توتم

توتم یکی از مظاهر باورهای بسیار کهن مردم ایران است که ریشه های باور به آن در داستان ها و قصه ها باقی مانده است. داستان ها و حکایت های هفت پیکر نظامی، به دلیل برخورداری از زمینه قصه های عامیانه بقایای باور به توتم را حفظ کرده است. بررسی این مفهوم در این متن، به شناخت باورهای کهن دینی و آیینی مردم ایران می انجامد. از این رو هدف پژوهش حاضر، بازیابی توتم و توتمیسم در حکایت های هفت پیکر نظامی گنجه ای است. جامعه آماری پژوهش منظومه هفت پیکر است. طرح پژوهش از نوع گفتمان کاوی کیفی و روش انجام تحقیق توصیفی تحلیلی است. نتایج بررسی نشان داد که این اثر کهن، خالی از نمودهای توتمیسم نیست و در آن می توان رگه های توتمیسم در ایران باستان مانند توتم برون همسری (هفت ازدواج بهرام با هفت شادخت هفت اقلیم)، توتم خورشید (توتم شاهدخت رومی)، توتم گیاهی (در داستان ماهان مصری، داستان خیر و شر و داستان خواجه پارسا)، توتم زمین مقدس(در داستان خواجه پارسا) و انتقال توتم با ازدواج (در داستان خیر و شر) را یافت. بنابراین منظومه «هفت پیکر» دربردارنده برخی از نمودهای توتمیسم است.

نام شناسی زیرمجموعه ای از زبان شناسی است که در پیوندی تنگاتنگ با معناشناسی قرار دارد و با رویکردهای مختلفی قابل مطالعه است. یکی از مهمترین این رویکردها نام شناسی به روش تاریخی است که در آن نام ها از هر نوع و دوره تاریخی که باشند، مورد بررسی قرار می گیرند. آنچه سبب اهمیت نام هاست کارکردهای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، تاریخی، زبان شناسی، سندشناسی، باستان شناسی و موارد دیگر است. در این پژوهش آن دسته از نام هایی که در بخش های مختلف اساطیری، پهلوانی و تاریخی شاهنامه فردوسی، در پیوند با «آب» قرار دارند، با روش اسنادی کتابخانه ای بررسی شده اند. حاصل کار نشان می دهد که هر کدام از این نام ها برای یک مدلول خاص در ارتباط با توتم، دین و کیش مورد پذیرش (پرستش) از باب تضاد یا تناسب به کار رفته اند. از سوی دیگر، جزء آب در برخی از این نام ها محرّف پسوند دیگری است و ارتباطی با آب ندارد. گاه نیز، وجود نام آب در یک نام خاص در پیوند با محتوای یک داستان قرار داشته و محصول دورانی متأخر است و برای تطبیق اسطوره بر واقعیت در یک فرایند داستانی آفریده شده است.