) نام داشت و از دو بخش تشکیل یافته بود. دیوان الجیش زیر نظر یک مستوفى، به استخدام، تجهیز و نظارت بر سربازان مى‏پرداخت و دیوان الرواتب مأمور پرداخت حقوق بود. اما منابع دیگر نشانگر این مطلب هستند که این دو دیوان اغلب جداى از هم بوده‏اند؛ دیوان الجند زیر نظر صاحب دیوان الجیش و دیوان رواتب مأمور به پرداخت عطایاى سربازان و افراد غیرنظامى بوده است. (نک، مقریزى، خطط، 2 / 242؛ قلقشندى، 3 / 492 ـ 493، 495. قس، ابن الصیرافى، اشاره، 25، 47؛ مقریزى، اِتّعاظ، سال 542؛ شیّال، وثائق، 303). فاطمیان که اهمیت زیادى براى دریانوردى قائل بودند، دیوانى به نام دیوان العمائر براى نظارت بر ساخت کشتى‏ها و نیروهاى دریایى در اختیار داشتند. (قلقشندى، 3 / 496).
روایات مربوط به دیوان‏هاى مالى فاطمیان پیچیده است. به‏نظر مى‏آید که دیوان المجلس اداره مرکزى حکومت بوده است. این دیوان قسمت‏هاى گوناگونى داشت که یکى از آن‏ها به تیول (اقطاعات) مى‏پرداخت. دیوان فوق به احتمال زیاد شبیه الدیوان عباسى بوده است. این دیوان در موارد ضرورى، پس از برآورد همه دیوان‏ها، به ارزیابى بودجه مى‏پرداخت. (مقریزى، خطط، 2 / 336 به بعد؛ 1 / 160 ـ 162؛ قس، 2 / 245؛ شیّال، وثائق، 325). دیوان النظر بر دیوان‏هاى مالى (اموال) و کارکنانشان نظارت عام مى‏نمود. به‏نظر مى‏رسد که این دیوان مشابه دیوان مرکزى خراج عباسیان بوده است. (قس، شیّال، وثائق، 304 / 1؛ ابن الصیرافى، اشاره، 35؛ مقریزى، خطط، 2 / 241؛ قلقشندى، 3 / 493). دیوان التحقیق وابسته به دیوان النظر بوده، اما وظیفه‏اش بازبینى گزارش دیگر دیوان‏هاى مالى بوده و شباهتى به زمام مرکزى عباسى داشته است. (مقریزى، 2 / 242؛ قلقشندى، 3 / 493؛ 1 / 401، ابن میسّر، اخبار، 43).
دیوان الخاص به امور مالى قصر نظارت مى‏کرد. (مقریزى، اتّعاظ، 200). و دیوان الاحباس عهده‏دار اداره وقفیات بوده (قلقشندى، 3 / 494 ـ 495). فاطمیان دیوان المواریث الحشریه را براى اداره اموال توقیفى و بى‏وارث تأسیس کردند. (ابن میسّر، 56؛ قلقشندى، 3 / 496).
مظالم [مدخل] به خلیفه یا وزیر تسلیم مى‏شد. دیوانى به نام دیوان التوقیع نیز با دو کاتب وجود داشت تا به مظالم پاسخ گوید. (مقریزى، اتّعاظ، 307؛ قلقشندى، 4091).
حقوق دبیران متفاوت بود. کاتب دیوان «انشاء» ماهانه صدوپنجاه دینار، کاتب دیوان نظر هفتاد دینار، کاتب دیوان بیت‏المال صد دینار، کاتب دیوان تحقیق پنجاه دینار و کاتبان دیوانهاى جیش، توقیع، مجلس و اقطاع هر یک چهل دینار و کاتبان کم‏اهمیت‏تر از پنج تا ده دینار دریافت مى‏کردند. (قلقشندى، 3 / 526؛ مقریزى، خطط، 2 / 243). دولت‏هاى مسلمان در دیوان‏هاى خود به‏طور گسترده از غیرمسلمانان استفاده مى‏کردند که این مطلب گاهى واکنش‏هایى را علیه ایشان برمى‏انگیخت.
در قرن‏هاى پنجم تا هفتم و یازدهم تا سیزدهم هجرى از عصر بویه، دیوان الرسایل را دیوان الانشاء و کاتب آن‏را کاتب الانشاء مى‏خواندند. (ابوشجاع، 153 ـ 154؛ ابن الجوزى، منتظم، 9 / 55؛ 10 / 125؛ ابن فوطى، حوادث، 16؛ ابن الساعى، جامع، 9 / 222). دستگاه مرکزى ادارى الدیوان بود. (قس، ابن الجوزى، 9 / 91، 27، 28، 29، 83). ریاست الدیوان برعهده وزیر بود و گاهى یک کاتب به نام صاحب الدیوان، این وظیفه را برعهده مى‏گرفت. (ابن الجوزى، 10 / 56، 165، 125). بعدها این دیوان، الدیوان العزیز نام گرفت. (قس، ابن الفوطى، 47، 63، 88؛ ابن السّاعى، جامع، 9 / 285).
وضع مالى عمدةً مورد توجه دیوان الزمام بوده است که عملاً کار دیوان الخراج را انجام مى‏داد و کشاورزان تیول‏دار و عمّال درآمدشان را به این دیوان مى‏فرستادند. (ابن الساعى، 9 / 16). دیوان مذکور دو قسمت داشت. سرپرست دیوان اصلى یک کاتب (کاتب الزمام) بود. (قس، ابن الجوزى، 9 / 150 / 223 / 10 / 27، 124). که بعداً صدر لقب گرفت و بخش دیگر را مشرفى که بر کار دیوان و درآمد نظارت داشت، سرپرستى مى‏کرد. (ابن الساعى، 9 / 98 ـ 99، 118؛ ابن الفوطى، 16، 62، 63). در هر ولایت (یا ناحیه) چنین دیوانى به سرپرستى یک ناظر یا یک مشرف وجود داشت. (ابن الفوطى، 63، 101).
