مکتب تاریخ نگارى مدینه (مقاله پژوهشی حوزه)

در میان مکاتب تاریخ‏نگارى، مکتب مدینه از اهمیت ویژه‏اى برخوردار است. در این مکتب اولین مطالعات تاریخى در دوره اسلامى صورت گرفته و تأکید اساسى بر «مغازى» یا «دوران رسالت» بوده است.
نگارنده بر این تلاش است تا اهمیت این مکتب، مورّخان بارز آن (عروة ، زهرى)، موضوع مورد توجه آن‏ها و تأثیر آن را در مسیر تاریخ نگارى اسلامى مورد بررسى و ارزیابى قرار دهد.
مطالعات و تحقیقات در تاریخ و دیگر علوم، با تلاش مشترک طالبان علم در حلقه‏هاى درس آغاز شد. هر حلقه درس تحت نظارت یک استاد بود و دانشجویان برجسته، پس از طى مراحل تحصیلى خود به تشکیل حلقه درس جدیدى اقدام مى‏نمودند. حضور در حلقه‏هاى درس نیز براى همگان آزاد بود؛ بدین سان، سلسله راویان ادامه مى‏یافت. کم‏کم، در نتیجه مداومت شرایط و مساعدت مرور زمان، مکاتبى در تاریخ و حدیث و فقه شکل گرفت که اولین آن‏ها در مطالعات تاریخى، «مکتب مدینه» یا «مکتب مغازى»(2) است؛ مکتبى که پیدایش و جهت‏گیرى خود را مرهون تلاش‏هاى دو تن از محدّثان فقیه، یعنى «عروة بن زبیر» و شاگرد برجسته‏اش «زهری» مى‏باشد.
                                             1
عروة از اشراف و بزرگان قریش مى‏باشد. پدرش «زبیر بن عوام»، مادرش «اسماء بنت ابوبکر»، و خاله‏اش «عایشه»، مادر بزرگش «خدیجه بنت خویلد»، برادرش «عبداللّه‏ بن زبیر» و همسرش «ام یحیى» ـ کوچک‏ترین فرزند حکم ـ بودند. وى همواره به حسب و نسب خویش مباهات مى‏نموده(3) و این امر در رشد و شخصیّت و حتى بر روایاتش نیز تاثیر نهاده است. در سال ولادت عروة اختلاف وجود دارد؛ گفته مى‏شود که وى در سال 22 ه یا سال 26 یا 29 ه تولّد یافته است.(4) در روایتى سال تولّدش 23 ه / 643 م ذکر شده که از بقیه دقیق‏تر به نظر مى‏رسد، زیرا این تاریخ را روایتى دیگر (که عروة را در زمان جنگ جمل(36 ه) سیزده سال مى‏داند) تایید مى‏کند. این روایت هم چنین با آنچه که او خود نقل کرده (که در روز جنگ جمل وى را به سبب کم سال بودن بازگردانده‏اند) تقویت مى‏شود.(5) در مورد سال وفات عروة نیز چندین روایت داریم: «طبرى» سال 94 ه را ذکر مى‏کند. «ابن سعد» و پیروانش نیز همین را گفته‏اند(6)، در حالى که «ابن قتیبه» بین سال 93 و 94 ه را ذکر کرده و «ابن خلکان» نیز بر این قول است. علاوه بر این‏ها، روایات دیگرى نیز هست(7)، ولى قدیم‏ترین و موثق‏ترین آن‏ها، وفات او را به سال94 ه / 712 م مى‏داند.
عروة در مدینه رشد کرد و در همان جا به تحصیل پرداخت. سپس مدّت هفت سال در مصر اقامت‏گزید و در همان جا ازدواج کرد(8) و چند سفر به دمشق رفت. آرمان‏هاى عروة با آرمان‏هاى پدر و دو برادرش (عبداللّه‏ و مصعب) تفاوت داشت. وى از تمایلات خود به روشنى سخن گفته است: «آرزویم زهد در دنیا و رستگارى آخرت است و مى‏خواهم از کسانى باشم که دانش از ایشان روایت مى‏شود».(9)
همین امر نیز در حیاتش تبلور یافت. «ابن هشام» درباره او گفته است: «دائما روزه داشت مگر عید فطر و عید قربان، و هنگامى که درگذشت روزه دار بود».(10) عشق او به دانش نیز از روایتى که فرزندش هشام درباره او نقل کرده متجلّى است، وى مى‏گوید: «پدرم روز حرّه کتب فقهى خود را سوزاند و پس از آن مى‏گفت: اگر کتاب‏هایم را مى‏داشتم، برایم محبوبتر از آن بود که خانواده و اموالم را مى‏داشتم».(11)
عروة در هیچ یک از رخدادهاى سیاسى‏اى که در زمان او به وقوع پیوست مشارکت نکرد. «عجلى» درباره وى مى‏گوید: «او مردى ثقه و صالح بود که وارد فتنه‏ها نشد».(12) وى با سیاست امویان مخالف بود از این رو، گوشه‏گیرى از «اهل ستم»(13) را پیشه نموده بود.
عروة عرصه حیات را به تحصیل و تدریس گذراند؛ پیوسته به دنبال گردآورى حدیث و اندوختن دانش بود. او از بزرگان مدینه (چه مرد و چه زن) و از کسانى چون عایشه و عمر و اسامة بن زید و عبداللّه‏ بن عمرو بن‏العاص و ابوهریره و عبداللّه‏ بن عباس روایت کرده است.(14) وى یکى از هفت فقیه بزرگ مدینه و از اعلام محدّثین آن جا به شمار مى‏آید؛ چنان که «عمر بن عبدالعزیز» درباره وى مى‏گوید: «هیچ کس از عروة بن زبیر داناتر نیست». زهرى مى‏گوید: «عروة دریایى صاف است که با یک مشت خاک نمى‏توان آن را مکدر کرد».(15)
در این مقال، ما عروة را به عنوان یک مورّخ در نظر داریم، لذا از نقش او در فقه و حدیث چشم مى‏پوشیم.
البته پیش از پرداختن به تحقیقات تاریخى وى، لازم است بگوییم که عروة با امویان ارتباط داشته است. وى عبدالملک مروان را در نوجوانى مى‏شناخت و در مسجد با او ملاقات مى‏کرد و حتى پس از کشته شدن برادرش عبداللّه‏، در دمشق مهمان عبدالملک شد و در مهمانى ولید نیز شرکت جست. از اخبارى که در دست داریم برمى‏آید که وى، با این که با دربار اموى روابطى احتیاط‏آمیز داشته، امّا به سبب دانش فراوانش مورد احترام شامیان بوده است. اما آنچه بیش از هر چیز در این‏جا اهمیت دارد پرسش‏هایى است که دربار اموى از وقایع مربوط به دوران رسالت از وى کرده و او نیز از طریق نامه به آن‏ها پاسخ گفته است. خوشبختانه برخى از این نامه‏ها از طریق طبرى به دست ما رسیده که از قدیم‏ترین و موثق‏ترین بخش‏هاى تاریخى که ما در اختیار داریم(16) به شمار مى‏رود!
در سطور آینده مى‏کوشیم با اشاره به آثار تاریخى عروة، با آثار او آشنایى بیشترى حاصل کنیم:
1 ـ بعثت پیامبر(ص) در چهل سالگى:(17)
مقدمات نبوت: «نخستین نشانه نبوت پیامبر(ص) رؤیاى صادقه بود... خداوند تعالى خلوت گزینى را محبوب او فرموده بود و هیچ چیز از این‏که در تنهایى با خود خلوت کند، برایش عزیزتر نبود».(18)
نزول وحى بر پیامبر(ص) در حالى‏که در غار حرا به عبادت مشغول بود؛ نزول آیات نخستین [سوره علق] «اقرا باسم ربک...»؛ هراسى که بر اثر وحى در دل پیامبر(ص) افتاد؛ بیان نگرانى با خدیجه؛ رفتن آن حضرت به همراه خدیجه به نزد «ورقه بن نوقل» و پیش‏بینى ورقه که آن حضرت در آینده مقامى بس والا خواهد یافت(19).
عروة در نامه‏اى بیان مى‏کند که پیامبر(ص) چگونه دریافت که براى مأموریتى عظیم آماده مى‏شود. عروة خبر دو فرشته‏اى را نقل مى‏کند که در منطقه «بطحاء» مکه نزد پیامبر(ص) آمده و شکم و قلبش را شکافتند و جایگاه وسوسه شیطان و لخته خون را خارج ساخته (کنایه از برداشتن کینه) و در میان دو شانه‏اش مُهر نبوّت(20) زدند.
2 ـ هجرت به حبشه:
این رخداد در نامه‏اى از عروة به عبدالملک بن مروان آمده است. او در این نامه آغاز دعوت پیامبر(ص) و موضع قریش را در آن زمان بیان کرده و مى‏گوید: «در ابتداى دعوت از او دورى نگزیدند و حتى تا حدودى به سخنانش توجّه کردند تااین که علنا طاغوت‏هایشان را به بدى یاد کرد...». در این هنگام بر او سخت گرفتند و مردم ـ جز اندکى ـ از اطرافش پراکنده شدندو «این وضع تا زمانى که خداوند تقدیر فرموده بود ادامه یافت». او سپس ذکر مى‏کند که گروهى از قریش از طائف به مکه آمدند. آن‏ها کار پیامبر(ص) را زشت شمرده، قومش را علیه او برانگیختند و بر مسلمانان سخت گرفتند. سپس علیه او توطئه چیدند تا پیروانش را گمراه کنند: «حیله‏اى بسیار تکان دهنده بود که برخى فریب آن را خوردند. و خداوند کسانى را که مى‏خواست نجات بخشید». سرانجام چون پیامبر(ص) اوضاع اصحابش را ناگوار دید دستور داد که به حبشه هجرت کنند.
عروة علّت انتخاب حبشه را این‏گونه توضیح مى‏دهد: آن‏جا فرمانروایى نیکوکار داشت که به کسى در سرزمینش ستم نمى‏شد. علاوه بر این، حبشه یکى از مناطق داد و ستد قریش بود و بسیارى از قریشیان به آن‏جا کوچیده بودند، «بدین ترتیب چند سال گذشت».(21) عروة ذکر مى‏کند که «عبداللّه‏ بن جحش» در حبشه مسیحى شد.(22)
3 ـ افزایش مقاومت قریش در برابر دعوت اسلام:
عروة آزارهایى که پیامبر(ص) از قریش تحمّل مى‏کرد را ذکر مى‏کند: این که در خانه‏اش زباله و بر سر [مبارکش] خاک مى‏ریختند.(23) او اسامى استهزاء کنندگان قریش را نیز ذکر مى‏کند.(24)
قریش در «حجّه» گرد آمدند و درباره پیامبر(ص) به مذاکره پرداختند «که او آرزوهاى ما را نادیده و پوچ گرفته و نیاکانمان را ناسزا گفته و بر آیین ما خرده گرفته و جمع ما را پراکنده کرده و معبودهایمان را بد گفته است!» روز دوّم، پیامبر(ص) بر آنان گذشت. گروهى با هم بر او یورش بُردند و مردى از آن‏ها انتهاى ردایش را گرفت. ابوبکر در مقابلشان برخاست و گفت: واى بر شما! آیا مى‏خواهید مردى را بکشید که مى‏گوید پروردگارم اللّه‏ است؟ از این رو از این کار منصرف شدند».(25)
خروج ابوبکر از مکه، پس از این که دید مشرکین علیه پیامبر(ص) همدست شده‏اند، و بازگشتنش به مکه در امان «ابن الرّغنه».(26)
4 ـ هجرت:
عروة پیام خود را با یک مقدّمه درباره موقعیّتى که منجر به هجرت گردید آغاز مى‏کند. او به رجوع اغلب کسانى که به حبشه مهاجرت کرده بودند نیز اشاره مى‏نماید و این که «اسلام آوردگان رو به ازدیاد نهادند، مردم بسیارى در مدینه به اسلام گرویدند، اسلام علنى شد و مردم به پیامبر(ص) روى آوردند». این جا بود که قریش نگران شدند و براى ایجاد فتنه در میان مسلمین به توطئه چینى پرداختند. اما عاقبت به ستوه آمدند و آخرین توطئه خود را به کار بردند.
عروة تماس گرفتن اهل مدینه با پیامبر(ص) را ذکر کرده و مى‏گوید: «سپس هفتاد تن از سران کسانى که [در مدینه] اسلام آورده بودند، نزد پیامبر(ص) آمدند و در ایام حج، با آن حضرت در «عقبه» بیعت کردند و پیمان همبستگى بستند که ما از توییم و تو از مایى». قریش نیز بر مسلمانان سخت گرفتند و پیامبر(ص) سرانجام دستور هجرت به مدینه را داد. خداوند ـ عزوجل ـ نیز درباره قریش آیه «و قاتلوهم حتى لا تکون فتنه و یکون الدین کلّه للّه‏»(27) را نازل فرمود.(28)
این قسمت، خبر فتنه نخست است و حکایت هجرت به حبشه را تکمیل مى‏کند. امّا نمى‏دانیم که آیا این خبر ـ چنان که «هوروفتس» مى‏پندارد: ـ بخشى از نامه عروة به عبدالملک مروان بوده یا این که خود روایتى مستقل است؛ زیرا احتمال مى‏رود که عروة محتواى آن نامه را بیان کرده و با این تتمه، آن را تکمیل کرده باشد.(29)
5 ـ حدیث هجرت پیامبر(ص) به مدینه:
عروة این ماجرا را با اشاره به هجرت مسلمانان به مدینه و ماندن پیامبر(ص) در مکّه (و این که حضرتش در انتظار فرصتى مناسب بوده) آغاز مى‏کند. عروة تدابیرى را که براى هجرت انجام گرفت، اختفاى سه روزه پیامبر(ص) و ابوبکر در غار و ماجراهاى مربوط به این موضوع و بقیه مسیر تا مدینه را به تفصیل شرح مى‏دهد.(30)
این خبر، با اسناد دو خبر پیشین ذکر مى‏شود و در آن نیز به آیه «و قاتلوهم حتى لا تکون فتنه» اشاره شده است؛ این‏ها ما را به این اعتقاد مى‏خواند که این خبر نیز در تکمیل دو روایت قبلى است.(31)
عروة در روایتى دیگر، وصول پیامبر(ص) به «قبا» را در مسیر مدینه ذکر مى‏کند و این‏که چگونه مسلمانان هر روز در انتظار قوم پیامبر(ص) بوده‏اند.(32)
عروة ابتلاء برخى از اصحاب پیامبر(ص) به بیمارى تب (پس از وصول به مدینه) را ذکر کرده(33) و روایتى از موضع «عبداللّه‏ بن ابّى» نسبت به پیامبر(ص) نقل مى‏کند که در آن، رفتار خشک و ناراحت وى نسبت به پیامبر(ص) آشکار است.(34)
6 ـ خبر سریّه عبداللّه‏ بن جحش:
در این روایت، جزئیات اعزام افراد به سریّه، سفارش‏هاى پیامبر(ص) به عبداللّه‏، هجوم به کاروان قریش، تصاحب شتران، کشته شدن دو قریشى، آشفتگى و اختلاف نظر پیرامون جنگ در ماه حرام تا زمان نزول آیه «یسألونک عن الشهر الحرام...»(35)، و سپس پذیرش شتران [به عنوان غنیمت جنگى] توسّط پیامبر(ص) ذکر شده است.(36)
7 ـ غزوه بدر:
روایت عروة در این مورد، در نامه‏اى مى‏آید که براى عبدالملک مروان فرستاده و با این عبارت آغاز شده است: «اما بعد، برایم نامه‏اى درباره خروج ابوسفیان نوشته‏اى...».
