ختنی

زبان سکایی (ختنی)، در مقایسه با دیگر زبان های ایرانی (اوستایی، فارسی باستان، پهلوی، و ...)، بسیار کمتر مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته؛ به ویژه آنکه در زمینه مطالعات این زبان، مبحث ضمیر همواره در حاشیه مباحث اسم و صفت بوده و بدین سان مهجور مانده است. پژوهش حاضر مبتنی است بر مقوله ضمیر در زبان ختنی، شامل اقسام ضمیر و جدول های مربوط بدان، حالت ها و ویژگی های صرفی آن، و مقایسه آنها با ضمیر های زبان های ایرانی باستان، اوستایی، سنسکریت، فارسی باستان، سغدی و آسی.

مقاله حاضر به بررسی اعداد در زبان ختنی و به شرح ریشه شناسی برخی از این اعداد که مورد تردید است می پردازد و همچنین شیوه ساخت اعداد ترتیبی، توزیعی، تقریبی، و ترکیبی در این زبان توضیح داده می شود و به رایج ترین مقوله زبانی مربوط به اعداد یعنی تکرار اعداد و کاربردهای آن در ختنی و مقایسه آن با کاربرد این پدیده در زبان های باستانی همچون اوستایی و سنسکریت اشاره می شود.

به سبب کم بودن متون بازمانده از زبان های ایرانی باستان و میانه، دانش ما درباره واژه هایی که برای اندازه گیری اوزان و واحدهای طول و عرض به کار می رفته بسیار اندک است. اما در مقایسه با زبان های ایرانی میانه غربی، در متون دینی و غیردینی به جامانده از زبان ختنی که یکی از زبان های ایرانی میانه شرقی است واژه های نسبتاً زیادی در اشاره به اوزان و واحدهای اندازه گیری وجود دارد. این اوزان گاه صرفاً برای اندازه گیری مادهّ ای خاص به کار رفته و گاه برای توزین مواد گوناگون استفاده شده است. برخی از این واژه ها بومی و دارای اصل و تبار ایرانی هستند و برخی از آنها وام واژه هایی از زبان های دیگر به شمار می آیند. در این نوشتار به بررسی و طبقه بندی این واژه های ختنی بنابر نوع موادی که در توزین آنها به کار رفته اند می پردازیم و در موارد ممکن به اصل و تبار و معادل های آنها در دیگر زبان های رایج منطقه ترکستان چین و زبان های ایرانی اشاره می کنیم.

جیوَکه پوستَکه یکی از متون پزشکی است که به طب آیوروِده تعلق دارد. علاوه بر تحریر سنسکریت از این متن ترجمه ای به زبان ختنی نیز موجود است. تحریر سنسکریت به جامانده مغلوط و عملاً ناخوانا بود تا اینکه باتوجه به ترجمه ختنی آن و دیگر متون پزشکی طب آیوروده مانند سیدّهه ساره برخی از دانشمندان به بازسازی و تصحیح آن پرداختند. دست نویس جیوَکه پوستَکه دارای 71 برگ است که هر دو تحریر سنسکریت و ختنی را شامل می شود. این متن متشکل از 91 دستورالعمل دارویی است. به جز یکی از دستورالعمل ها که در آن پس از هر عبارت سنسکریت ترجمه ختنی آن آمده است در سایر موارد ابتدا متن سنسکریت آن دستورالعمل آمده و سپس ترجمه ختنی به دنبال آن نوشته شده است. نخستین کسی که به تصحیح دو دستورالعمل از تحریر سنسکریت این متن پرداخت دانشمندی به نام هورنله بود. بعدها اِمریک باتوجه به تصحیح هورنله و ترجمه ختنی، دو دستورالعمل فوق را تصحیح کرد و خوانش و ترجمه ای بهتر ارائه داد. سرانجام دانشمندی چینی به نام چِن تمام تحریر سنسکریت را تصحیح و به زبان چینی منتشر کرد. در این نوشته می کوشیم تا باتوجه به ترجمه ختنی، برخی از خوانش های نادرست چِن از تحریر سنسکریت این متن را تصحیح کنیم.

در شماره سوم «نوشتگان»، نخست (۶) بخشی از فصل «ایرانی میانه» نوشته والتر برونو هنینگ ترجمه شده و پیش از آن توضیحاتی داده ایم درباره پژوهش های مرتبط درباره متن های بررسیده او در این نوشته که پس از درگذشت او انجام شده است. در بخش بعد (۷)، کهن ترین نمونه از دعای زندگانیِ «صدوبیست» ساله از متنی ختنی معرّفی شده است. در پایان (۸) درباره دو واژه فرهنگِ کهنِ عربی-فارسی (۱۴۰۱) توضیحاتی افزوده ایم.