مفهوم شناسی تطبیقی

مقصود اصلی این پژوهش، مفهوم شناسی تطبیقی «حنفاء» و «صابئین» و بررسی اینکه آیا این دو اصطلاح در قرآن کریم، مفهوم واحدی دارند یا خیر؟ از آنجایی که جوامع و گروه های دینی مختلفی در عصر نزول قرآن می زیسته اند و بررسی برخی از آنان با مشکلات و پیچیدگی هایی روبه روست، بررسی تطبیقی اصطلاحات استعمال شده در قرآن در این حوزه، می تواند کمک شایانی به رفع این معضلات نماید. روش ما در این پژوهش، روشی توصیفی ـ تحلیلی است و تلاش شده است تا مباحث بر مبنای یک معنا شناسی منطقی و اصولی سامان داده شود. حاصل پژوهش نشان می دهد که «حنیف» و «حنفاء» در عرف آیات قرآن، اشاره به گروه خاص و آیین خاص ندارد، بلکه معمولاً وصف دین و آیین قرار می گیرد، اما «صابئین» یک گروه دینی خاصی است که در زمرة اهل کتاب قرار دارند. بنابراین، از «حنفاء» متمایز هستند.

واژه ی «جهل» که اساس اصطلاح «جاهلیت» را تشکیل می دهد در نزد بیشتر واژه شناسان در مقابل «علم» و از منظر برخی از آنان در مقابل «حلم» قرار می گیرد، لکن در عرف آیات قرآن نقیض اصلی کلمه ی«عقل» است، به گونه ای که با تحلیل آیات متحدالموضوع به این مهم رهنمون می شویم که علم ماده ی تعقل است و حلم نیز از مسببات و جَلَوات عقل به شمار می رود؛ از این رو در چشم انداز قرآن جاهلیت به تمامی امور مخالف علم و عقل اطلاق می شود و اگرچه کاربرد اولیه ی آن دوره ی زمانی پیش از بعثت را مطمح نظر قرار می دهد، اما فرهنگی است که می تواند در همه ی عصرها و مصرها وجود داشته باشد.با تتبع در متون تاریخی و ادبی نیز به این نقطه ی مشترک رهنمون می شویم که عصر جاهلیت عصر بی دانشی، سفاهت، دوری از تعالیم انبیا و اموری از این دست بوده است.

کاربرد «حلم» به عنوان صفت مشترک خدا و انسان در قرآن کریم و عدم کاربرد صفت «کظم غیظ» در مورد خدای متعال حکایت از یک تفاوت معنایی در این دو واژه، به ویژه در مورد خدا دارد؛ چنین تفاوتی می تواند پای مسئله تفاوت های معنایی این دو واژه را در قرآن و به ویژه در نسبت با حضرت باری تعالی به میان آورد. واژه «حلم» و «کظم غیظ» در یک معنای عام بیانگر حالت بازدارندگی و حبس در واجد این صفات است اما کاربرد صفت حلم در مورد انسان و خدا به شکل مشترک است و «کظم غیظ» به عنوان یک صفت خاص انسانی است. از مهم ترین منابعی که می تواند ما را به فهم دقیق تر معنای این دو واژه و تفاوت های آن نائل سازد، مطالعه تفسیری و بهره مندی از منابع تفسیری است، این منابع نشان می دهد واژه «حلم» و «کظم غیظ» امکان تحقق در ذات باری تعالی ندارد.

پژوهش های نظری مرتبط با سرگرمی، برای استخراج نظام توصیه های اسلام از منابع اسلامی، با چالش جدی از لحاظ ارتباط معنایی با آیات و روایات مواجه است. این مقاله در صدد یافتن واژگان و اصطلاحات وحیانی است که حد اکثر تطابق و هم پوشانی را با مفهوم سرگرمی داشته باشند. یافتن مفهوم لغوی و اصطلاحی دقیق و همچنین مقایسه بین خانواده معنایی این واژگان هدف اصلی است که در این نوشتار پیگیری می شود. در این مقاله سعی شده است با استفاده از روش گردآوری کتابخانه ای و تحلیل های معنا شناسانه، بررسی کتب لغت و کاربردهای مختلف کلمات مد نظر در آیات و روایات انجام گیرد و با بهره گیری از برداشت ها و تفسیر بزرگان این عرصه، مفاهیم مرتبط و ناظر به سرگرمی استخراج و از جهت معناییی تبیین گردند. یافته های این نوشتار، ارتباط معنا داری را بین مفهوم سرگرمی از یک سو و مفاهیم چون لهو، لعب، لغو، عبث و استجمام که در منابع وحیانی کاربرد فراوانی دارند، نشان می دهد.