این روایت طولانى [متشکّل از روایات پیاپى] است که از زمان بازگشت ابوسفیان از شام آغاز مى‏شود؛ سپس به ذکر استمداد ابوسفیان از قریش و اسارت غلامى از قریش توسط [پیروان] پیامبر(ص) و پرس و جوى آن حضرت از تعداد دشمنان ادامه مى‏یابد. عروة به آمادگى پیامبر(ص) براى نبرد و برخورد دو گروه [مسلمین و مشرکین] با یکدیگر و پیروزى مسلمانان اشاره مى‏کند. اما درباره جنگ تفصیل نداده و تنها به گفتن این جمله اکتفا مى‏کند: «قریش و پیامبر(ص) با هم رو در رو شدند و خداوند رسول خود را پیروز، و پیشوایان کفر را خوار ساخت و دل مسلمین را شاد فرمود».
در این نامه نکات جالبى به چشم مى‏خورد؛ از جمله، مقدّمه‏اى است که عروة در آن، از عوامل زمینه ساز جنگ سخن مى‏گوید: «پیش از این نیز میانشان مبارزه برقرار بود و عدّه‏اى نیز در این برخوردها کشته شده بودند؛ از جمله: «ابن الحضرمى» در جایى به نام «نخله» به قتل رسیده بود. چند تن از قریش هم اسیر شده بودند.... «عبداللّه‏ بن جحش» [بر کاروان قریش] یورش برد... و این واقعه، آتش جنگ را میان رسول خدا(ص) و قریش شعله ور ساخت و این اولین درگیرى میان دو گروه بود.»
در این فراز از نامه توصیفى از روحیه مسلمین هنگام رفتن به «بدر» را مى‏بینیم: «نمى‏پنداشتند جز غنیمت چیزى در انتظارشان باشد، و گمان نداشتند در صورت برخورد با قریش جنگى بزرگ رخ دهد».(37)
اشارات دیگرى نیز در روایت عروة در مورد «بدر» دیده مى‏شود؛ از جمله آن سخن پیامبر(ص) که هنگام اعزام مسلمین فرمودند: «این شتران قریش است که بر آن‏ها اموالشان قرار دارد! به سویشان بشتابید! باشد که خداوند آن را غنیمت شما قرار دهد!»(38) هم چنین بیمناک بودن قریش از این که قبیله «بکر» علیه ایشان قیام کنند؛ نقش ادّعایى شیطان در تقویت روحیه آنان،(39) و دعاى پیامبر(ص) هنگامى که دید قریشیان به بدر روى آورده‏اند نیز در آن آمده است: «پروردگارا، همانا تو بر من کتاب نازل فرمودى و مرا وعده دادى که پیروزى بر یکى از دو گروه را نصیبمان فرمایى و همانا وعده‏ات را خلاف نمى‏فرمایى! پروردگارا، این قریش است که با تکبّر و گردنکشى با تو مخالفت کرده و فرستاده‏ات را تکذیب نموده است! پروردگارا، یاریت را که به من وعده فرموده‏اى بر ما عطا فرما! پروردگارا، فردا بر آنان خشم گیر...».(40) عروة سپس کشتگان مشرکین در «قلیب» را بعد از خاتمه جنگ برمى‏شمارد.
8 ـ غزوه قینقاع:
پس از غزوه «بدر»، قبیله قینقاع بناى حسادت و نیرنگ گذاشتند. «عروة» حکایت این جنگ را از زمان نزول آیه «و اما تخافن من قوم خیانه...»،(41) محاصره آنان توسط پیامبر(ص) تا خروجشان از قلعه به دستور پیامبر(ص) و میانجیگرى «عبداللّه‏ بن ابّى» و کوچ دادن آنان از مدینه و اموالى که به دست مسلمانان افتاد شرح مى‏دهد.(42) آن گاه غزوه «بئر معونه» را ذکر کرده(43) و به صورتى گذرا به غزوه «رجیع» هم اشاره مى‏کند.(44)
9 ـ غزوه خندق:
[گزارش عروة از این غزوه چنین است]: تلاش‏هاى یهود براى گرد آوردن طوایف علیه پیامبر(ص)؛ خروج قریش به رهبرى ابوسفیان که قبیله غطفان، خزاره، بنى مرّه و گروهى از قبیله اشجع را با خود همراه کرده بود و بالاخره، پیامبر(ص) که این خبر را مى‏شنود و خندقى پیرامون مدینه حفر مى‏کند.(45)
10 ـ غزوه بنى قریظه:
پس از بازگشت احزاب از جنگ، بین پیامبر(ص) و یهودان بنى قریظه جنگى در گرفت. آن حضرت قلعه‏هاى بنى قریظه را محاصره کرد و آنان را وادار به خروج از دژهاى خویش کرد. سرانجام نیز سعد بن معاذ در میانشان داورى کرد و به کشتن جنگجویان و اسارت زنان و اطفال و تقسیم اموالشان حکم نمود.(46)
11 ـ غزوه بنى‏المصطلق:
[عروة] به توزیع اسراى بنى مصطلق و ازدواج پیامبر(ص) با «جویریه بنت الحارث» اشاره مى‏کند.(47) او خبر افک (متهم شدن) عایشه را نیز در ضمن بیان همین غزوه مى‏آورد.(48)
12 ـ صلح حدیبیّه:
عزیمت پیامبر(ص) براى زیارت کعبه در سال حدیبیّه، در حالى که قربانى با خود داشت و قصد جنگ نداشت؛ تعداد کسانى که همراه پیامبر(ص) بودند؛ فرود آمدن پیامبر(ص) در حدیبیّه و انجام گفت و گو با قریش و دعوت آنان به مصالحه و ترک مخاصمه و صلح به مدّت چهار سال، به شرط آن که هر کدام از آن‏ها از دیگرى در امان باشد. در عهدنامه صلح، پیامبر(ص) «بنى کعب» را از هم پیمانان خود، و قریش، «بنى کنانه» را از متحدان خود شمردند. [عروة [پس از بیان این وقایع بقیه مواد عهدنامه و موکول شدن ورود مسلمانان به مکه به سال آینده را ذکر مى‏کند.(49)
13 ـ غزوه موته:
[عروة درباره این غزوه موارد زیر را بیان مى‏کند:] تاریخ وقوع آن؛ ترتیب فرماندهان و شمار شرکت کنندگان در غزوه؛ رسیدن مسلمین به «معان» و آمدن هرقل (هراکلیوس)، سربازان و هم پیمانانش؛ تصمیم مسلمین پس از مذاکره؛(50) بازگشت مسلمین و موضع مردم و نوجوانان نسبت به آنان، و تشویق ایشان توسّط پیامبر(ص).(51)
14 ـ فتح مکه:
عروة در نامه‏اى که براى عبدالملک مروان نگاشته، خبر فتح مکّه را به تفصیل شرح داده است. او سبب حمله پیامبر، و نحوه آرایش سپاه، آمدن نمایندگان قریش (ابوسفیان و همراهانش) به نزد پیامبر(ص)، ورود مسلمین به مکّه، نبرد خالد بن ولید با برخى از قبایل و پیروزى وى بر آن‏ها را همراه برخى از جزئیات فردى بیان کرده است.(52)
15 ـ غزوه حنین:
قبیله «ثقیف» و «هوازن» هنگامى که خبر فتح مکه را شنیدند، از بیم آن که پیامبر(ص) به ایشان نیز هجوم آورد، متحدّ شده و به قصد جنگ با پیامبر(ص) در وادى «حنین» گرد آمدند. پیامبر(ص) حدود دو هفته در مکه درنگ فرمود، آن گاه با ایشان روبه‏رو شد و آنان را شکست داد و چارپایانشان را به غنیمت گرفت و زنان و کودکانشان را اسیر نمود.(53)
پس از غزوه «طائف»، نمایندگان «هوازن» به نزد پیامبر(ص) آمده و اسلام آوردند. آن حضرت نیز اسرایشان را آزاد فرمود.(54)
16 ـ غزوء طائف:
پیامبر(ص) پس از پیروزى در «حنین» رو به «طائف» نهاد. قبیله «ثقیف» از درون قلعه به جنگ با مسلمین پرداختند، اما مردمى که در اطراف منطقه بودند اسلام آوردند. محاصره ثقیف فقط دو هفته به طول انجامید. پیامبر(ص) به «جعرانه» که اسراى «حنین» در آن جا بودند مراجعت فرمود و پس از آزاد ساختن آنان به مدینه بازگشت. هیأتى از ثقیف نیز به مدینه آمده و با پیامبر(ص) بیعت کردند.(55)
17 ـ نامه‏هاى پیامبر(ص) به مناطق مختلف:
نامه به أهالى «هجر»؛(56) نامه به «حارث بن عبد کلال»، «شریح بن عبد کلال» و «نعیم بن عبد کلال»؛(57) نامه به «منذر بن ساوى»(58) نامه به أهالى «یمن»؛(59) نامه به قبیله «ثقیف»؛(60) نامه به اهالى «ایله»؛(61) نامه به قبیله «خزاعه»؛(62) نامه به «زرعة بن ذى یزن»؛(63) و نامه به «عبداللّه‏ بن جحش».(64)
18 ـ دوران پایان زندگانى پیامبر(ص):
پیامبر(ص) به آمادگى سپاه «اسامه» فرمان داد؛ آغاز بیمارى پیامبر(ص)؛ تشویق مسلمین توسط پیامبر(ص)؛(65) به حضور در لشکر «اسامه»؛ شدّت یافتن بیمارى آن حضرت و رحلت ایشان و ذکر سنّ آن حضرت؛(66) نیز اشاره به شورش «اسود عنسى» و کشته شدنش در زمان حیات پیامبر(ص).(67)
19 ـ امور شخصى:
در نامه‏اى که عروة به «عبدالملک مروان» نگاشته، وفات حضرت خدیجه(س) و ازدواج پیامبر(ص) را با عایشه ذکر کرده است.(68) او در نامه‏اى، به ولید بن عبدالملک نوشته است پیامبر(ص) با خواهر «اشعث» و با «کندیه» ازدواج نکرد، بلکه با دختر «بنى‏الجون» ازدواج کرد؛ امّا پیش از زفاف وى را طلاق گفت.(69)
از آثارى که با اقتباس از اخبار عروة به ما رسیده، پیداست که توجّه وى منحصر به مغازى (سیره پیامبر) نبوده، بلکه او متوجه دوره خلفاى راشدین نیز بوده است.
در این‏جا براى به دست دادن تصویرى کلّى از مطالعات تاریخى عروة به اختصار به این بخش از آثار او نیز اشاره مى‏کنیم:
1 ـ عروة تصمیم ابوبکر بر تجهیز سپاه «اسامه» و اعزام وى را به رغم ارتداد برخى از قبایل عرب و وضع بحرانى مسلمین ذکر مى‏کند.(70) او خبر ارتداد قبایل را به صورتى همه جانبه (امّا در عین حال مختصر و مفید) بیان مى‏کند،(71) امّا به سبب اهمیّت موضوع، خبر ارتداد قبیله «یعامه» را به تفصیل شرح مى‏دهد.(72) او حکایت «منضمّ بن نویره» را ـ که براى خونخواهى برادر، و آزادى اسرا و شکایت از رفتار «خالد بن ولید» به نزد ابوبکر آمده بود ـ ذکر مى‏کند، آن گاه بیان مى‏کند که ابوبکر، نظر عمر درباره عزل خالد از فرماندهى سپاه را نمى‏پذیرد.(73)
2 ـ ابوبکر سپاهیانى به شام اعزام کرده و مسیر هر یک از فرماندهان را تعیین مى‏کند.(74) عروة ماجراى جنگ «اجنادین» و زمان درگیرى و پیروزى مسلمین و اسامى برخى از شهدا را ذکر مى‏کند.(75)
3 ـ عبّاس و حضرت فاطمه، سهم خود از میراث پیامبر(ص) در فدک و سهم پیامبر(ص) در خیبر را از ابوبکر طلب مى‏کنند؛ همسران پیامبر(ص) هم از ابوبکر سهم پیامبر(ص) در خیبر و فدک را براى خود مى‏خواهند. عروة راى عایشه را نیز در این مورد ذکر مى‏کند.(76)
4 ـ ابوبکر به منظور رسیدگى به امور مسلمین، تجارت را رها کرده و به حقوق خود از بیت‏المال اکتفا مى‏کند؛(77) بیمارى ابوبکر و تاریخ درگذشت وى.(78)
5 ـ اشاره به جنگ «یرموک»(79) و نیز اشاره به جنگ «قادسیه».(80)
6 ـ خبر عزیمت عمر بن خطّاب به «ایله» در سفرش به بیت‏المقدّس.(81)
7 ـ خبر جنگ جمل.(82)
با این که عروة در ذکر اخبار ارتداد، همان روش نقل مغازى (سیره) را به کار مى‏گیرد، امّا به دست دادن نظریه تاریخى عروة در روایات مربوط به دوره خلفاى راشدین بسیار مشکل است؛ زیرا وى اخبار ارتداد را تفصیل نمى‏دهد و از آن جز اخبارى اندک و اشاراتى گذرا ذکر نمى‏کند، در حالى که براى ارایه نظریّه تاریخى وى ـ البته به صورت تقریبى ـ در روایات او از مغازى، مواد تاریخى بیشترى در اختیار داریم، زیرا مى‏بینیم که او در ذکر مغازى تاریخ دوران پیامبر(ص) ابتدا به آغاز وحى و شروع دعوت و هجرت به حبشه و مدینه مى‏پردازد، سپس برخى از فعالیت‏هاى دوران مدینه از قبیل سریّه «عبداللّه‏ بن جحش» و غزوه بزرگ بدر و غزوه قینقاع و خندق و بنى قریظه و صلح حدیبیّه و حمله موته و فتح مکه و غزوه حنین و طائف و برخى از مکاتبات پیامبر(ص) و وقایع اواخر حیات پیامبر(ص) را شرح مى‏دهد. البته برخى از روایات او در پاسخ پرسش‏هاى دربار اموى است، و برخى دیگر را براى شاگردان خود بیان کرده است.
به نظر مى‏رسد که روایات عروة صرفا خطوط اولیّه وقایع تاریخى را مى‏نمایاند که به لحاظ اجمال و تفصیل با یکدیگر تفاوت دارند؛ برخى روایات او جز اشاراتى گذرا نیستند و برخى دیگر ـ چنان که در بیان ماجراى بدر و حدیبیّه و فتح مکّه مى‏بینیم ـ روایاتى مرتبط به هم و پیوسته‏اند. امّا ملاحظه مى‏کنیم که از غزوه «احد» مطلب قابل ذکرى بیان نمى‏کند،(83) هم چنان که در روایات او ذکرى از زمان وقوع حوادث ـ جز غزوه «موته» ـ نمى‏یابیم. با وجود این، ملاحظه مى‏کنیم که عروة در تحقیقات خویش فقط به غزوات نپرداخته، بلکه مطالبى از سیره پیامبر(ص) را از آغاز نزول وحى تا زمان وفات آن حضرت نقل کرده است.
«سخاوى» به «مغازىِ» عروة اشاره کرده(84) و «حاجى خلیفه» نیز این مطلب را با این سخن مورد تایید قرار داده است: «گفته مى‏شود نخستین کسى که در این مورد به تالیف «مغازى» اقدام کرد، عروة بن زید بوده است».(85)
برداشت ما از قطعاتى که نقل کردیم آن است که عروة درباره مغازى سخن گفته است، امّا در روایات او از سیره پیامبر(ص)، طرح تاریخى واضحى به چشم نمى‏خورد.
عروة محدّثى ثقه بود که در نقل روایات از روش اهل حدیث پیروى مى‏کرد. منزلت و مناسبات اجتماعى او نیز سبب شده بود که بتواند روایاتش را از منابع اصلى نقل کند. با این حال، او در برخى از روایاتش اسناد را آورده و در برخى دیگر(86) آن را واگذار کرده است.(87)
به نظر مى‏رسد عروة در پاسخ‏هاى مکتوبش به عبد الملک مروان (اگر چه‏او اسناد روایت خویش را ذکر نکرده، امّا) چندحدیث را به صورت روایتى پیوسته به هم آمیخته است.به یاد داشته باشیم که عروة از برجستگان تابعین بوده و در آن زمان مسأله ذکر سند همراه با روایت، هنوز کاملاً پا نگرفته بود. لذا نقل مستقیم یک روایت ـ خصوصا روایت تاریخى ـ از جانب یک تابعى، طریقى پذیرفته و مورد اعتماد بوده است.