در سال 594 ه / 1198 م . صدر این دیوان بر همه دیوان‏ها تسلط یافت. (ابن الساعى، 9 / 250). این دیوان بخش‏هاى فراوانى داشت که بر هر یک از آن‏ها ناظرى ریاست مى‏کرد. براى مثال خزانة الغلاّت (ابن الفوطى، 7 / 37؛ قس، ابن الجوزى، 9، 83؛ 10 / 52؛ ابن الساعى، 9 / 103، 127). در این ایام ظاهراً اشراف جانشین زمام دیرین مى‏گردد. (ابن الفوطى، 103؛ ابن الساعى، 9 / 20، 229).
دیوان الجوالى بر ارزیابى و جمع‏آورى مالیات سرانه نظارت مى‏کرد. (نک، جوالى، جزیه). هم‏چنین، دیوان التَرَکات الحشریه به‏وجود آمد تا اموال بى‏وارث را سرپرستى کند. (ابن الساعى، 107؛ ابن الجوزى، 10 / 68). دیوان العقار به سرپرستى یک ناظر، بر ساختمان‏هایى چون دکاکین متعلق به دولت نظارت مى‏کرد. (ابن الفوطى، 63؛ قس، ابن الجوزى، 10 / 243). اما ساختمان‏سازى و تعمیرات وظیفه دیوان دیگرى به‏نام دیوان الابنیه(27) بود. این دیوان در میان کارکنان خود، چندین معمار داشت. (ابن الساعى، 8 / 93، 184). و در سال 635 ه. / 1237 ـ 1238 م. در تعمیر حصار بغداد شرکت داشت. (ابن الفوطى، 3). دیوان الحسبه معمولاً زیر نظر قاضى القضاة یا نماینده او بود. (ابن الساعى، 9 / 16؛ ابن الفوطى، 64).
اهل ذمه نیز همراه با مسلمانان تا اواخر خلافت عباسى در دیوان‏هاى مالى مشغول به‏کار بودند. البته گاهى محدودیت‏هایى در مورد آن‏ها اعمال مى‏شد ولى این محدودیت‏ها موقتى بودند. در سال 533 ه / 1139 م ، یهودیان و مسیحیان از الدیوان و المنزل اخراج گردیدند، اما یک ماه بعد دوباره به‏کار بازگردانده شدند. (ابن الجوزى، 10 / 78).
تکرار چنین دستوراتى (مانند دستور الناصرالدین اللّه‏ به سال 601 ه) نشان مى‏دهد که آنان تحت فشار نبوده و به کار خویش ادامه مى‏داده‏اند. (ابن الساعى، 8 / 162).
کتابشناسى: در مقاله آمده است. همچنین نک:
Nabia Abbott, the kurrah papyri, chicago, 1938; Brtish museum Greek papyri IV, the Aphrodito papyri, ed. H. I. Bell, London, 1910; National Bibliothek papyrus Erzhezzog Rainer, Vienna, 1894; corpus papyrorum raineri Archiducis Austriae III, ed. Adolf Grohmann, 1923 - 4; H. F. Amedroz, Abbasid adminstration in it's decay ... , in JRAS, 1913, 823 - 42; H. Bowen, the life and times of Ali; b.` Isa , cambridge, 1928;
ع. الدورى؛ النُظُم الاسلامیة، ا، بغداد، 1950.
R. levy, the social structure of Islam, cambridge, 157, 325 به بعد ; S. A. Q. Husaini, Arab administration, madras, 1949, 76 به بعد , 149 به بعد ; mez, Renaissance(28),(ترجمه به عربى از الف. ه. ابوریده، 2 ج، قاهره، 1 ـ 0291) فصل 6, D. sourd. el, le Vizirat ` abbaside - de 132 / 750 a 324 / 934, Damascus,1961.
پى‏نوشت‏ها:
________________________________________
1. این گفتار ترجمه بخش نخست مقاله DIWAN مندرج در EI2 چاپ دوم، انتشارات بریل، لیدن، 1960 ـ 1995 است.
2. دانشجوى دکترى تاریخ، تمدن و ملل اسلامى.
3. Correspondence.
4. Secretery.
5. Nabia Abbott.
6. Kurrah papyri.
7. Grohmann.
8. Post office.
9. expenditure هزینه‏ها :
10. Treasury.
11. Etude de papyroloogie.
12. P. lond.
13. Tritton.
14. The calips and their non - muslim snojects.
15. wone kremer.
16. The orient.
17. Wiet.
18. les pays.
19. Petitions.
20. Control.
21. Confidential offairs.
22. Finkel.
23. (در لغت به معنى کمک‏ها و رشوه‏ها مى‏باشد؛ یعنى اموالى که عمال ظاهراً از ثروتمندان مى‏گرفتند و از طرق مشکوک گرد مى‏آمد).
24. Calligrapher.خطاط، خوشنویس
25. The mint.
26. Office of troops and salaries.دیوان سربازان و حقوق، مستمرى.
27. Building bureau.
28. این کتاب را آقاى على ذکاوتى قراگزلو به نام تمدن اسلامى در قرن 4 ه به فارسى ترجمه نموده‏اند.مترجمان.