جزایر ایرانی

جزایر ایرانی تنب بزرگ و کوچک، ابوموسی و سیری در سال 1282ش/1903م بر اثر سیاستهای استعماری بریتانیا در خلیج فارس اشغال و به قاسمی های شارجه واگذار شد. جزیره سیری در سال 1342ش/ 1963م و سه جزیره دیگر، پس از 68 سال در 1350ش/ 1971م به ایران بازگردانده شد. اینک پرسش محوری در هر پژوهشی پیرامون تجزیه موقت جزایر از ایران، این است که چرا دولت بریتانیا در سالهای آغازین سده بیستم، این جزایر ایرانی را به قاسمی های شارجه واگذار کرد؟پاسخ این پرسش را باید در رقابت دولتهای استعماری در ایران، به ویژه انگلیس و روسیه، در طول سده نوزدهم جستجو کرد. توضیح اینکه تحولات جهانی و منطقه ای در سالهای آغازین سده نوزدهم سبب ورود ایران به دایره سیاست بین الملل شد. پس از آن در زمانی بیش از یک سده ویژگی اصلی سیاست خارجی ایران، رقابت دو قدرت روسیه و انگلیس در ایران در چهارچوب تئوری تعادل مثبت بود؛ بدین معنا که دو قدرت، برتری دیگری را از نظر سیاسی و اقتصادی در ایران نمی پذیرفتند. برتری نفوذ روسیه در ایران بر انگلیس، در سالهای پایانی سده نوزدهم و ایجاد مشکلاتی فراروی منافع سنتی بریتانیا؛ به خطر افتادن امنیت هندوستان و سپس نفت در خلیج فارس؛ سبب شد تا انگلیس استراتژی تبدیل خلیج فارس را به منطقه انحصاری نفوذ خود پیگیری کند. یکی از راهکارهای دولت بریتانیا برای رسیدن به این هدف واگذاری جزایر ایرانی در خلیج فارس به قاسمی های شارجه بود؛

سئوال اصلی مقاله حاضر این است که آیا بحران مربوط به جزایر سه گانه در سال 1971، همزمان با خروج نیروهای بریتانیا از خلیج فارس، از مولفه های تئوری پختگی بحران زارتمن برای حل نهایی برخوردار بود و در صورت مثبت بودن پاسخ، شروع مجدد بحران در سال 1992 چگونه ارزیابی می شود؟ فرضیه مقاله این است که بحران مربوط به جزایر از تمامی ویژگی ها و مولفه های لازم برای پختگی شامل پختگی بحران، رسیدن زمان، وجود فرمول حل کننده و وجود میانجی صادق و حل آن در سال 1971 بهره مند است؛ منتهی خلل در مولفه چهارم این نظریه یعنی وجود میانجی صادق (بریتانیا)، موجب حل نشدن کامل بحران و باقی ماندن زمینه های ظهور مجدد بحران شد.

بدون تردید خلیج فارس در سده اخیر یکی از مهمترین و حساسترین مناطق جهان در نگرشهای ژئوپلیتیک بوده است. با توجه به تحولات و دگرگونی های عمیق و جاری در عرصه مناسبات بین المللی در آغاز قرن بیست و یکم، این منطقه کانون توجه بسیار بوده و بتعبیر کلاسیک ژئوپلیتیک «هارتلند» یا «قلب زمین» نام گرفته است. بررسی و شناسایی پتانسیلهای طبیعی و فرهنگی و تاریخی منطقه خلیج فارس و جزایر ایرانی آن برای تحقق توسعه پایدار در حوزه گردشگری در سه سطح جهانی، منطقه یی و داخلی امری ضروری و اجتناب ناپذیر است و برای برنامه ریزی و توسعه آتی گردشگری آن باید راهکارهایی جسورانه غیر از آنچه که اکنون حاکم است، ارائه گردد. با توجه به ماهیت ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی خلیج فارس و شکوفایی رقابتهای گسترده اقتصادی و تجاری در آن، نوشتار حاضر با روشی تطبیقی و با استناد به مطالعات و تجربیات صورت گرفته و موفقیت نسبی همسایگان جنوبی ایران در زمینه توریسم به تحلیل گردشگری ساحلی پرداخته است. در عین حال نویسنده تلاش کرده است تا عوامل موثر در توسعه گردشگری مناطق مستعد و جذاب خلیج فارس را با ارائه یک مدل مفهومی راهبردی معرفی نماید. آنچه از تحلیل و نتیجه گیری مباحث مطرح شده حاصل می شود آن است که بهره مندی از همه روشهای موثر اعم از جذاب سازی محیط تا بکارگیری ابزارهای نوین فناوری در ارتقای سطح گردشگری ساحلی در این مناطق برای کشور ایران امری ضروری بشمار می آید که لازم است براساس فاکتورهای علمی و تحقیقاتی مورد توجه قرار گیرد.