عروة در کنار روایات شفاهى، به مدارک مکتوب نیز توجّه داشته و چنان که در سطور فوق ملاحظه کردیم، تعدادى از نامه‏هاى پیامبر(ص) به نواحى مختلف را نیز ذکر کرده است که این خود نقطه عطفى در سیر تحوّل تاریخ‏نگارى است. علاوه بر این، چنان که در نقل ماجراى هجرت،(88) تشریح روحیه مسلمین هنگام عزیمت به غزوه بدر(89) و در گزارش غزوه قینقاع مى‏بینیم،(90) وى به آیات قرآنى که مربوط به این حوادث تاریخى بوده نیز استشهاد کرده است. هم چنین وى براى «ابن هنیّده» کاتب ولید بن عبدالملک، موقعیت تاریخى نزول آیه «یا ایها الذین امنوا اذا جاءکم المومنات مهاجرات... ذلکم حکم اللّه‏ یحکم بینکم و اللّه‏ علیم حکیم»(91) را تشریح کرده و بدین ترتیب متعرض نکته‏اى مهم شده و آن، هجرت زنان از مکه به مدینه بر اثر تمایلشان به اسلام است ـ که پس از حدیبیه واقع شد ـ او هم چنین واکنش پیامبر(ص) نسبت به آنان را نیز یادآور مى‏شود.(92)
این نکته، بیانگر پیوند علم تفسیر و تاریخ در سپیده دم تاریخ‏نگارى است؛ به طورى که استشهاد به آیات قرآن در کتب «مغازى» امرى مأنوس و رایج گردید.
از نظر موثوق بودن، ارزش روایت به راوى آن است، و عروة از ثقاتى نقل کرده که مشهورترین آن‏ها «عایشه» است. اکثر روایات عروة منقول از عایشه است و او خود به اهمیّت این روایات واقف مى‏باشد.(93) وى از خاندان زبیر(94) و غیر ایشان از جمله اسامه بن زید(95)، عبداللّه‏ بن عمرو بن‏العاص(96) و ابوذر(97) نیز روایت آورده است.
تأکید بر راوى روایت موجب شده که آوازه و اعتبار داستان‏هاى مردمى نزد عروة به ضعف و خاموشى بگراید؛ مثلاً وى از عایشه چنین نقل مى‏کند: «چون نجاشى درگذشت، گفته مى‏شد که همواره بر قبرش نورى مى‏درخشد».(98) دقت عروة در نقل این روایت چشمگیر است، زیرا با احتیاط نقل کرده و مى‏گوید: «گفته مى‏شد». او هم چنین درباره ماجراى اسارت گروهى از قریش قبل از غزوه بدر و بازجویى از آنها مى‏گوید: «ادّعا کردند که پیامبر(ص) فرموده....».(99)
عروة، اگر چه اندک، ولى گاهى در روایاتش اشعارى را نیز بر زبان کسانى که در حوادث مشارکت داشته‏اند مى‏گذارد؛ مانند اشعارى که «ورقه بن نوقل» هنگامى که دید «بلال» را در آفتاب سوزان، شکنجه مى‏کنند سرود؛(100) یا آنچه ابوبکر و بلال پس از هجرت، هنگامى که تبشان شدّت گرفت سرودند.(101) این امر، در محیط مدینه که شعر عنصر اصلى فرهنگ و نقل اخبار بود طبیعى مى‏نماید. از این رو، «ابو الزّناد» درباره عروة گفته است: «در نقل اشعار، محدثّى چون عروة ندیده‏ام».(102)
سبک عروة واضح، مستقیم، زنده و سلیس و از مبالغه به دور است و نمى‏کوشد مخاطب را تحت تأثیر قرار دهد. او گاهى در نقل حوادث مقدّمه‏اى مى‏آورد تا رخداد مذکور را دقیقا در موقعیّت تاریخى‏اش توضیح دهد و حدیث را به صورتى مرتبط و به هم پیوسته روایت کند؛ چنان که هنگام نقل غزوه بدر، به آغاز مبارزات مسلمین و قریش اشاره مى‏کند؛(103) یا در بیان ماجراى هجرت به حبشه، به تحوّل روابط مسلمین و قریش از آغاز دعوت پیامبر(ص) تا زمان هجرت اشاره مى‏نماید.(104) به همین صورت، او در روایت هجرت به مدینه نیز مقدّمه‏اى ذکر مى‏کند،(105) و بى‏آن که در نامه‏هایش وقفه‏اى حاصل شود، توجّه ما را به واقعى بودن کلامش جلب مى‏نماید.
از آنچه گذشت دانستیم که مطالعات تاریخى، در ارتباط و پیوند با تحقیقات حدیثى آغاز شده و در واقع یکى از فروع آن بوده است. سبک روایت تاریخى به لحاظ صورت و ساختار، همان سبک نقل حدیث است و عروة در این میان چهره‏اى زنده، واقعى و بى‏اغراق از حوادثى که براى مسلمین رخ داده و نیز از نحوه فعالیّت‏هاى ایشان ترسیم کرده است.
اندیشه تاریخى‏اى که در پسِ این مطالعات جاى نگرفته است، تشریح موقعیّت‏ها و حوادث مهمّ تاریخى در زندگى پیامبر(ص) و مسلمانان صدر اسلام است که درآن اشعار مهمّى مربوط به سیره و دیگر تجارب امّت اسلامى ذکر شده است.
به نظر ما، پرسش‏هاى دربار اموى از عروة، نه تنها حاکى از عدم انحصار توجّه به «مغازى» (سیره) در طلّاب علوم است، بلکه نمایانگر اشتیاق و تمایل اجتماعى و فرهنگى [آن زمان] به این علم نیز مى‏باشد. در هر حال، تلاش عروة از اهمیّتى فراوان برخوردار است، زیرا با گردآورى بسیارى از احادیث تاریخى درباره مغازى [و حوادث صدر اسلام]، برخى از اصول اساسى مطالعات تاریخى را ترسیم کرده و اندیشه‏اى تاریخى و تاثیرگذار را بر جاى نهاده است. البتّه نباید از نظر دور داشت که روش مطالعات تاریخى عروة و ساختار آن ـ یعنى دقیقا آنچه را که عروة بنیان نهاده بود ـ «زهرى» به صورتى شایان توجّه تکامل بخشید.
                                            2
نقش اوّل در پیدایش مکتب تاریخى مدینه به «أبوبکر محمد بن مسلم بن عبیداللّه‏ بن عبداللّه‏ بن شهاب الزّهری» تعلق دارد. وى اصول این علم را استحکام بخشید و مسیر آینده مطالعات تاریخى را ترسیم کرد. به همین سبب، تحقیقات وى از این نظر بسیار مهمّ است.
البته مطالعات او به لحاظى دیگر نیز داراى اهمیت فراوانى است، زیرا براى ما تاکید مى‏کند که ریشه‏هاى «مغازى» همان طور که عده‏اى اعتقاد دارند به قصه‏هاى سنتى، یا به تحقیقات جدى‏اى که محدثان و شاگردان او انجام داده‏اند برمى‏گردد.(106)
در تاریخ وفات «زهرى» تقریبا تردیدى نیست؛ زیرا روایاتى که تاریخ وفات وى را در 17 رمضان (124 ه / 742 م) مى‏دانند متواترند.(107) اما تاریخ ولادت وى چنان که انتظار مى‏رود مورد اختلاف است. بنا به روایات مختلف، سال تولد او 50، 51، 56 و 58 ه. ذکر شده است.(108) البته «زبیر بن بکّار»(109) و «واقدى» در روایتى(110) آورده‏اند که وى 72 سال زیست، و این امر احتمال ولادت وى به سال (51 ه / 671 م) را تقویت مى‏کند.(111)
زهرى نزد اعلام محدثین زمان خود که چهار تن از آنان در نظرش از منزلتى خاص و احترامى فراوان برخوردار بودند تحصیل کرد. او از آن‏ها بسیار تقدیر کرده و اکثر احادیث خود را نیز از آنان اخذ کرده است. این چهار تن عبارتند از: «سعید بن المسیب»،(112) «ابان بن عثمان»، «عبیداللّه‏ بن عبداللّه‏ بن عتبه»(113) و «عروة بن الزبیر».
وى آنان را «چهار دریاى علم» مى‏نامد(114) و مى‏گوید که علم را از آنان اندوخته و مطالعات خویش را بر علوم ایشان افزوده است.(115)
زهرى به قوّت حافظه مشهور بود؛ ویژگى‏اى که در دوران وى اهمیّت فراوانى داشت. از این رو مى‏کوشید با نوشیدن شربت عسل آن را تقویت نماید.(116) مهم‏تر از آن، توجّه زهرى به نگارش نظریات و مسموعاتش بر سینه الواح و کتب بود. معاصرانش نیز به این ویژگى او توجّه داده و مسأله کتابت را از علل اساسى تفوّق او بر همگنانش دانسته‏اند. در روایتى آمده است که وى هر چه را مى‏شنید مى‏نوشت؛ و در روایتى دیگر مذکور است که وى «سنن» پیامبر(ص) و «آنچه را که از صحابه نقل شده بود» مى‏نوشت.(117)
زهرى در نقل «مغازى» بیش از هر کسى بر «عروة بن الزّبیر» متّکى بود و دورانى نه چندان کوتاه نزد وى تحصیل کرد و هم چنان که گفتیم او را به دیده احترام مى‏نگریست و «بحرى بى‏کرانه»اش مى‏دانست.(118)
«بخارى» به «مغازى» ـ تالیف زهرى ـ اشاره کرده و مى‏گوید: «موسى بن عقبه» به نقل از «ابن شهاب» براى ما حدیثى نقل کرد و گفت: «این مغازى رسول خدا(ص) است»، او سپس حدیث را ذکر مى‏کند.(119) سخاوى نیز ذکر کرده است که زهرى «مغازى» را از عروه نقل مى‏کند.(120) حاجى خلیفه نیز از «مغازى» زهرى چنین سخن گفته: «و از جمله تالیفات در «مغازى»، مغازى محمد بن مسلم الزّهرى است».(121) به هر حال، در آنچه به عنوان مغازى از زهرى در دست داریم، مأخذ اصلىِ روایات عروة است. البته در کنار عروة، زهرى از «سعد بن المسیّب»(122) و «عبیداللّه‏ بن عبداللّه‏ بن عتبه»(123) و بسیارى دیگر نیز نقل مى‏کند.(124)
آشکار است که زهرى در زمینه احادیث پیامبر(ص) و صحابه، در مدینه به تحقیقى وسیع اقدام کرده و در این کار، منزلت اجتماعى، حافظه نیرومند و بهره‏مندى از کتابت مدد کار وى بوده‏اند. وى صرفا به پرسش از محدّثین اکتفا نکرده، بلکه از هر کس که ممکن بود خبر یا حدیثى قابل اعتماد داشته باشد، سوال کرده است. او بدین منظور به مجالس و منازل اشخاص مختلف مى‏رفت و از آنان پرسش مى‏کرد؛ ذهبى مى‏گوید: «ابراهیم بن سعد» گفت: به پدرم گفتم: چه چیزى از زهرى بر شما ظاهر شده؟ گفت: «به مجلس‏ها از آغاز حضور مى‏داشت نه آخر آن. هیچ جوانى، مجلس را ترک نمى‏کرد، مگر این که از او سؤال مى‏کرد و هیچ پیرى را بدون این که از او پرسش کند ترک نمى‏نمود. به هر خانه‏اى از خانه‏هاى انصار که مى‏آمد جوانى یا پیرمردى یا پیر زنى را ترک نمى‏کرد مگر این که از آن‏ها سوال مى‏نمود و تا به مرحله‏اى نزدیک مى‏شد که مى‏خواست از بانوان خدر هم سؤال کند».(125)
ما در اینجا بر آن نیستیم که از مقام والاى او به عنوان محدّث و فقیه(126) سخن بگوییم. بلکه در این بحث صرفا به آثار او به عنوان یک مورّخ مى‏پردازیم، لذا به نقل نظر چند تن از بزرگان درباره وى اکتفا مى‏کنیم:
«مالک بن انس» درباره او گفته است: «او دانش فقهاى سبعه را حفظ کرده و در میان مردم نظیر ندارد». «عمر بن عبدالعزیز» مى‏گوید: «کسى از او به سنن گذشتگان داناتر نیست». «ابراهیم بن سعد» به نقل از پدرش مى‏گوید: «پیش از زهرى، کسى دانش را همچون او گرد آورى نکرده است». «عبد الرّحمان بن ابى الزّناد» به نقل از پدرش مى‏گوید: «او دانشمندترین مردم است».(127) این کلمات، همه بیانگر علوّ مقام و تاثیر او بر سایرین است.
طبرى نقش زهرى را به عنوان مورّخ چنین خلاصه کرده است:
«محمد بن مسلّم الزهرى در اطلاع از «مغازى» رسول خدا(ص) و اخبار قریش و انصار، بر دیگران تقدم دارد و دانشمند بزرگ اخبار پیامبر(ص) و اصحاب اوست».(128)
اینک به مطالعات تاریخى وى مى‏پردازیم و از «مغازى» او آغاز مى‏کنیم.
به نظر مى‏رسد زهرى در تحقیق خویش پیرامون زندگى پیامبر(ص) ابتدا برخى حوادث پیش از اسلام را ـ که برخى از آن‏ها به ایشان مربوط مى‏شود ـ ذکر کرده و سپس زندگى پیامبر(ص) را در مکه و مدینه بررسى کرده است. سخاوى (ف.902ه/1497م) مى‏گوید: «حجّاج بن ابى‏منیع» (ف . بعد از 216 ه / 831 م) مغازى را از زهرى نقل کرده».(129) حاجى خلیفه نیز این سخن را ـ که زهرى کتابى در «مغازى» داشته است ـ تأیید مى‏کند.(130) زهرى همچنان که تألیف خود را «مغازى» نام گذاشته(131) آن را «سیره» نیز نامیده است.(132) البته عنوان «سیره» به کتابش اطلاق نمى‏شد. امروزه، از «مغازى» زهرى جز قطعاتى که بیش از همه در کتب «ابن اسحاق»، «واقدى»، «طبرى»، «ابن سیّدالناس» آمده، چیزى به دست ما نرسیده است.
در سطور آینده کوشیده‏ایم با قرار دادن این قطعات در چارچوب تاریخى‏شان، ساختار تقریبى آن‏ها را به دست دهیم:
الف: قبل از اسلام
1 ـ روز آفرینش آدم که جمعه بود ؛ روز ورود وى به بهشت و روز اخراجش از آن‏جا؛ روایاتى درباره تاریخ حوادث مهم از هبوط آدم به زمین تا بعثت پیامبر(ص).(133)
2 ـ ذکر ماجراى حضرت نوح و پراکنده شدن فرزندان و خاندان وى و تقسیم زمین در میان ایشان.(134)
3 ـ تقویم فرزندان اسماعیل یا عرب‏ها که با ماجراى دخول حضرت ابراهیم(ع) در آتش آغاز شده و به عام الفیل مى‏رسد ؛ بعد نیز تقویم هجرى را ذکر مى‏کند.(135)
4 ـ اخبارى درباره برخى از انبیا:(136) ندا کردن موسى(ع) توسط خداوند و معرفى حضرت محمّد (ص) و امتش به حضرت موسى(ع)؛(137) ماجراى موسى(ع) و خضر(ع)؛(138) بیمارى حضرت ایوب(ع)(139) و خبر نذر حضرت ابراهیم(ع) (به نقل از کعب الاحبار) بر قربانى کردن فرزندش حضرت اسحاق(ع) و تلاش شیطان براى ممانعت از این کار.(140)
این قطعات نمایانگر توجه زهرى به اخبار انبیاء سلف است و نمى‏دانیم که آیا این بخش‏ها جزئى از «مغازى» او بوده است یا نه؟ اگر چه آن را بعید مى‏دانیم.
