اخبارالطوال

در این مقاله، به بررسی ویژگی های تاریخ نگاری و تاریخ نگری (بینش تاریخی)دینوری پرداخته شده است . نگارنده بر آن است تا از منظر جامعه شناسی تاریخی، تاریخ نگری مؤلف را مورد بحث قرار دهد. نظریه ی مطرح شده در این مقاله چنین است که: دینوری به عناصر اساسی تحول جوامع یعنی تغییرات اجتماعی و انقلاب توجه داشته،گر چه عمدتاً به مقوله ی تغییرات اجتماعی پرداخته است ولی به نظر می رسد دینوری، کتاب اخبارالطوال را با هدف نشان دادن عوامل مؤثر در تغییرات اجتماعی تألیف کرد؛ اگرچه دینوری به چنین عامل مؤثر در تغییر توجه داشته؛ اما تأکید اصلی او بر قیام ها و شورش ها (جنبش های اجتماعی) به عنوان یکی از عوامل مؤثر در تغییرات اجتماعی مبین این مطلب است. با درک بینش تاریخی دینوری می توان به انتقادات مطرح شده درباره ی کتاب اخبارالطوال پاسخ داد.

شیوه به قدرت رسیدن عباسیان و تأثیری که این فرایند، بر منابع تاریخی گذاشته، مسئله کلی این مقاله است. فرض اصلی مقاله حاضر این است که روایت اخبارالطوال رویکردی است آگاهانه با روایتی منسجم و هدفدار از برآمدن عباسیان و تثبیت دولت آنها. این روایت، روایتِ دلخواه و مدنظر عباسیان است که عناصر اصلی آن در دوران خلافت ابوجعفر منصور و فرزندش مهدی شکل گرفت؛ ازاین رو گزارش اخبارالطوال درباره آغاز کار عباسیان پیش از آنکه بر آگاهی تاریخی ما بیفزاید، از این نظر اهمیت دارد که بیش از دیگر منابع، چارچوب و عناصر اصلی روایت خاص عباسیان را آشکار می کند. این مقاله درصدد نتیجه گیری درباره نگرش و رویکردهای مؤلف اخبارالطوال نیست؛ چون آگاهی چندانی درباره آن وجود ندارد؛ بلکه تمرکز آن بر ویژگی ها و ساختار روایت تاریخی و نسبت آن با دیدگاه های عباسیان؛ یعنی برسازندگان نهایی آن است. ازاین رو بحث، درباره عوامل تأثیرگذار بر رویکرد مؤلف و شکل گیری روایت، بیرون از بحث این مقاله است و مقایسه گزارش اخبارالطوال با دیگر وقایع تاریخی نخواهد آمد.

مراحل اولیه فتوح، تأثیر فراوانی بر ادوار بعدی حکومت اسلامی داشت. این امر زمینه توجه مسلمانان به فتوحات را فراهم آورد که یکی از نتایج آن ذکر اخبار فتوح در متون تاریخی بود. به دلیل نزدیکی زمانی، طرح فتوح ایران در کتب برخی از مورخان قرن سوم همانند ا بن خیاط، بلاذری، دینوری و یعقوبی اهمیتی ویژه دارد. در این نگاشته ها، روایات مشابه و متفاوت فراوانی خاصه درباره فتوحِ دوره خلیفه اول وجود دارد. براین اساس، شیوه مورخان سده سوم هجری در بازسازی روایت فتوح ایران و ارتباط آن با فضای کلی فرهنگی سیاسی در دوره خلافت ابوبکر مسئله پژوهش حاضر است. از نتایج این پژوهش توصیفی تحلیلی این است که بسیاری از این مورخان با پذیرش فرهنگ اسلامی حاکم کوشش کردند فتوح ایران در دوره خلیفه اول را در زنجیره تاریخ مقدس امت و خلافت اسلامی جای دهند؛ اما دلبستگی های مکانی و جایگاه اجتماعی هر یک از این مورخان دغدغه های ویژه ای در زمینه تفاخرطلبی قومی و رقابت های محلی و منطقه ای برای آنها ایجاد کرد؛ ازاین رو به تفاوت هایی در شرح جزئیات روایت فتوح این دوره منجر شد.