بررسی مرزهای دریایی ایران و موقعیت جغرافیایی سواحل و جزایر ایرانی در منطقه خلیج فارس نشان می دهد که ایران به دلیل وسعت قلمرو خاکی خود در حاشیه خلیج فارس بیشترین سواحل را در این دریا دارا بوده و بر تعدادی از جزایر ارزشمند آن در دهانه خلیج فارس و تنگه هرمز حاکمیت سرزمینی دارد. در مقابل، دولت امارات متحده عربی با طرح ادعاهایی، در تلاش است به حاکمیت ایران بر بخشی از این جزایر ایرانی خدشه وارد کند و ادعا می کند که حاکمیت این جزایر از آن اوست. بررسی تاریخی این ادعاها نشان می دهد که از زمان پیدایش اولین امپراتوری های بزرگ ایرانی، ایران با فراز و نشیب هایی بر آب های خلیج فارس حاکمیت داشته است، لیکن با حضور بریتانیا در منطقه و رقابت این دولت با روسیه در 1903، بعضی جزایر ایرانی به اشغال غیرقانونی این دولت درآمد و تعدادی دیگر نیز در اختیار شیوخ قاسمی شارجه قرار گرفت که این اشغال مورد قبول دولت ایران نبود. با اعلام خروج بریتانیا از خلیج فارس و با پس گرفتن ادعای مالکیت دولت ایران بر بحرین، در 29 نوامبر 1971، طی یادداشت تفاهمی بین ایران و شارجه مقرر شد که دو جزیره تنب بزرگ و تنب کوچک به حاکمیت مستقیم ایران بازگردانده و حاکمیت ایران بر جزیره ابوموسی تجدید شود. از آن تاریخ تا سال 1992، حاکمیت ایران بر این جزایر مورد اعتراض امارات و هیچ دولت دیگری قرار نگرفت. بررسی حقوقی ادعاهای امارات نشان می دهد که هیچ کدام از این ادعاها نمی تواند زمینه مشروعیت حاکمیت سرزمینی برای آن دولت فراهم کند. با این حال شواهد حقوقی و سیاسی و سوابق تاریخی و موقعیت جغرافیایی منطقه، حاکمیت سرزمینی ایران بر جزایر ایرانی را مورد تأیید صریح قرار می دهد.

در اهمیت موضوع تعلق سه جزیره ی ایرانی در خلیج فارس به ایران می توان گفت، جزایر خلیج فارس و سرزمین عمان از دوران کهن تا زمان نادرشاه و کریمخان زند تحت حاکمیت و سلطه ی بلامنازع دولت ایران بوده است. پس از این دوران با توجه به رقابت قدرت های استعماری و تلاش مستمر انگلیس برای نادیده گرفتن حقوق ایران در خلیج فارس و اشغال 67 ساله ی جزایر تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی توسط انگلیس و سپس اعاده ی حاکمیت دائمی آن ها به کشورمان، این جزایر همواره در چارچوب قلمرو سرزمینی ایران بوده اند و ادعای امارات، این کشور کوچک حاشیه ی جنوبی خلیج فارس در قبال آن ها نیز تاکنون ره به جایی نبرده است. علاوه بر آن نقشه های مستند و معتبر جغرافیایی این حقیقت را تأیید می کنند که جزایر تنب و ابوموسی همواره به ایران تعلق داشتند. «نقشه های دریایی» تهیه شده در قرن 18 که بیش تر برای راهنمایی دریانوردان و کشتی های بین قاره ای بود و در آن ها کمتر به جنبه های سیاسی و اجتماعی امر توجه می شد؛ همچنین جزایر خلیج فارس به دو بخش ایرانی و عربی تقسیم می شد که همواره سه جزیره ی ایرانی ابوموسی، تنب کوچک و تنب بزرگ در قسمت ایران قرار داشت. این نقشه های جغرافیایی و دریایی به لحاظ قدمت، اصالت و همچنین اعتبار در عرصه ی امروز روابط بین الملل نیز مورد عنایت و استناد قرار می گیرند. در این پژوهش سعی بر آن است تا ضمن اشاره به کارکرد نقشه های جغرافیایی و دریایی بین المللی، به طور ویژه جایگاه نقشه راهبردی 1886 وزارت جنگ انگلیس درباره ایران و جزایر سه گانه ی ایرانی در خلیج فارس بیان گردد. سؤال اساسی پژوهش در این است که آیا دلیل و شاهدی در نقشه ی جغرافیایی و دریایی معتبر بین المللی بر اثبات حقوق سرزمینی ایران در سه جزیره ی تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی وجود دارد؟ در این حال روش و یافته های تحقیق در پژوهش مذکور توصیفی-تحلیلی و شیوه گردآوری اطلاعات پیمایشی از اسناد و نقشه های معتبر و دست اول است.