5 ـ برخى روایات درباره «آمنه بنت وهب» هنگامى که به پیامبر(ص) باردار شد(141) و حکایت درگذشت «عبداللّه‏ بن عبدالمطلب» نزد دایى‏هایش در یثرب.(142)
6 ـ سخاوى ذکر مى‏کند(143) که «یونس بن یزید» (ف . 159 م/ 775 م) از زهرى درباره حوادثى که براى پیامبر(ص) رخ داده یا ماجراهایى که پیامبر(ص) در آن‏ها مشارکت داشته نقل کرده است؛ از قبیل تعمیر کعبه و حلف‏الفضول. زهرى حضور محمّدبن عبداللّه‏(ص) در جنگ فجّار(144) را نفى کرده است و این روایات، خود مؤیّد مطالب سخاوى است.
7 ـ خدیجه بنت خویلد با محمّد بن عبداللّه‏(ص) توافق مى‏کند که قافله‏اش را ـ که به شام مى‏رفت ـ سرپرستى نماید؛ ازدواج پیامبر(ص) با خدیجه و سنّ پیامبر(ص) در آن هنگام.(145)
8 ـ زهرى روایاتى از دلایل نبوت پیامبر(ص) نقل مى‏کند؛ از آن جمله فرشته‏اى به کسرى هشدار مى‏دهد(146)، و یا گاهى نقل مى‏کند که دوستش از پایان دوره بت پرستى خبر داده است، و در خبر دیگرى یکى از این خوارق عادت را به «عمر بن خطاب» نسبت مى‏دهد.(147)
ب ـ دوران رسالت
ب ـ 1: دوره مکه
1 ـ آغاز نزول وحى (مقدّمات رسالت، رؤیاى صادقه، عبادت در تنهایى و نزول وحى) ؛ نگرانى پیامبر(ص) و بازگشتنش نزد خدیجه(س)؛ رفتن آن حضرت نزد ورقه بن نوفل و ذکر سخن ورقه ؛ چگونگى اطلاع پیامبر(ص) از این که خداوند او را به رسالت برگزیده است؛(148) اولین و آخرین آیات نازل شده؛(149) دوره انقطاع وحى و نگرانى پیامبر(ص)(150) و ذکر نخستین مسلمانان.(151)
2 ـ نظریه‏اى درباره نگرش قریش نسبت به دعوت پیامبر(ص) و فعالیت‏هاى آن حضرت؛(152) کوشش پیامبر(ص) در مراسم حج جهت گسترش دعوت خود در قبایل دیگر نظیر «کنده» و «بنى عامر بن صعصعه»، و عدم توفیق ایشان در این کار.(153)
3 ـ ماجراى سیر پیامبر(ص) و معراج.(154)
4 ـ هجرت به حبشه؛ نخستین مهاجران؛ موضع نجاشى نسبت به مسلمین؛ اعزام هیئتى از جانب قریش به نزد نجاشى و شکست هیئت مذکور در بازگرداندن مسلمین؛ و ذکر مطالب دیگر درباره نجاشى.(155)
5 ـ تحریم بنى هاشم و بنى عبدالمطلّب توسط قریش (زهرى در شمار راویان این خبر است)؛(156) وفات ابوطالب.(157)
6 ـ بیعت عقبه؛ متن بیعت نامه و آغاز استقرار اسلام در مدینه.(158)
ب ـ 2: دوره مدینه
1 ـ بیان واقعه هجرت به مدینه و ماجراى «سراقه بن جشم»؛(159) مسلمانان در انتظار پیامبر(ص)؛ موقعیت و زمان وصول پیامبر(ص) به مدینه ؛ ساختن مسجد مدینه؛(160) تاثیر آب و هواى مدینه بر مهاجرین و ابتلاى برخى از آنان به تب.(161)
2 ـ سریّه «عبداللّه‏ بن جحش» ؛ تعداد شرکت کنندگان در این سریّه و هویّت آنان؛(162) نظر پیامبر(ص) درباره حمله به قافله قریش.(163)
3 ـ برخى اطلاعات از نظر یهود درباره پیامبر(ص)؛(164) موضع خشن و دشمنانه «عبداللّه‏ بن ابّى»؛(165) تغییر قبله ]از بیت‏المقدّس ] به کعبه؛(166) وجوب روزه و تاریخ آن و وجوب زکات فطره.(167)
4 ـ غزوه بدر (زهرى در شمار راویان این خبر است)؛(168) مطالب دیگرى که به «بدر» مربوط است؛ رؤیاى «عاتکه» ـ دختر عبدالمطلب ـ درباره کاروان قریش؛(169) نیز حکایت «اماء بن رحضه» که اهداى ده شتر را به قریش پیشنهاد کرده و براى کمک‏هاى دیگر نیز اعلام آمادگى مى‏کند. یکى از جاسوسان قریش موسوم به «عمیر بن وهب» با توجه به نظام و اوضاع مسلمین توصیه مى‏کند که قریش از جنگ منصرف شوند، «عتبه بن ربیعه» نیز نظر او را تایید مى‏کند، اما ابوجهل دخالت کرده و توصیه او را رد مى‏کند و مقابله با مسلمین آغاز مى‏شود؛ دعوت ابوجهل هنگامى که با مسلمانان روبرو مى‏شود؛ نماز پیامبر(ص) و نفرین ایشان بر قریش؛(170) و مطالب دیگر،(171) از جمله: نخستین شهید مسلمین و اولین شهید از هر یک از گروه‏هاى مسلمان؛ بازدید پیامبر(ص) از میدان جنگ؛ تعداد شهداى مسلمین و تعداد اسرا و مقتولین قریش؛ زمان آوردن اسراى قریش و تمایل پیامبر(ص) به رفتار ملاطفت‏آمیز با آنان.(172)
5 ـ غزوه «سویق» و تاریخ وقوع آن.(173)
6 ـ تیرگى روابط با یهود و وقوع نزاع با آنان؛ قبیله «اوس» به قتل کعبِ بن أشرف، اقدام مى‏کنند؛(174) رقابت «اوس» و «خزرج»، در جلب رضایت پیامبر(ص) و قتل «ابن ابى الحقیق» یهودى توسّط قبیله «خزرج»؛(175) هراس یهودیان و عقد «عهدنامه» مشهور ]میان مسلمین و یهودیان].(176)
7 ـ غزوه «بنى قینقاع» پس ازنزول آیه «و امّا تخافن من قوم خیانه فانبذالیهم على سواء»؛(177) بیان تفصیلى غزوه و تاریخ وقوع آن و رفتار بنى قینقاع.(178)
8 ـ غزوات دیگر: غزوة «قراره الکدر» علیه «بنى سلیم» و «غطفان» پس از گذشت 22 ماه از هجرت؛(179) اعزام مسلمین به سریّه علیه بنى سلیم در «بحرین» پس از گذشت 27 ماه از هجرت.(180)
9 ـ جنگ احُد (زهرى در شمار راویان این خبر است):(181) مشورت‏هاى مسلمین پیرامون باقى ماندن در مدینه یا خروج از شهر براى مقابله با هجوم قریشیان؛(182) نظر عبداللّه‏ بن ابى سَلول (ابن ابّى)؛(183) عقب نشینى منافقین و تعداد مسلمانان؛ وقوع جنگ و انتشار شایعه قتل پیامبر(ص)؛ یکى از مسلمین پس از جنگ پیامبر(ص) را مى‏بیند؛(184) پیامبر(ص) بر یکى از قریشیان موسوم به «ابىّ بن خلف» که قصد کشتن آن حضرت را دارد پیشى جُسته و او را هلاک مى‏سازد؛(185) بیان تفصیلى شهادت حمزة بن عبدالمطلب؛(186) پیامبر(ص) میدان جنگ را مورد بازدید قرار مى‏دهد.(187)
10 ـ اخراج قبیله یهودى «بنى النّضیر» از مدینه؛ اوضاع و شرایط و تاریخ انجام این کار و شروطى که به موجب آن، این اخراج صورت پذیرفت؛ اموال «بنى‏النّضیر» و کیفیت اموالشان؛ پیامبر(ص) غنائم «بنى‏النضیر» را میان مسلمین تقسیم مى‏فرماید.(188)
11 ـ غزوه خندق (زهرى در شمار راویان این خبر است)(189): سختى اوضاع مسلمین؛ پیامبر(ص) با برخى از گروه‏هایى که مدینه را محاصره کرده‏اند مذاکره مى‏کند؛ نظر انصار، مخالف هر گونه سازش است؛ شکست تنها کوشش قریش براى درهم شکستن خطّ دفاعى مدینه؛(190) پیامبر(ص) از توطئه «بنى قریظه» علیه مسلمین براى ایجاد بدگمانى میان دشمنان خویش بهره مى‏گیرد؛ وزش بادهاى شدید و پایان محاصره.(191)
12 ـ حمله به «بنى قریظه» ـ که سومین قبیله یهودى مدینه بودند ـ بلافاصله پس از غزوه خندق(192) و شرایطى که آنان پذیرفتند(193) و مطالب دیگر.(194)
13 ـ اعزام به سریّه‏اى علیه «بنى لحیان» (زهرى در شمار راویان این خبر است).(195)
14 - حدیث إفک [عایشه].(196)
15 ـ سریّه «زید بن حارثه» علیه «ام قرفه».(197)
16 ـ صلح حدیبیّه: اهداف پیامبر(ص) و تعداد مسلمانانى که با پیامبر(ص) از مدینه خارج شدند و تعداد شتران قربانى؛(198) پیامبر(ص) مسیر را مشخّص مى‏کند؛ توقف مسلمین در حدیبیّه؛ پیامبر(ص) نسبت به مسالمت با قریش اظهار تمایل مى‏کند؛ واکنش قریش و دیدگاه آنان در این مورد؛ قبیله «خزاعه» که با مسلمین روابط دوستانه دارند، دیدگاه مسلمانان را به اطلاع قریش مى‏رسانند.(199)
آمدن نمایندگان که اکثرشان در هر دو جانب از قریش‏اند و تلقّى آنان از وضعیت مسلمانان؛ پیامبر(ص) با لحنى سیاستمدارانه (دیپلماتیک) سخن گفته بر حُسن نیّت خویش تاکید کرده و ترک مخاصحه را پیشنهاد مى‏کند؛ سرانجام «سهیل بن عمرو» براى انجام مذاکره از جانب قریش [به حضور پیامبر(ص)] مى‏آید؛ مناقشه پیرامون برخى از کلمات عهدنامه؛ متن نهایى صلحنامه و اسامى شهود؛ مطالب دیگر از جمله تردید برخى از صحابه در قربانى کردن قربانى خود در حدیبیّه؛ تحلیل زهرى درباره اهمیّت صلح حدیبیّه و نتایج آن.(200)
17 ـ فتح خیبر: موقعیّت خیبر و تاریخ فتح آن ؛ توافق با اهالى خیبرو دلایل فقهى آن و دیدگاه ابوبکر و عمر درباره آن؛(201) حادثه‏اى در مسیر خیبر؛(202) معامله فدک؛ غزوه مؤته؛(203) غزوات کوچک.(204)
18 ـ فتح مکه: زهرى نقش قبیله «خزاعه» را به عنوان همپیمانان و خبرچینان پیامبر بیان مى‏کند(205) و این که آنان بعد از صلح حدیبیّه با پیامبر همپیمان شده بودند؛ تجاوز قبیله بکر و قریش ـ که همپیمانان یکدیگر بودند ـ بر قبیله خزاعه سبب اصلى حمله مسلمین به آنان شد؛(206) ابوسفیان براى مذاکره به مدینه مى‏آید، اما به نتیجه نمى‏رسد؛ آمادگى پیامبر براى حمله؛(207) پیامبر کسى را به نیابت از خود در مدینه مى‏گمارد و خود حمله را رهبرى مى‏کند؛ تاریخ حمله و تعداد سپاهیان و ورود پیروزمندانه پیامبر به مکه؛(208) سِتردن نقوش ترسیم شده در داخل کعبه و تصمیمات دیگر؛ مدت اقامت مسلمین در مکه پس از پیروزى.(209)
19 ـ غزوات بعدى: غزوه «هوازن» و اتکاء مسلمین برکثرت تعدادشان (ماجراى «ذات انواط»)؛(210) در هم ریختن صفوف مسلمین در جنگ و فراخواندن انصار توسّط پیامبر و پذیرش آنان [و ادامه جنگ]؛ دوره بحرانى جنگ و دعاى پیامبر(ص)؛ پیروزى،(211) توزیع غنایم و آزاد ساختن اسرا؛(212) حمله به «تبوک» (زهرى در شمار راویان این خبر است)؛(213) مطالب مستقل؛(214) تعیین جزیه بر «ایله» و «اَذرج» و «اذرعات»؛(215) و «تباله» و «جرش»(216) و حمله به «دومة الجندل» و تعیین جزیه بر آنان.(217)
20 ـ نامه‏ها و دیدارها: دیدار هیئت اعزامى قبیله «کنده»؛(218) پیامبر نامه‏اى به وسیله «دحیه‏الکلبى» براى هرقل (هراکلیوس) ارسال مى‏کند و تفصیل این ماجرا؛ زهرى ماجراى رؤیاى هرقل و تمایل پنهانى وى به اسلام و مشورت او با اسقف در این مورد را نقل مى‏کند؛(219) پیامبر نامه‏اى براى کسرى (خسرو پرویز) مى‏فرستد، ولى او نامه را پاره مى‏کند، تحلیل پیامبر از این خبر؛(220) کسرى از «باذان» ـ حاکم یمن ـ مى‏خواهد که به نزد پیامبر برود و از او بخواهد که توبه کند، در غیر این صورت آن حضرت را به قتل برساند! «باذان» با پیامبر مکاتبه مى‏کند و این مکاتبه با اسلام آوردن او و پارسیان خاتمه مى‏یابد و این مقارن زمانى است که پیش‏بینى پیامبر در مورد پایان کار کسرى تحقق مى‏یابد.(221)
21 ـ برخى ناآرامى‏ها: اعزام «خالد بن ولید» براى سرکوب قبیله «بنى حارث» به نجران و اسلام آوردن آنان؛(222) قبیله تمیم از پرداخت زکات سرپیچى مى‏کند، اما مسلمانان آنان را به پرداخت زکات وادار مى‏سازند و هیئتى از جانب آنان به مدینه مى‏آید.(223)
22 ـ مطالبى مربوط به پیامبر(ص)؛ اشاراتى به همسران آن حضرت(224) و توضیح برخى از اسامى آن حضرت.(225)
23 ـ اشاره‏اى به حجّة‏الوداع و برخى اطّلاعات درباره آن؛(226) آماده شدن «اسامة بن زید» براى جنگ [با کفّار].(227)
24 ـ آخرین بیمارى پیامبر(ص): پیامبر نزدیک بودن اَجل خویش را دریافته و ضمن اشاره به این موضوع در یکى از خطب خویش بر منبر مسجد، بر اعزام سپاه «اسامه» تأکید مى‏فرماید. عبّاس از على بن ابى‏طالب(ع) مى‏خواهد که به اتفاق به نزد پیامبر بروند و درباره جانشین آن حضرت سؤال کنند، اما على(ع) نمى‏پذیرد؛ مطالب دیگر.(228) پیامبر در واپسین روزهاى عمر، مسلمین را از نظر مى‏گذراند و ابوبکر را به امامت نماز مسلمانان مى‏گمارد؛(229) آخرین وصایاى پیامبر و رحلت آن حضرت به سراى باقى؛ تاریخ وفات پیامبر و سنّ آن حضرت؛(230) تأثیر وفات پیامبر؛ به خاکسپارى پیکر مطهّر پیامبر بزرگوار.(231)
از این نمودار مختصر آشکار مى‏شود که زهرى اولین چارچوب واضح از سیره را به دست داده، خطوط اصلى آن را به وضوح تمام ترسیم کرده و تنها تکمیل جزئیات این چارچوب را بر عهده آیندگان نهاده است. طرح او در مغازى (سیره) با برخى از مطالب مربوط به زندگانى پیامبر(ص) قبل از نبوّت آغاز مى‏شود و چه بسا در این بخش، نسب پیامبر(ص) را نیز ذکر مى‏کند(232) و پس از اشاره به برخى از مطالب مهم دوران مکه، هجرت، غزوات و سرایا، به تشریح دوران رسالت پرداخته و فعالیت‏هاى دیگر از قبیل سُفرا و هیئت‏هاى اعزامى و سرانجام بیمارى پیامبر(ص) و وفات آن حضرت را ذکر مى‏کند.
