پیشین شدگی

بررسی دقیق انواع داده ها در لهجه شهر فردوس نشان داد که واکه پسین/A/ در هجای اول واژه های دوهجایی و هجای دوم واژه های سه هجایی طی فرایند «پیشین شدگی» به واکه [- پسین] و کشیده [a] تبدیل می شود. ولی این فرایند در هجای آخر واژه ها رخ نمی دهد. عامل این تبدیل محدودیت نشان داری *[A] و علت عدم رخداد آن در هجای آخرِ واژه ها تسلط محدودیت پایاییِ ضد این تبدیل بر محدودیت نشان داری *[A] است. همچنین، مشخص شد که واکه /A/ در بافت پیش از همخوان خیشومی /m/ به واکه [o] تبدیل می شود. از سویی دیگر، واکه /A/ در بافت پیش از همخوان خیشومی/n/، در هجای ماقبل آخرِ واژه های چندهجایی به واکه [a] و در واژه های تک هجایی و هجای آخر واژه های چندهجایی به واکه [o] تبدیل می شود. افزون بر این، همخوان /n/ در واژه های تک هجایی و هجای آخر واژه های چندهجایی حذف می شود. محدودیت نشان داری *[A]N عامل تبدیل واکه /A/ به واکه [o] در بافت پیش از همخوان های /m/و/n/ است. این محدودیت توالیِ واکه [A] و همخوان خیشومی را مجاز نمی شمارد. هدف این مقاله تحلیل و تبیین دلایل رخداد و دلایل عدم رخداد تبدیل واکه // به واکه [a] یا [o]در بافت های گوناگون در لهجه فردوس در چارچوب نظریه بهینگی (پرینس و اسمولنسکی، 2004/1993) از طریق دست یابی به رتبه بندهای دربرگیرنده از محدودیت های مختلف است.

در گونه های مختلف گویش لری، پیشین شدگی واکه ū و تبدیل آن به ī دیده می شود. مشابه همین دگرگونی در گویش های مرکزی ایران نیز وجود دارد که پیشین شدگی ū در بیشتر گونه ها به ü و در تعدادی به ī انجام گرفته است. چگونگی توزیع این واکه پیشین شده، خاستگاه و ارزش واجی آن به ویژه در گویش های مرکزی همیشه موضوع بحث پژوهش گران بوده است. در این مقاله، با رویکردی تاریخی به این پدیده در مهم ترین گویش های لری مانند بختیاری، بویراحمدی و خرم آبادی و تعدادی از گویش های مرکزی مانند گزی، میمه ای و جرقویه ای پرداخته شده است و با بررسی برابر فارسی میانه و ایرانی باستان، واژه هایی که پیشین شدگی در آن ها انجام شده است، این فرایند در چارچوب دگرگونی های آوایی تاریخی این گویش ها بررسی شده است. نتایج این بررسی نشان می دهد پیشین شدگی تنها در واژه هایی انجام گرفته است که واکه پیشین شده بازمانده از واکه ū در دوره میانه و باستان زبان های ایرانی است، در حالی که در واژه هایی که ū بازمانده از واکه ō دوره میانه است، این پیشین شدگی دیده نمی شود؛ از سوی دیگر، می توان گفت این دگرگونی در دو مرحله انجام گرفته است، نخست پیشین شدن ū به ü که در گویش های مرکزی انجام گرفته است، سپس گسترده شدن ü به ī که در گویش های لری دیده می شود.

واکه های پیشینِ گرد در نظام آوایی زبان های ایرانی دوره باستان و میانه وجود نداشته اند، ولی در اثر تغییر و تحوّلات آوایی در تعدادی از زبان های ایرانی نو مشاهده می شوند و حتی در برخی از آنها نقش واجی نیز دارند. در واقع می توان گفت با تغییر در تعداد و شمار واج های این زبان ها انشقاق واجی رخ داده است. این مقاله که به بررسی این دگرگونی درزمانی در تعدادی از این زبان ها، به خصوص دو گونه از زبان های مرکزی ایران می پردازد نشانگر آن است که مهمترین عامل این تغییر، فرایند پیشین شدگی واکه ای یعنی تغییر از جایگاه پسین به جایگاه پیشین یا پیشین تر است که در بیشتر این زبان ها ظاهراً به صورت غیرمشروط رخ داده است، اگرچه درمواردی گردشدگی واکه های پیشین، همگونی واکه ای و تغییر توالی چند آوا نیز در پیدایش این واکه ها دخیل بوده اند. همچنین دیگر یافته این تحقیق بیانگر آن است که پیشین شدگی واکه ای در برخی زبان ها باعث پیدایش بیش از یک واکه پیشینِ گرد شده که مورد دوم یعنی واکه میانی (یا نیم افراشته) معمولاً در پژوهش های قبلی مغفول مانده و ذکری از آن نشده است.