قرآن ماهیت و رسالت هدایتگری دارد؛ اما در باب تاریخ، با نگاهی خاص، طرحی جامع عرضه کرده است که از ﻓﻠﺴﻔه تاریخ و غایت نگرش تاریخی تا مؤلفه ها و قواعد صوری علم تاریخ را شامل می شود. طرح و چارچوب تاریخی بازنمایی شده در قرآن، از جوانب مختلف بر جهان بینی و روش تاریخ نگاری مورخان مسلمان اثر گذاشته است. برای بازشناسی چنین طرحی، مقاﻟه حاضر به روش توصیفی تحلیلی، در پی بررسی تأثیر روش تاریخی قرآن و چگونگی اثرگذاری آن بر دو اثر قدیمی متون تاریخی اسلام، یعنی اخبارالطوال ابوحنیفه دینوری و تاریخ یعقوبی، است. از ﻧﺘیﺠه پژوهش برمی آید که در چند مبحث، یعقوبی در مقایسه با ابوحنیفه از اسلوب قرآنی، بیشتر اثر پذیرفته است. این مباحث عبات اند از: استفاده از ساختار و بهره مندی از اصطلاحات قرآنی در اشاره به تاریخ و فواید و اهداف تاریخ گرایی؛ علت های انحطاط تمدن ها؛ توجه به ﺗﺄثیر فرد و جامعه در فرایند حوادث. با وجود این، باید در نظر گرفت در بخش مربوط به ابزارهای ضروری در تاریخ پژوهی، همچون مشاهده آثار برجای مانده و البته شکل و بیان وقایع تاریخی، مانند قاعده تاریخ در تاریخ و تمهید مقدمات، ابوحنیفه در مقایسه با یعقوبی از قرآن تأثیر بیشتری پذیرفته است.

در تاریخ نگاری، مبحث اعتقادداشتن یا اعتقادنداشتتن مورخ به «احکام نجوم»، از نکات مهم و در کانون توجه است. ابوحنیفه دینوری، از مورخان بزرگ تمدّن اسلامی در قرن سوم قمری/نهم میلادی، کتاب اخبارالطوال را براساس شیوه تاریخ نگاری عمومی تألیف کرده است. این پژوهش با دیدگاهی توصیفی تحلیلی به دنبال یافتن پاسخ این پرسش است که نمود اعتقادی ابوحنیفه دینوری به احکام نجوم به چه صورت بوده است و در تاریخ نگاری او، تجلی این نمود در چه زمینه هایی مشاهده می شود. براساس یافته های این پژوهش، به نظر می رسد دیدگاه دینوری درباره پیشگویی های منجمان، فرازونشیب هایی داشته و در مجموع، نمونه های اندکی از پیشگویی ها در حوادث تاریخی را ذکر کرده است. او در اثر خود، در همان نمونه های اندک که پیشگویی بزرگان و منجمان را بررسی کرده و آن را مهم دانسته، به پیشگویی های عوام بی توجه نبوده و گاهی در کتاب خود، از این گزارش ها نام برده است؛ همچنین بر این باور بوده است که اگر در مواقعی، منجمان و اهل احکام نجوم پیشگویی نداشته اند، تأویل و برداشت نادرست از سخنان آنها دلیل اصلی محقق نشدن این پیشگویی ها بوده است. دینوری در جایگاه یک منجم، آثار نجومی مهمی را نگاشته که این موضوع در اعتقادش به درستی سخنان اهل احکام نجوم بی تأثیر نبوده است. مباحثی که احکام نجوم در آن مطرح شده، در کتاب اخبارالطوال مفصل تر از حوادث مشابه توضیح داده شده است.