به نظر مى‏رسد زهرى عموما حوادث تاریخى را بر اساس تسلسل زمانى آن‏ها ملاحظه کرده است و برخى از تواریخ از قبیل تاریخ هجرت و چه بسا تاریخ وقوع غزوه بدر، احد و خندق (زیرا نام او در شمار راویان این اخبار ذکر شده است) و تاریخ برخى غزوات از قبیل غزوه قرارة‏الکرر، «بنى سلیم»، قینقاع، بنى‏النّضیر، خیبر و فتح مکه و تاریخ وصول هیئت اعزامى «کنده» و رحلت پیامبر(ص) را ذکر کرده باشد.(233) همین توجّه به تاریخ وقوع حوادث، زهرى را در تثبیت چارچوب سیره یارى کرده است.
دیدگاه زهرى اساسا دیدگاه «محدّث» است.(234) تلاش اصلى او نیز کسب علم یا احادیث و از جمله احادیث تاریخى بوده است. وى کسب «علم» را علاوه بر این‏که کارى ناشى از تقوى و دیندارى مى‏داند، آن را ضرورتى اجتماعى و دینى نیز مى‏شمارد(235) که در نتیجه آن، صاحب علم نیز از شرافت و منزلت اجتماعى والایى برخوردار خواهد شد.(236)
روش او در تحقیق احادیث و روایات، متکى بر اسناد است(237) و موضع او نسبت به اسناد، همان موضع محدّثین بزرگ آن عصر است که گاهى به روایت یکى از تابعین اکتفا کرده، ولى در مورد احادیث تاریخى با آزادى عمل بیشترى عمل مى‏کند.
اما زهرى با گردآورى چند روایت به صورت یک ماجراى روان و به هم پیوسته ـ که نام رجال روایات مذکور نیز پیش از روایت آورده شده ـ گامى بزرگ و مهم در نقل روایات تاریخى پیوسته برداشته است.(238) علاوه بر این، زهرى آیات قرآنى را که به مسایل تاریخى ارتباط دارند، بسیار ذکر مى‏کند.(239) روایات واقدى ـ که از زهرى نقل شده‏اند ـ به وضوح تمام بیانگر این حقیقت‏اند که مطالعه قرآن که سرشار از اشاره به امور مسلمین در مدینه است عامل دیگرى در پدید آمدن تحقیقات تاریخى است.(240)
در روایات زهرى، مى‏توان هم کارهایى که با وحى الهى انجام شده‏اند و هم فعالیت‏هاى عملى بشرى را (خصوصا به هنگام تشریح غزوات) مشاهده کرد.(241) پیدا است که اندیشه «جبر» هنوز در آن زمان اندیشه حاکم نبوده و در واقع، نظر زهرى درباره صلح حدیبیه، متضمن تایید کارى است که در زمان خود از تایید لازم برخوردار نشد.(242)
مى‏توان گفت که روایات زهرى عموما با روشى صریح و ساده و متمرکز، اطلاعاتى واقعى و متوازن به دست مى‏دهند،(243) لذا تلاش براى بزرگنمایى و اغراق که در مورخین بعدى دیده مى‏شود، در آثار او اندک است، گرچه جوانه‏هاى تمایل به تمجید را در آثار او مى‏توان یافت.(244)
اطلاعات تاریخى زهرى عموما برگرفته از احادیث است. وى داستان‏هاى مردمى (عامیانه) را بیشتر مناسب سرگرمى و تفریح مى‏داند،(245) اما پیدا است که مواد دیگرى ـ اگرچه محدود و اندک ـ به اخبار تاریخى او نفوذ کرده است. وجود این مواد، بیانگر آغاز تحولاتى است که بعد از زهرى آشکار شد؛ فى‏المثل تأثیر داستان‏هاى عامیانه در برخى روایات او به چشم مى‏خورد؛ از جمله خبرى از نظر هرقل (هراکلیوس) درباره دین جدید،(246) هشدارى که کسرى (خسرو پرویز) شنید،(247) داستان کاهنى که شیطان او را هشدار داد(248) و جزئیات ماجراى سراقه.(249) هم‏چنین توجه زهرى به اخبار انبیاء پیشین و اخبار اهل کتاب،(250) انعکاس خفیفى از اسرائیلیات در آثار وى به جا نهاده است؛ در این مورد «کعب الاحبار» منبع خبر او است.(251)
گاهى زهرى اشعارى را در اخبار خود ذکر مى‏کند.(252) و این امرى طبیعى است، زیرا باید به یاد داشته باشیم که مردم عموماً به شعر راغب بوده‏اند و شعر عنصر اصلى فرهنگ آن زمان بوده است. زهرى نیز به شعر علاقه‏مند بود(253) و خود به عنوان کسى که در این فن دستى دارد شهرت داشت،(254) با این حال میزان شعر در مغازى او محدود است و ذکر این مقدار شعر، به هیچ روى نشانه تأثیر سبک «قصص ایام» [مکتب تاریخى عراق] در آثار او نیست.
مطالعات تاریخى زهرى به مغازى منحصر نیست، بلکه علم انساب و تاریخ صدر اسلام را نیز شامل مى‏شود. وى به داشتن اطلاعات وسیع در مورد «انساب» معروف بود.(255) «خالد القسرى» از او خواست که کتابى در انساب عرب تألیف کند. وى نیز با انساب قوم «مضر» آغاز کرد ولى آن را به اتمام نرساند.(256) «مصعب الزّبیرى» در کتابش موسوم به «نسب قریش» از آثار زهرى استفاده کرد.(257) و این امر کلام «قره بن عبدالرحمان» را که مى‏گوید زهرى کتابى درباره نسب قوم خویش (قریش) تألیف کرده، تأیید مى‏کند.(258)
زهرى به دوره خلفاى راشدین نیز پرداخته و مسایل حیاتى و مهمى را که در آن دوره روى داده به مطالعه گرفته است. وى اطلاعات مفصلى از انتخاب ابوبکر به دست داده و تاثیر این انتخاب را نیز بیان کرده است.(259) آن‏گاه اولین سخنرانى (خطبه) ابوبکر را ذکر کرده و در مورد رفتار او به عنوان خلیفه اظهار نظر نموده است.(260) پس از آن نیز نظر على(ع) درباره این انتخاب و بیعت آن حضرت ـ که بعدا صورت گرفت ـ و طلب کردن «فدک» توسط حضرت فاطمه زهرا(س) را نقل مى‏کند.(261)
او درباره دوران «عمر بن‏الخطاب» به مساله ایجاد دیوان(دیوان سپاه) و سازماندهى آن و دیوان عطایا(262) و احتمالاً به مسأله «شورا» هم پرداخته است.(263) او سن عمر و برخى از خطب او را بیان مى‏کند.(264) سپس دوران خلافت عثمان را به تفصیل شرح مى‏دهد و نخست به جمع آورى قرآن مى‏پردازد.(265) آن‏گاه جزئیات دقیقى از فتنه به دست مى‏دهد. روایات او در این موضوع از اهمیت بسیارى برخوردار است، زیرا بیانگر دیدگاه مدینه از این ماجرا است. بنا به نقل زهرى عثمان در شش سال اول خلافتش داراى محبوبیت است، اما پس از آن به تدریج شکایات رو به فزونى مى‏گذارد.(266)
زهرى به تفصیل انتقادات وارده بر عثمان را شرح مى‏دهد(267) و هم‏چنین متعرض تلاش عثمان براى جواب‏گویى به انتقادات(268) مى‏شود. او به تأثیر بد «مروان بن‏الحکم» بر اوضاع(269) مى‏پردازد و دسته‏بندى‏هاى بزرگ در مدینه(270) و گِرد آمدن ابرهاى مخالفت و در انتها، طوفانى که طومار زندگى عثمان را در هم پیچید و پایان کار او را شرح مى‏دهد.(271) سپس واکنش شخصیّت‏هاى بزرگ مدینه و سرانجام انتخاب على(ع) را بیان مى‏کند.(272)
آن‏گاه دیدگاه «طلحه» و «زبیر» را نسبت به خلیفه جدید و مذاکرات آن‏ها با عایشه و عزیمت هر سه به «بصره» و مذاکراتشان با على(ع) پیش از جنگ و سرانجام جنگ جمل(273) را ذکر کرده و پس از آن، به منازعه على(ع) و معاویه و جنگ صفین مى‏پردازد. سپس ماجرا را با حاکمیت و تسلّط معاویه بر مصر،(274) رابطه امام حسن(ع) با کوفیان، مذاکرات آن حضرت با معاویه و سرانجام کناره‏گیرى امام حسن(ع) خاتمه مى‏بخشد.(275)
پیداست که زهرى دوران اموى را بررسى نکرده است، اما گفته مى‏شود که «ولید بن عبدالملک» از او درباره سن خلفاى اموى پرسش کرده است(276) و او نیز سنّ و مدّت خلافت هر یک از خلفا را نگاشته است. طبرى مدّت خلافت ولید بن عبدالملک را نیز از قول زهرى آورده و این آخرین خبرى است که از وى نقل مى‏کند.(277)
این نوع تحقیقات زهرى حاکى از آن است که توجّه به تجارب امّت، یکى از عوامل مهم پیدایش تألیفات تاریخى بوده است؛ زیرا مسایلى از قبیل «اصل اجماع»، ظهور دسته‏هاى سیاسى و مناقشات آنان پیرامون حوادث گذشته و به ویژه موضوع فتنه [دوران عثمان]، مسأله خلافت و این که آیا خلافت به انتخاب است یا به وراثت، مشکل سازمان ادارى و خصوصا مسأله سامان بخشیدن به تنظیم مالیات‏ها(278) و تشکیل دیوان، همگى نیازمند تحلیل و توصیفى است که مى‏بایست از طریق مطالعات تاریخى حاصل شود.
زهرى روایات مدینه را به ما عرضه مى‏کند و این روایات، عموما دلالت بر حقّانیّت امّت دارند؛ فى المثل از این روایات در مى‏یابیم که پیامبر(ص) براى رهبرى امّت پس از خود، هیچ کس را معرفى نکرده است و اصل انتخاب را مقرّر داشته نه وراثت را، امّت نیز ابوبکر را برگزیده‏اند. حتى على(ع) هم که ابتدا از این انتخاب راضى نبود، بعدها به اختیار خود با وى بیعت نمود.
زهرى ابوبکر و عمر را دو نمونه ممتاز درستکارى نشان مى‏دهد، اما مساله فتنه دوران عثمان داراى پیچیدگى بسیارى است و شکایاتى که از عثمان شده تا حدودى توجیه پذیرند. تصویرى که زهرى از واقعه به دست مى‏دهد با روایات دیگرى که از ماجرا عرضه مى‏دارد متفاوت است و این خود بیانگر آن است که مدینه در دوران فتنه به دسته‏هایى منشعب شده بود. از روایات او در مى‏یابیم که ابتدا على بن ابى طالب(ع) نسبت به فتنه موضعى خیر خواهانه داشت، سپس گوشه گرفت و در زمان وقوع طوفان برکنار ماند، ولى به شدّت از قتل عثمان متأثر شد؛ دیگر آن که على(ع) به سبب آن که طبعا نامزد خلافت به شمار مى‏رفت و داراى منزلت و امتیازات بسیار بود، انتخاب شد.
هنگام بیان خروج طلحه و زبیر، روایات زهرى طرفدار على(ع) است و سایه منفى خفیفى بر شورشیان مى‏افکند. در منازعه میان على(ع) و معاویه نیز با این‏که معاویه به عنوان مظهر زیرکى ظاهر مى‏شود، اما پیداست که حق به جانب على(ع) است.
زهرى روایت مى‏کند که امام حسن(ع) در مقابل معاویه از خلافت کناره‏گیرى کرد. او با بیان این ماجرا، کار خود را خاتمه مى‏دهد.
نگاهى گذرا به آثار زهرى نشانگر آن است که وى متأثر از دسته‏هاى سیاسى نبوده و کوشیده است که حوادث را از دیدگاه مدینه نقل کند.
حال، ناگزیریم از روابط زهرى با امویان سخنى بگوییم.(279) «یعقوبى» آورده است که عبدالملک مروان هنگام مبارزه با «عبداللّه‏ بن زبیر» تلاش مى‏کرد که شامیان را از انجام حج باز دارد و براى تقویت موضع خویش، حدیثى را به زهرى نسبت داد که «حج به مسجد الاقصى نیز جایز است!».(280) این حدیث فى نفسه مشکوک است، زیرا زهرى در آن زمان (حوالى سال 72،73 هجرى) جوانى بیش نبوده و هنوز شهرتى نداشته است.
روایات موجود ذکر مى‏کنند که زهرى به دمشق سفر کرده و اتفاقا در راه به عبدالملک برخورده و مشکل فقهى او را پاسخ گفته است. عبدالملک، زهرى را نمى‏شناخت، ولى در این ملاقات دانش و ذکاوت او را پسندید و دیون او را پرداخت و به او هدیه‏اى بخشید و توصیه کرد که مطالعات خویش را ادامه دهد؛ و زهرى به مدینه بازگشت.(281)
این روایت مى‏رساند که در آن زمان، زهرى دانشجو بود، زیرا چنان که وى اهمیتى را که در روایت یعقوبى آمده است واجد مى‏بود، طبعا نباید خلیفه در زمان مبارزه با «عبداللّه‏ بن زبیر» او را به بازگشت به مدینه توصیه نماید! از سوى دیگر روایتى موجود است که مى‏رساند زهرى از عبدالملک در زمان مبارزه‏اش با فرزند زبیر انتقاد مى‏کرده است،(282) در نتیجه نمى‏توان روایت یعقوبى را پذیرفت. از این‏رو روایت زهرى را درباره خودش مى‏پذیریم که گفته است: «در زمان جنبش "ابن اشعث" به دمشق رفتم»؛(283) یعنى حدود سال 80 هجرى که هفت یا هشت سال پس از قیام فرزند زبیر بوده است.
احتمال مى‏رود که تحقیقات زهرى مدّتى طولانى او را به اقامت در مدینه وادار کرده باشد و در همین ایام، دیدارهاى ناپیوسته‏اى با دربار اموى داشته است. او سپس نواحى جنوبى فلسطین (نزدیک مرزهاى حجاز) را براى اقامت برگزید و احتمالاً در این زمان است که به سبب مقام علمى‏اش از حجاز و دمشق (دربار اموى) نیز دیدار کرده است.(284) آن چنان‏که گفتیم عمر بن عبدالعزیز نیز او را بسیار گرامى مى‏داشت.(285)
زهرى در زمان «یزید بن عبدالملک» و «هشام» ترجیح مى‏دهد که در دمشق مقیم شود و یزید بن عبدالملک او را به عنوان قاضى منصوب کرد. زهرى هم چنین با «هشام بن عبدالملک» که او را به عنوان مربّى فرزندش برگزیده بود، روابطى مستحکم داشت و همین امر سبب تقویت صبغه اسلامى در حکومت وى شد. هشام از او خواست که به منظور استفاده فرزندانش، احادیث خود را املاء کند(286) و از دو کاتب خواست که با او همراهى کرده در درس‏هایش حاضر شوند و احادیث او را بنویسند. آن دو نیز مدّت یکسال چنین کردند.(287) و چه بسا این مسأله خود روشنگر علّت وجود اکثر تألیفات او در مخزن کتب دربار اموى باشد.
با این حال، در مجادله تندى که میان او و هشام واقع شد، ملاحظه مى‏کنیم که زهرى تحت تاثیر امویان قرار نگرفته است: «روزى هشام از او پرسید: در آیه «الذى تولّى کِبرَه منهم...»(288) منظور کیست؟ زهرى پاسخ داد:«عبداللّه‏ بن ابّى» مقصود است! هشام گفت: دروغ گفتى، منظور على(ع) است! زهرى پاسخ داد: من دروغ مى‏گویم!؟ از تو باکى ندارم، سوگند به خدا اگر هاتفى از آسمان بگوید که پروردگار دروغ را حلال کرده است، دروغ نخواهم گفت!»(289) این همان زهرى دانشمند است!
خدمات زهرى در زمینه مطالعات تاریخى، به دیدگاه تاریخى و تحقیقات او در تاریخ صدر اسلام منحصر نیست، بلکه او با تدوین احادیث نیز خدمت بزرگى به علم تاریخ کرده است. در منزلش انواع کتب او را از همه سو احاطه کرده بودند(290) و مخزن کتب امویان شامل بارهایى از دفاتر دانش او بود که براى هشام بن عبدالملک نگارش یافته بود.(291)
امّا درباره حدیثى که بدو منسوب بوده و در آن گفته است: «از نوشتن کراهت داشتیم، تا این که امراء ما را بدان مجبور ساختند؛ پس بهتر دیدم که هیچ مسلمانى را از آن محروم نسازم»؛(292) به نظر مى‏رسد که این حدیث انعکاسى از آراى محدّثین مى‏باشد که بعدها به وجود آمده‏اند، زیرا زهرى از زمانى که دانشجو بود عادت داشت احادیث را بنویسد.(293)
روایت زیر که از معاصرانش نقل شده، نوشتن علوم را توّسط او امرى طبیعى به شمار آورده است: «لیث مى‏گوید به ابن شهاب گفتم: اى کاش این کتاب‏ها را براى مردم وضع مى‏کردى و فقط به تدوین مى‏پرداختى! زهرى پاسخ داد: هیچ کس چون من این علم را رواج نداده و در راه آن به اندازه من تلاش نکرده است».(294) زهرى به نوشتن بها داد، چون گفت: «خواندن از دانشمند و سماع از او مساوى هستند، ان شاء اللّه‏!».(295)
«عبداللّه‏ بن عمر» مى‏گوید: «زهرى را مى‏دیدم که کتابى را به کسى مى‏دهد و آن را بر آن‏ها نمى‏خواند و آن را بر او نمى‏خوانند، بلکه مى‏پرسند: آیا این کتاب را از تو روایت کنیم و او پاسخ مى‏دهد: آرى!».(296) «مالک بن انس» نقش زهرى را در کتابت حدیث در یافته و گفته است: «نخستین کسى که دانش را تدوین کرده ابن شهاب است».(297) او با این کار راه را براى دیگران گشود.
بدین ترتیب، معلوم است که زهرى خطوط کلّى تألیف سیره نبوى و چارچوب اصلى آن را مشخص ساخته و در ضبط و ثبت روایات مدینه نیز نقشى اساسى داشته است. لذا اگر «عروة بن الزّبیر» پیشتاز علم تاریخ باشد، زهرى مؤسس مکتب تاریخى مدینه است. او با تحقیقات جدّى خویش، علم مغازى (سیره) را بنیان نهاد، لذا برخلاف آنچه که برخى پنداشته‏اند، این علم زاییده داستان‏هاى قصّه پردازانى از قبیل «وهب بن منبّه» نیست.
شاگردان زهرى از قبیل «موسى بن عقبه» و «ابن اسحاق» نیز در طریقى که او ترسیم کرد ره سپردند. هر چند «ابن اسحاق» موادى نیز از داستان‏هاى عامیانه و اسرائیلیات گرفته و از این رو سطح مطالعات تاریخى‏اش تنزل کرده است، اما در عین حال مواد اصلى سیره او روایات زهرى است.
واضح است که توجه به تجارب و دستاوردهاى امّت، یکى از عوامل تحقیقات و مطالعات تاریخى زهرى بوده است و مى‏بینیم که غنچه‏هاى کار عروة، نزد زهرى رشد کرده و به بار نشسته‏اند.
سرانجام، سخن آخر این که زهرى با دانش و سعى خود، مطالعات تاریخى را بر اصلى ثابت و استوار بنیان نهاد که به حفظ نخستین روایات تاریخى انجامید.
پى‏نوشت‏ها:
1. این مقاله ترجمه‏اى است از صفحه 61 ـ 102 کتاب «بحث فی نشأة علم التاریخ عند العرب»، بیروت، دارالشروق، 1983.
2. مغازى، معمولاً به معناى درگیرى‏ها و جنگ‏هاست. با این که این معنى به لحاظ لغوى صحیح است، امّا منظور ما از این کلمه در این مورد، دوره رسالت پیامبر(ص) است.
3. ر.ک: بلاذرى، انساب الاشراف، ن. شلوسنجر، (قدس، بى‏نا، 1940م) ج 5، ص 371؛ جاحظ، البیان و التبیین، ن. عبدالسلام هارون، 3 اجزاء، (قاهره، بى نا، 1948) ج 1، ص 180؛ طبرى، تاریخ الرسل و الملوک، ن. دى خویه، 15 جزءً، (لیدن، بى‏نا، 1879 ـ 1901) ج 2، ص2313؛ ذهبى، تراجم الرجال، ن. فیشر، (لیدن، بى‏نا، 1890)، ص 40: کسانى که ابن اسحاق از ایشان روایت کرده است.
4. ابن خلکان، وفیات الاعیان، جزءان، (قاهره، بولاق، 1299) ج2، ص 421؛ ذهبى، پیشین، ص 48.
5. ابن حجر العسقلانى، تهذیب التهذیب، (حیدر آباد دکن، بى نا، 1325) ج7، ص 183 و 184؛ ابن سعد، کتاب الطبقات الکبیر، ن. سخاء، 9 اجزاء، (لیدن، بى‏نا، 1904 ـ 1940)؛ سخاوى، الإعلان بالتوبیخ لمن ذم التاریخ، (دمشق، بى‏نا، 1349 / 1930) ج 5، ص 123؛ ذهبى، پیشین، ص 48.
6. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1266؛ ابن سعد، پیشین، ص 135؛ ذهبى، پیشین، ص 42 و 48.
7. ابن قتیبه، المعارف، ن. وستنفلد، (قاهره، بى نا، 1935)، ص 98؛ ابن خلکان، ج 2، ص 421. روایات دیگر وفات او را سال 92، 95، 99، 100 و 101 ه ذکر مى‏کنند؛ ابن حجر، تهذیب‏التهذیب، ج 7، ص 184؛ ذهبى، پیشین، ص 48.
8. بلاذرى، فتوح البلدان، ن. دى خویه، (قاهره، بى نا 1932)، ص 219؛ هوروفتس، المغازى الاولى و مؤلفّوها، تعریب حسین نصار، (بى جا، بى نا، بى تا) ص 13.
9. ابن خلکان، پیشین.
10. ابن سعد، پیشین، ص 134؛ ذهبى، پیشین، ص 42 و 43.
11. ابن سعد، پیشین، ص 133؛ ذهبى، پیشین، ص 41.
12. ذهبى، پیشین، ص 45.
13. ابن سعد، پیشین، ص 135؛ ذهبى، پیشین، ص 43 و 44.
14. ابن سعد، پیشین، ص 133؛ ذهبى، پیشین، ص 45.
15. ابن حجر، پیشین، ص 182؛ ابوالفرج الاصفهانى، الاغانى، (بى جا، دارالکتب، بى تا) ج 8، ص 89 ـ 93؛ ذهبى، پیشین، ص 46045. جاحظ در البیان و التبیین، ج 2، ص 202 مى‏گوید: «عروه پسرانش را اندرز مى‏داد که دانش بیاموزید که اگر افراد حقیر قومى باشید، چه بسا بزرگان قومى دیگر شوید». بنگرید به ابن سعد، پیشین، ص 134.
16. براى اطلاع از ارتباط عروه با امویان ر.ک: وفیات‏الاعیان، ج 2، ص 420 و 421؛ الاغانى، ج 4، ص 118 و 123 و 147، ج 16، ص 44 و 45؛ البیان و التبیین، ج 2، ص 70.
17. طبرى، پیشین، ص 1140 ـ 1835.
18. ابن هشام، سیرة سیدنا محمد، ن. وستنفلد، جزءان، (قاهره، بى نا، 1936) ج 1، ص 249.
19. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1147؛ الاغانى، ج 2، ص 15.
20. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1154.
21. همان، ص 1180 و 1181.
22. ابن هشام، پیشین، ج 4، ص 6.
23. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1199؛ ابن هشام، پیشین، ج 2، ص 57 و 58.
24. ابن هشام، پیشین، ج 2، ص 50.
25. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1185؛ ابن هشام، پیشین، ج 1، ص 309.
26. ابن هشام، پیشین، ج 1، ص 309.
27. انفال (8) آیه 39.
28. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1224 و 1225.
29. هوروفتس، پیشین، ص 20.
30. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1234 به بعد. روایت دیگرى نیز در دست است که ماجراى هجرت را مشابه روایت فوق بیان مى‏کند، امّا سلسله اسناد آن با روایت مذکور متفاوت است. ر.ک: طبرى، پیشین، ج 1، ص 1237.
31. این موارد موجب شده است که «هوروفتس» این روایت و دو روایت قبلى را جزئى از نامه عروه به عبدالملک مروان به شمار آورد. ر.ک: پیشین، ص 20، ولى من چنین عقیده‏اى ندارم.
32. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1242؛ ابن هشام، پیشین، ج 2، ص 137.
33. بلاذرى، فتوح البلدان، ص 25؛ ابن هشام، پیشین، ج 2، ص 238.
34. ابن هشام، پیشین، ج 2، ص 236.
35. بقره (2) آیه 217.
36. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1273.
37. همان، ص 1284 ـ 1288.
38. ابن هشام، پیشین، ج 2، ص 257.
39. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1196؛ ابن هشام، پیشین، ج 3، ص 263.
40. واقدى، المغازى، (قاهره، جماعة نشر الکتب القدیمة، 1948)، ص 43.
41. انفال (8) آیه 58.
42. واقدى، پیشین، ص 139 ـ 141؛ طبرى، پیشین، ج 1، ص 1260.
43. واقدى، پیشین، ص 270.
44. همان، ص 275.
45. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1463.
46. بلاذرى، فتوح‏البلدان، ص 35؛ قاسم بن سلام ابوعبید، الاموال، ن. محمد حامد الفقى، (قاهره، بى نا، 1353)، ص 129؛ ابن هشام، پیشین، ج 3، ص 129؛ طبرى، پیشین، ج 1، ص 1494.
47. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1517؛ ابن هشام، پیشین، ج 3، ص 307 و ج 4، ص 295 به روایتى دیگر از عروه درباره ازدواج باجویریه.
48. ابن هشام، پیشین، ج 2، ص 309. اشاره‏اى به حدیث إفک در طبرى نیز موجود است. ر.ک: پیشین، ج 1، ص 1518.
49. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1534؛ ابن سلام، پیشین، ص 157 و 158؛ بلاذرى، فتوح البلدان، ص 49.
50. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1610؛ ابن هشام، پیشین، ج 4، ص 15.
51. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1617؛ ابن هشام، پیشین، ج 4، ص 24.
52. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1632 ـ 1636 و 1644؛ ابن هشام، پیشین، ج 4، ص 60.
53. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1654.
54. همان، ص 1770.
55. همان.
56. بلاذرى، فتوح البلدان، ص 60؛ ابن سلام، پیشین، ص 199.
57. ابن سلام، پیشین، ص 13.
58. همان، ص 20.
59. همان، ص 27.
60. همان، ص 190.
61. همان، ص 200.
62. همان، ص 200.
63. بلاذرى، فتوح البلدان، ص 81؛ ابن سلام، پیشین، ص 201.
64. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1273.
65. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1808 ـ 1809؛ ابن هشام، پیشین، ج 4، ص 299.
66. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1813 و ج 2، ص 447 ـ 454؛ ابن هشام، پیشین، ج 2، ص 304.
67. طبرى، پیشین، ج 2، ص 431، استقامت.
68. همان، ج 1، ص 1770.
69. همان، ج 3، ص 2458.
70. همان، ج 2، ص 416.
71. همان، ص 475.
72. بلاذرى، فتوح البلدان، ص 99.
73. طبرى، پیشین، ج 2، ص 503 و ج 1، ص 2085، لیدن.
74. همان، ج 1، ص 2085.
75. همان، ج 2، ص 2135.
76. همان، ج 1، ص 1825؛ بلاذرى، فتوح البلدان، ص 44.
77. ابن سلام، پیشین، ص 211.
78. طبرى، پیشین، ج 1، ص 2128 ـ 2130.
79. همان، ص 2348.
80. همان، ص 3251.
81. همان، ص 2522.
82. همان، ص 3207. عروه از قتل برادرش «مصعب» خبرى ذکر کرده و تحلیل «عبدالملک بن مروان» از این ماجرا را نیز نقل کرده است. ر.ک: طبرى، پیشین، ج 2، ص 811.
83. در تاریخ طبرى اشاره‏اى گذرا به ماجراى به دست گرفتن شمشیر پیامبر(ص) در غزوه «احد» توسّط «ابودجانه» هست. ر.ک: طبرى، پیشین، ج 2، ص 194.
84. سخاوى، الاعلان، ص 88.
85. حاجى خلیفة، کشف الظنون عن اسامى الکتب و الفنون، جرءان، (استانبول، مطبعة الحکومة، 1941 ـ 1943)، ج 2، ص 1747.
86. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1147، 1154، 1185، 1237، 1331، 1534، 1454، 1808، 1809، 1813، 1825، 1835، 2128، 2251.
87. همان، ص 1140، 1167، 1199، 1173، 1296، 1518، 1654، 1360، 1610، 1617، 1670، 1463، 1836، 2085، 2125، 2522، 2307.
88. همان، ص 1224.
89. همان، ص 1284.
90. همان، ص 1360.
91. الممتحنه (60) آیه 10.
92. ابن هشام، پیشین، ج 3، ص 340.
93. ذهبى، پیشین، ص 46. درباره آغاز وحى، ر.ک: طبرى، پیشین، ج 1، ص 1147 و درباره ماجراى هجرت: طبرى، پیشین، ج 1، ص 1334 ـ 1340. و برخى زیج‏هاى پیامبر: طبرى، پیشین، ج 1، ص 1262 ـ 1547.
94. طبرى، پیشین، ج1، ص 2348، 3207 و ج 2، ص 811.
95. ابن هشام، پیشین، ج 2، ص 236.
96. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1185.
97. همان، ص 1154.
98. ابن هشام، پیشین، ج 2، ص 51، خبر استهزا کنندگان پیامبر(ص).
99. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1288.
100. الاغانى، ج 3، ص 15.
101. بلاذرى، فتوح البلدان، ص 25.
102. ذهبى، پیشین، ص 46. هنگامى که به عروه گفته شد: تو چه راوى بزرگى هستى! گفت: در مقابل عایشه چیزى نیستم، زیرا هر چه روایت به او مى‏رسید، شعرى درباره آن مى‏سرود.
103. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1284.
104. همان، ص 1180 و 1181.
105. همان، ص 1224 و 1225.
106. دائرة المعارف اسلامى، (بى جا، بى نا، بى تا)، ماده «سیره».
107. بخارى، التاریخ الکبیر، (حیدر آباد دکن، دائرة‏المعارف، 1360 ـ 1364 ه)، ج 1، ق 1، ص 221؛ ابن قتیبه، المعارف، ص 239؛ یافعى، مرآة‏الجنان، 4 اجزاء، (حیدر آباد دکن، دائرة المعارف النظامیه، 1337 ـ 1339)، ج1، ص260؛ عبدالرحمن ابن جوزى، صفوة‏الصفوة، جزءان، (حیدر آباد دکن، دائرة‏المعارف العثمانیة، 1355 ـ 1356ه)، ج 2، ص 79؛ ذهبى، ZPMG×LIV، 1890، ص 435؛ ذهبى، پیشین، فیشر، ص 73؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة فى التاریخ، 14 جزءً، (قاهره، مطبعة السعادة، 1348 ـ 1358)، ج 1، ص 434: تواریخ دیگرى ذکر مى‏کنند که عبارت است از سال 123 و 125 ه، امّا هر دو سال 124 ه را تایید مى‏کنند. بنگرید به الاغانى، ج 6، ص 106.
108. ذهبى: پیشین، ص 73؛ ابن جوزى، صفوة‏الصفوة، ج 2، ص 79؛ ابن کثیر، البدایة، ج 9، ص 74. الواقدى سال 85 را ذکر مى‏کند .ذهبى، تذکرة‏الحفاظ، (حیدر آباد دکن، دائرة المعارف النظامیة، 1333 ـ 1334) ، ج 1، ص 102؛ ابن خلکان: وفیات الاعیان، ج 1، ص 452، 1310 قاهره.
109. ابن کثیر، پیشین، ص 344.
110. ذهبى، ZDMG، ص 435.
111. براى اطلاعات عمومى درباره «زهرى» بنگرید به: ابن سعد: پیشین، ج 4، ق 1، ص 92، لیدن، ج 5، ص 158؛ ابن اثیر، الکامل فى التاریخ، (لیدن، بى‏نا، بى تا) ج 2، ص 119؛ ابن خلکان، پیشین، ج 1، ص 451؛ ابن قتیبه، المعارف، ص 239؛ ذهبى، پیشین، ص 71؛ ذهبى، تذکرة‏الحفاظ، ج 1، ص 105؛ ابونعیم الاصفهانى، حلیة‏الاولیاء، 10 اجزاء، چاپ اول (قاهره، بى نا، 1932 ـ 1938) ج 1، ص 370 و 371؛ ابن کثیر، پیشین، ج 9، ص 342؛ ابن جوزى، پیشین، ج 2، ص 78.
112. مدت شش تا ده سال در درس او حاضر شد. ذهبى، تراجم، ص 67.
113. بخارى، تاریخ کبیر، ج 1، ق 1، ص 451.
114. الاغانى، ج 8، ص 92 و 93.
115. همان، ج 8، ص 92؛ ابن حجر، پیشین، ج 7، ص 65.
116. ذهبى، تراجم، ص 69؛ ابن قتیبه، المعارف، ص 260؛ بخارى، پیشین، ص 221؛ ابن جوزى، پیشین، ج 2، 77 و 78.
117. سمعانى، کتاب الانساب، (لیدن، بى‏نا، 1912) ص 281؛ ذهبى، تراجم، ص 68؛ ابن حجر، پیشین، ج7، ص 68؛ ابن کثیر، پیشین، ج 9، ص 242.
118. بخارى، پیشین، ج 4، ص 32؛ ابونعیم اصفهانى، حلیة‏الاولیاء، ج 3، ص 360؛ ابن حجر، پیشین، ج 7، ص 65؛ ذهبى، تراجم، ص 45.
119. بخارى، صحیح، چاپ بولاق، ج 5، ص 14.
120. سخاوى، الاعلان بالتوبیخ لمن ذم التاریخ، ص 88؛ ابن سیّدالنّاس، عیون الاثر فى فنون المغازى و الشمایل و السیر، جزءان، (قاهره، بى نا، 1356) ج 1، ص 81.
121. حاجى خلیفه، کشف الظنون، ج 2، ص 1747.
122. واقدى، پیشین. متن کامل که استاد جونز براساس نسخه موزه بریتانیا مورد تحقیق قرار داده و هنوز به چاپ نرسیده است. ص 51، 219، 421، 426، 562، 828، 869، 1025. بلاذرى، پیشین، ج 5، ص 25، 26، 67، 97؛ طبرى، پیشین، ج 1، ص 1815.
123. واقدى، پیشین، نسخه خطى، ص 383، 519؛ طبرى، پیشین، ج 1، ص 1834.
124. مانند: ابن کعب بن مالک. ر.ک: واقدى، نسخه خطى، ص 162، 208؛ ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 1، ص 231 و انس بن مالک، طبرى، پیشین، ج1، ص 1829 و محمد بن جبیر بن مطعم، واقدى، نسخه خطى، ص 381 و ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج1، ص 30 و ابن عباس، طبرى، پیشین، ج 1، ص 1569 و ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 2، ص 145 و عبداللّه‏ بن عمرو بن العاص، ابن هشام، ن ـ و ستنفلد، ص 412 و ابن سلمه بن عبد الرحمان بن عوف، طبرى، پیشین، ج 1، ص 1019؛ واقدى، نسخه خطى، ص 754؛ ابن سیّدالنّاس، ج 1، ص 142 و مالک بن اوس الحدثان، واقدى، نسخه خطى، ص 249 ـ 263.
125. ذهبى، تراجم، ص 69.
126. ابن جوزى، پیشین، ج 2، ص 77 و 78؛ ابو نعیم، پیشین، ج 3، ص 360 و 361؛ ذهبى، تراجم، ص 68 ـ 70؛ تذکرة‏الحفاظ، ج 1، ص 104 و 105؛ ابن کثیر، پیشین، ج 9، ص 342 و 343؛ هوروفتس، پیشین.
127. تاریخ کبیر، ق 1، ج 1، ص 621؛ ابن جوزى، پیشین، ج 2، ص 77؛ ذهبى، تراجم، ص 68، 72؛ یافعى، مرآة‏الجنان، ص261؛ ابن کثیر، پیشین، ج 9، ص 342.
128. طبرى، المنتخب من کتاب ذیل المذیل، (بى جا، بى نا، بى تا) ص 97.
129. سخاوى، الاعلان، ص 88.
130. حاجى خلیفه، کشف الظنون، ج 2، ص 1747.
131. الاغانى، ج 19، ص 59.
132. طبرى، المنتخب، ص 97.
133. طبرى، تاریخ، ج 1، ص 112.
134. همان، ج 1، ص 200 و 201.
135. همان، ج 1، ص 1253.
136. ابو نعیم، پیشین، ج 3، ص 372؛ ابن کثیر، پیشین، ج 9، ص 348.
137. ابو نعیم، پیشین، ص 375.
138. بخارى، صحیح البخارى، 8 اجزاء، (قاهره، بولاق، 1296 ه) ج 1، ص 27؛ طبرى، پیشین، ج 1، ص 419.
139. ابو نعیم، پیشین، ص 374.
140. طبرى، پیشین، ج 1، ص 293.
141. ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 1، ص 25.
142. همان؛ ابن اثیر، پیشین، ج 2، ص 6.
143. سخاوى، الاعلان، ص 88.
144. ابن اثیر، پیشین، ج 1، ص 443.
145. ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 1، ص 47 ـ 50؛ طبرى، پیشین، ج 1، ص 1154.
146. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1014.
147. همان، ص 1145.
148. همان، ص 1147 و 1148؛ ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 1، ص 84 و 85؛ ابن هشام، پیشین، ج 1، ص249؛ بخارى، صحیح، ج 1، ص 115.
149. ابن الندیم، الفهرست، ن. فلوگل، (لایپزیگ، بى‏نا، بى‏تا)، ص 25؛ ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 1، ص 88؛ طبرى، پیشین، ج 1، ص 1155.
150. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1155؛ ابن سیّدالناس، پیشین، ج 1، ص 85.
151. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1167؛ ابن سیّدالناس، پیشین، ج 1، ص 91.
152. ابن هشام، پیشین، ج 1، ص 203؛ ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 1، ص 111 و 112.
153. ابن هشام، پیشین، ص 282 و 283؛ طبرى، پیشین، ج 1، ص 1205، 1206، 1213.
154. ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 1، ص 142، 145، 148؛ بخارى، پیشین، ج 4، ص 99، 116، 130؛ ابن هشام، پیشین، ج 2، ص 41.
155. ابن هشام، پیشین، ص 217 تا 223؛ ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 1، ص 115، 126، 292.
156. ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 1، ص 126 و 127.
157. همان، ص 131 و 132.
158. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1213؛ ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 1، ص 157 و 158؛ بخارى، پیشین، ج 4، ص 243.
159. ابن هشام، پیشین، ص 231 و 232.
160. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1250، 1256؛ ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 1، ص 185 و 186؛ بخارى، پیشین، ص 245، 246، 256، 258 و ج 5، ص 43.
161. ابن هشام، پیشین، ص 417.
162. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1273.
163. واقدى، پیشین، ص 10؛ ابن سیّدالنّاس، ج 1، ص 229.
164. ابن هشام، پیشین، ص 393 و 494.
165. همان، ص 591.
166. ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 1، ص 221، 236.
167. همان، ص 239.
168. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1291 به بعد؛ الاغانى، ج 4، ص 170.
169. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1212.
170. همان ص 43، 45، 46، 50 و نسخه خطى، ص 52، 53، 56، 57، 131؛ طبرى، پیشین، ج 1، ص 1322 و 1323.
171. واقدى، پیشین، ص 62، 82 و نسخه خطى، ص 101.
172. همان، ص 89، 109 ـ 111 و نسخه خطى، ص 107 و 108.
173. همان، ص 142 و نسخه خطى، ص 159 و 160.
174. همان، ص 144 و 145 و نسخه خطى، ص 162.
175. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1378 و 1379.
176. واقدى، پیشین، ص 151.
177. الانفال (8) آیه 58.
178. واقدى، پیشین، ص 139 ـ 141 و نسخه خطى، ص 156 ـ 158؛ طبرى، پیشین، ج 1، ص 1360.
179. واقدى، پیشین، ص 143 و نسخه خطى، 124.
180. واقدى، پیشین، ص 159.
181. واقدى، نسخه خطى، ص 185؛ طبرى، پیشین، ج 1، ص 1384 به بعد؛ ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 2، ص 2 به بعد.
182. واقدى، پیشین، ص 164 ـ 168 و نسخه خطى، ص 185 و 186.
183. ابن هشام، پیشین، ص 591.
184. واقدى، پیشین، ص 184 و 185 و نسخه خطى، ص 208؛ طبرى، پیشین، ج 1، ص 1406؛ ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 2، ص 11، 12، 5.
185. واقدى، پیشین، ص 185 و 186 و نسخه خطى، ص 219؛ طبرى، ج 1، ص 1406 و 1407.
186. واقدى، پیشین، ص 212.
187. ابن هشام، پیشین، ص 576؛ واقدى، پیشین، ص 239؛ ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 2، ص 21.
188. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1451؛ بلاذرى، فتوح البلدان، ص 18 ـ 21؛ ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 2، ص 48، 50 ،51؛ واقدى، پیشین، نسخه خطى، ص 158 به بعد و 331 ـ 332؛ یحیى بن‏آدم، الخراج، (بى جا، بى نا، بى تا) ص 33.
189. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1462؛ واقدى، پیشین، نسخه خطى، ص 387 به بعد ـ ابن سیدالناس، ص 58 به بعد.
190. طبرى، ج 1، ص 1473، واقدى (نسخه خطى)، ص 421 ـ 424.
191. واقدى، پیشین، ص 431، 432، 436 ـ طبرى، ج 1، ص 1475 ـ 1476.
192. طبرى، ج 1، ص 1485؛ ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 2، ص 68.
193. بلاذرى، فتوح البلدان، ص 283.
194. ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 2، ص 74.
195. واقدى، پیشین، نسخه خطى، ص 480 و 481.
196. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1517 به بعد؛ ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 2، ص 387 به بعد؛ بخارى، پیشین، ج 5، ص 54 ـ 56.
197. واقدى، پیشین، نسخه خطى، ص 508؛ ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 2، ص 105 و 106.
198. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1529؛ ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 2، ص 113؛ ابن هشام، پیشین، ج 3، ص 322.
199. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1531 ـ 1537؛ ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 2، ص 115؛ واقدى، نسخه خطى، ص 519، 529، 530؛ ابن هشام، پیشین، ج 3، ص 324 و 325.
200. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1549 و 1550؛ ابن هشام، پیشین، ج 2، ص 740 ـ 749؛ ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 2، ص 115، 119؛ واقدى، پیشین، نسخه خطى، ص 565، 570، 572، 573؛ ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 2، ص 121 و 122.
201. ابن هشام، پیشین، ج 2، ص 779؛ واقدى، پیشین، نسخه خطى، ص 634 ـ 657؛ بلاذرى، فتوح البلدان، ص 27؛ ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 2، ص 136 ـ 137.
202. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1575.
203. ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 2، ص 138؛ بلاذرى، پیشین، ص 59؛ ابن هشام، پیشین، ج 4، ص 25.
204. غزوة القضیة، واقدى، پیشین، نسخه خطى، ص 670 به بعد. زهرى در شمار راویان آن است. سریّه ابى‏العوجاء السّلمى، پیشین، ص 680. این دو سریّه در سال هفتم هجرى اتفاق افتاد و سریّه‏اى نیز به «ذات الطلاء» اعزام شد. (سال هشتم هجرى)؛ ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 2، ص 120.
205. ابن هشام، پیشین، ج 1، ص 747 ـ 749.
206. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1620؛ ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 2، ص 120.
207. واقدى، پیشین، نسخه خطى، ص 731.
208. طبرى، ج 1، ص 1628 ـ ابن هشام، ج 2، ص 810 ـ بخارى، صحیح، ج 5، ص 90، ـ واقدى، نسخه خطى، تاریخ فتح را ذکر مى‏کند. ص 818.
209. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1565 و 1566؛ واقدى، پیشین، نسخه خطى، ص 766، 795 و بنگرید به ص 565 و 566.
210. ابن هشام؛ پیشین، ج 2، ص 844؛ واقدى، پیشین، نسخه خطى، ص 818 و 819؛ ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 2، ص 191 و 192.
211. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1661 و 1662؛ واقدى، پیشین، نسخه خطى، ص 826 و 829؛ ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 1، ص191.
213. واقدى، پیشین، نسخه خطى، ص 869 و 870.
213. بخارى، پیشین، ج 4، ص 99، 101، 104، 105.
214. ابن هشام، پیشین، ج2، ص 798؛ ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 2، ص 218.
215. بلاذرى، فتوح البلدان، ص 68.
216. همان، ص 59.
217. همان، ص 63.
218. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1739.
219. همان، ص 1565 و 1566؛ بخارى، پیشین، ج 4، ص 2 ـ 4.
220. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1572.
221. ابن هشام، پیشین، ج 1، ص 79.
222. ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 2، ص 244 و 245.
223. واقدى، پیشین، نسخه خطى، ص 896 ـ 903.
224. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1776؛ بخارى، پیشین، ج 5، ص 17.
225. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1788؛ ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 1، ص 30؛ بخارى، پیشین، ج 4، ص 162.
226. واقدى، پیشین، نسخه خطى، ص 1001 ـ 1005 به بعد.
227. همان، ص 1025.
228. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1800، 1809 و 1810؛ ابن سیّدالنّاس، ج 2، ص 336 و 337؛ بخارى، ج4، ص 45 ـ 50 و ج 5، ص 137، 139، 141.
229. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1813؛ ابن هشام، ج 2، ص 1010.
230. طبرى، ج 1، صص 1814، 1834، 1835؛ بخارى، التاریخ الکبیر، ج 1، ق 1، ص 8 .
231. طبرى، ج 1، ص 1831؛ ابن هشام، ج 4، ص 306؛ صحیح، ج 4، ص 163.
232. طبرى، ج 1، ص 1116.
233. بنگرید به صفحه‏هاى قبل همین مقاله.
234. ابن کثیر، پیشین، ج 9، ص 343؛ ذهبى، ZDMG 1890، ص 431.
235. ذهبى، پیشین، ص 72. این سخن را از زهرى نقل کرده است: «پیروى از سنت موجب نجات است ». مقایسه کنید با ابن هشام، پیشین، ج 1، ص 79. زهرى مى‏گوید: «خداوند با چیزى برتر از علم عبادت نشده است».
236. دانش بیاموزید تا بر قوم خویش سرورى کنید. این سخن هم به عروه و هم به زهرى نسبت داده شده است. ر.ک: بخارى، التاریخ الکبیر، ج 1، ص 32؛ ذهبى، پیشین، ص 45.
237. عمروبن دینار مى‏گوید: «در نقل حدیث دقیق‏تر و با امانت‏تر از زهرى ندیده‏ام». ر.ک: ذهبى، ZDMG 1890، ص 431.
238. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1517؛ ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 1، ص 96.
239. واقدى، پیشین، نسخه خطى، ص156، 157، 562، 570؛ ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج2، ص96 به بعد و 121.
240. واقدى، پیشین، نسخه خطى، ص 562 ـ 570 و 572 ـ 573؛ ابن سیّدالنّاس، پیشین، ج 1، ص 222.
241. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1473؛ واقدى، پیشین، نسخه خطى، ص 421 و 422.
242. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1594.
243. ابن هشام، پیشین، ج 2، ص 894 درباره «ذات انواط».
244. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1154، 1360، 1485.
245. ذهبى، پیشین، ص 73 مى‏گوید: «زهرى صحبت مى‏کند و مى‏گوید شعرها و احادیث را بگویید، چون نَفْس‏ها متنفر و گوش‏ها ملول و خسته شدند».
246. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1565 و 1566.
247. همان، ص 1014.
248. همان، ص 1145.
249. ابن هشام، پیشین، ج 1، ص 331 و 332.
250. ابن جوزى، پیشین، ج 2، ص 88؛ ابن کثیر، پیشین، ج 9، ص 342؛ ابونعیم، حلیة‏الاولیاء، ج 3، ص 362. در صفوة الصفوة آمده است که «و اگر از پیامبران و اهل کتاب سخن بگوید، مى‏گویم سخنش خوب نیست مگر این...».
251. طبرى، پیشین، ج 1، ص 112، 200، 201، 292. به نظر مى‏رسد این‏گونه اخبار، جز در مغازى زهرى نبوده است.
252. واقدى، پیشین، ص 94 و نسخه خطى، ص 569 و 570؛ طبرى، ج1، ص1652 و 1653.
253. ذهبى، پیشین، ص 73؛ ابن کثیر، پیشین، ج 9، ص 343.
254. الاغانى، ج 4، ص 49.
255.ZDMG×LIV 1890 p. 343 ؛ ابو نعیم، پیشین، ج 3، ص 361؛ ابن هشام، پیشین، ج 1، ص 8 ـ ابن‏جوزى، پیشین، ج 2، ص 78 مى‏گوید: «واگر از بادیه‏نشینان و از انساب سخن بگوید، مى‏گویم سخنش خوب نیست مگر این...».
256. الاغانى، ج 19، ص 59.
257. مصعب بن عبداللّه‏ زبیرى، نسب قریش، ن. لیقى پروفنسال، (قاهره، دارالمعارف، 1953) ص 3.
258. ذهبى، پیشین، ص68. قرة بن عبدالرحمان گفته است: «زهرى جز کتاب‏نسب‏قومش‏کتاب‏دیگرى ندارد».
259. طبرى، پیشین، ج 1، ص 1820 ـ 1824؛ ابن هشام، پیشین، [چاپ وستفلد]، ص 673 ـ 676. درباره شدت تأثر ناشى از رحلت پیامبر(ص) بنگرید به طبرى، پیشین، ج 1، ص 1816 و 1817.
260. طبرى، پیشین، ج 1، ص 2142، 2143، 1828، 1829.
261. همان، ص 1825 ـ 1827 و درباره وفات ابوبکر، ص 2128.
262. بلاذرى، فتوح‏البلدان، ص 650 به بعد و 455.
263. بلاذرى، انساب‏الاشراف، ج 5، ص 21.
264. طبرى، پیشین، ج 1، ص 2731، 2757، 2758، 2798.
265. ابن الندیم، فهرست، ص 24.
266. بلاذرى، فتوح‏البلدان، ص 462؛ انساب الاشراف، ج 5، ص 25.
267. بلاذرى، انساب‏الاشراف، ج 5، ص 26 ـ 27، 38 ـ 39، 88 ـ 89.
268. همان، ص 26، 67 به بعد و 89.
269. همان، ص 62، 67 ـ 69.
270. همان، ص 26، 88 ـ 90.
271. همان، ص 62، 67 ـ 70، 85، 91، 97؛ طبرى، پیشین، ج 1، ص 2871، 305، 312.
272. بلاذرى، انساب‏الاشراف، ج 5، ص 69 ـ 71، 91 ـ 92.
273. طبرى، پیشین، ج 1، ص 3069، 3102، 3103، 3185، 3187.
274. همان، ص 3241، 3242، 3341، 3342، 3390 ـ 3392.
275. همان، ص 1، 5 ـ 7.
276. همان، ج 2، ص 149.
277. همان، ج 2، ص 1269.
278. بلاذرى، فتوح‏البلدان، ص 19 ـ 20، 59، 68،80، 384.
279. ذهبى، پیشین، ص 72. گلدزیهر، مطالعات اسلامى،Muh - Studien (بى جا، بى نا، بى تا) ج 2، ص 35 ـ 38، 40 فاقد دقت لازم است.
280. یعقوبى، تاریخ الیعقوبى، ن. هوتسما، جزءان، (نجف، مکتبة المرتضویة، 1358) ج 2، ص 311.
281. ابن کثیر، پیشین، ج 9، ص 340 و 341؛ ذهبى، پیشین، ص 70؛ ابن قتیبه، المعارف، ص 239 که اضافه مى‏کند عبدالملک بنا به درخواست زهرى براى او مقررى تعیین کرد. بنگرید به: ابن سعد، پیشین، ج 7، ص 157؛ ابن قتیبه، پیشین، ص 228.
282. بلاذرى، انساب الاشراف، [چاپ الوارت]، ص 163.
283. بخارى، تاریخ کبیر، ج 4، ص 93.
284. ذهبى، پیشین، ص 70؛ ابن کثیر، پیشین، ج 9، ص 341 و 342؛ ابن جوزى، پیشین، ج 2، ص 79.
285. ابن جوزى، پیشین، ج 2، ص 78؛ ابن عبدالحکم، فتوح مصر و اخبارها، [چاپ نورى]، ص 104.
286. ذهبى، پیشین، ص 70 و 71؛ ابن کثیر، پیشین، ج 2، ص 342.
287. ابو نعیم، پیشین، ج 3، ص 361.
288. نور (24)، آیه 11.
289. ذهبى، پیشین، ص 72.
290. یافعى، مرآة‏الجنان، ج 1، ص 261؛ ابن قتیبه، المعارف، ص 260 و 261.
291. ذهبى، پیشین، ص72؛ ابن‏کثیر، پیشین، ج 9، ص 344؛ ابونعیم، پیشین، ج3، ص 361 ـ 363.
292. ذهبى، پیشین، ص 69؛ ابن کثیر، پیشین، ج 9، ص 341 و در حلیة‏الاولیاء، ج 3، ص 363 آمده است: «نمى‏خواستیم از زهرى حدیث بنویسیم تا این‏که هشام زهرى را وادار کرد، و او براى فرزندان هشام اقدام به نوشتن حدیث کرد و دیگران نیز حدیث را نوشتند». زهرى گفته است: «نوشتن را دوست نداشتیم تا این‏که سلطان ما را بدان واداشت و من نیز خوش نداشتم که مردم را محروم سازم».
293. بنگرید به همین مقاله.
294. ذهبى، پیشین، ص 72 و 73.
295. ابن کثیر، پیشین، ج 9، ص 344.
296. ذهبى، پیشین، ص 69 و 70.
297. ابن جوزى، پیشین، ج 2، ص 78؛ ابونعیم، پیشین، ج 3، ص 260.
منابع
ـ ابن اثیر، الکامل فى التاریخ، (لیدن، بى‏نا، بى تا).
ـ ابن‏الکلبى، کتاب‏الاصنام، ن. احمد زکى باشا، (لایپزیگ، بى‏نا،، 1941).
ــــــــــــ ، جمهرة الانساب (بى جا، بى نا، بى تا).
ـ ابن الندیم، الفهرست، ن. فلوگل، (لایپزیگ، بى‏نا، بى تا).
ـ ابن جوزى، عبدالرحمن، صفوة‏الصفوة، جزءان، (حیدر آباد دکن، دائرة‏المعارف‏العثمانیة، 1355 ـ 1356ه).
ـ ابن خلکان، وفیات‏الاعیان، جزءان،(قاهره، بولاق، 1299) .
ـ ابن سعد، کتاب الطبقات الکبیر، ن. سخاء، 9 اجزاء، (لیدن، بى‏نا، 1904 ـ 1940).
ـ ابن سیّدالنّاس، عیون الاثر فى فنون المغازى و الشمایل و السیر، جزءان، (قاهره، بى نا، 1356).
ـ ابن عبدالحکم، فتوح مصر و اخبارها، ن. نورى، (لیدن، بى‏نا، 1920).
ـ ابن قتیبه، المعارف، ن. وستنفلد، (قاهره، بى نا، 1935).
ـ ابن کثیر، البدایة و النهایة فى التاریخ، 14 جزءً، (قاهره، مطبعة‏السعادة، 1348 ـ 1358).
ـ ابن هشام، التیجان فى ملوک حمیر و الیمن، (حیدر آباد دکن، بى نا، 1347) .
ــــــــــــ ، سیرة سیدنا محمد، ن. وستنفلد، جزءان، (قاهره، بى نا، 1936).
ـ ابن یوسف (السلطان‏الملک‏الاشرف)، عمر، طرفة‏الاصحاب فى معرفة‏الانساب، ن. سترستین، (دمشق، المجمع العلمى‏العربى، 1949).
ـ ابوعبید، قاسم بن سلام، الاموال، ن. محمد حامد الفقى، (قاهره، بى نا، 1353) .
ـ ابوعبیدة، معمر بن المثنى، النقائض، ن. بفان، 3 اجزاء، (لیدن، بى‏نا، 1907 ـ 1912).
ــــــــــــ ، مجاز القرآن، ن. محمد فؤاد سزگین، (قاهره، بى‏نا، 1954) ج 1.
ـ الاصفهانى، ابوالفرج، الاغانى، (قاهره، السامى، بى تا) و (بى‏جا، دارالکتب، بى نا).
ــــــــــــ ، الاغانى، (بى‏جا، دارالکتب، بى نا).
ـ الاصفهانى، ابونعیم، حلیة‏الاولیاء، 10 اجزاء، چاپ اول (قاهره، بى نا، 1932 ـ 1938).
ـ الاصفهانى، حمزة، تاریخ سنى ملوک الارض و الانبیاء، ن. کوتوالد، جزءان، (پطرزبورگ، بى نا، 1844 ـ 1848).
ـ بخارى، صحیح البخارى، 8 اجزاء، (قاهره، بولاق، 1296 ه).
ـ بخارى، التاریخ الکبیر، (حیدر آباد دکن، دائرة‏المعارف، 1360 ـ 1364 ه) ج 1 و 2 و 4.
ـ بغدادى، خطیب، تاریخ بغداد، 14 جزءً، (قاهره، بى نا، 1931).
ـ بلاذرى، فتوح البلدان، ن. دى خویه، (لیدن، بى‏نا، 1886) و (قاهره، بى نا، 1932 م) .
ــــــــــــ ، انساب الاشراف، ن. شلوسنجر، (قدس، بى‏نا، 1936) ج 4، ق 2؛ ج 5 (قدس 1940)؛ ج 11 (بى‏جا، گریفزولد، 1883).
ـ ثعالبى، لطائف المعارف، ن. دى، یونج، (لیدن، بى‏نا، 1867).
ـ جاحظ، البیان و التبیین، ن. عبدالسلام هارون، 3 اجزاء، (قاهره، بى نا، 1948).
ـ خلیفة، حاجى، کشف‏الظنون عن اسامى الکتب والفنون، جزءان،(استانبول، مطبعة‏الحکومة، 1941ـ1943).
ـ دینورى، الاخبارالطوال، ن. کراتشکوفسکى، (لیدن، بى‏نا، 1912).
ـ ذهبى، میزان‏الاعتدال فى تراجم‏الرجال، 3 اجزاء، (قاهره، بى نا، 1325).
ــــــــــــ ، تراجم‏الرجال، ن. فیشر، (لیدن، بى‏نا، 1890).
ــــــــــــ ، تذکرة‏الحفاظ، ن. مصطفى على، 4 اجزاء، (حیدر آباد دکن، دائرة‏المعارف‏النظامیة،1333ـ1334).
ـ زبیرى، مصعب بن عبداللّه‏، نسب قریش، ن. لیقى پروفنسال، (قاهره، دارالمعارف، 1953).
ـ سخاوى، الإعلان بالتوبیخ لمن ذم التاریخ، (دمشق، بى نا، 1349 / 1930 م).
ـ سمعانى، کتاب الانساب، (لیدن، بى‏نا، 1912).
ـ سیوطى، المزهر فى علوم‏اللغة، ن. احمد جادالمولى ورفاقه، جزءان، (قاهره، دار احیاءالکتب‏العربیة، بى‏تا).
ــــــــــــ ، الشماریخ فى علم التاریخ، ن. سیبولد، (لیدن، بى‏نا، 1894).
ـ صفدى، صلاح‏الدین خلیل بن ایبک، الوافى بالوفیات، ن. ه. ریتر، (استانبول، بى نا، 1931).
ـ طبرى، جامع البیان فى تفسیر القرآن، 30 جزءً، (قاهره، بى نا، 1903).
ــــــــــــ ، تاریخ الرسل و الملوک، ن. دى خویه، 15 جزءً، (لیدن، بى‏نا، 1879 ـ 1901).
ـ العسقلانى، ابن حجر، تهذیب التهذیب، (حیدرآباد دکن، بى نا، 1325 ه ).
ـ گلدزیهر، مطالعات اسلامى،Muh - Studien (بى جا، بى نا، بى تا).
ـ مسعودى، التنبیه و الاشراف، ن. دى خویه، (لیدن، بى‏نا، 1893).
ــــــــــــ ، مروج الذهب، ن. دى مینار و دى کرتنى، 9 اجزاء، (پاریس، بى نا، 1861 ـ 1876).
ـ مقدسى، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، ن. هوار، 6 اجزاء، (پاریس، بى نا، 1899 ـ 1919).
ـ منقرى، نصر بن مزاحم، صفین، (قاهره، دار احیاء الکتب العربیة، 1365).
ـ واقدى، المغازى، ن. فون کریمر، (کلکته، بى نا، 1856؛ قاهره، جماعة نشر الکتب القدیمة، 1948).
ـ همدانى، الاکلیل، ن. اوسکار لوفکرن، ابسالا 1953، ج 10، (ن. محب الدین‏الخطیب، 1368)، (قاهره، بى‏نا، 1368).
ـ هوروفتس، المغازى الاولى و مؤلّفوها، تعریب حسین نصار، (بى جا، بى نا، بى تا).
ـ یافعى، مرآة‏الجنان، 4 اجزاء، (حیدر آباد دکن، دائرة المعارف النظامیه، 1337 ـ 1339) .
ـ یاقوت، معجم‏الادباء، ن. مرغلیوت، 7 اجزاء، (لیدن، بى‏نا، 1907 ـ 1927).
ـ یحیى بن آدم، الخراج، (بى جا، بى نا، بى تا).
ـ یعقوبى، تاریخ الیعقوبى، ن. هوتسما، جزءان، (لیدن، بى‏نا، 1883؛ نجف، مکتبة المرتضویة، 1358).