تواریخ عمومی

در این مقاله، به بررسی ویژگی های تاریخ نگاری و تاریخ نگری (بینش تاریخی)دینوری پرداخته شده است . نگارنده بر آن است تا از منظر جامعه شناسی تاریخی، تاریخ نگری مؤلف را مورد بحث قرار دهد. نظریه ی مطرح شده در این مقاله چنین است که: دینوری به عناصر اساسی تحول جوامع یعنی تغییرات اجتماعی و انقلاب توجه داشته،گر چه عمدتاً به مقوله ی تغییرات اجتماعی پرداخته است ولی به نظر می رسد دینوری، کتاب اخبارالطوال را با هدف نشان دادن عوامل مؤثر در تغییرات اجتماعی تألیف کرد؛ اگرچه دینوری به چنین عامل مؤثر در تغییر توجه داشته؛ اما تأکید اصلی او بر قیام ها و شورش ها (جنبش های اجتماعی) به عنوان یکی از عوامل مؤثر در تغییرات اجتماعی مبین این مطلب است. با درک بینش تاریخی دینوری می توان به انتقادات مطرح شده درباره ی کتاب اخبارالطوال پاسخ داد.

واقعه ی غدیر از رویدادهای مهم در تاریخ صدر اسلام است که باعث تنش ها و اختلافات زیادی بین شیعیان و اهل سنت شده است؛ لذا بازتاب و چگونگی نقل کردن این واقعه در تاریخ نگاری مورخین حائز اهمیت است و سده های هفتم تا دهم هجری عصری پر تلاطم در تاریخ اسلام مخصوصا ایران است که مغولان قسمت اعظم جهان اسلام را به تصرف خویش درآوردند. این پژوهش با رویکردی تاریخی در پی بررسی بازتاب و  تحلیل واقعه ی غدیر در تواریخ عمومی سده های هفتم تا دهم هجری است و در پی پاسخ بدین پرسش است که واقعه غدیر در آثار تاریخی حوزه زبان فارسی و عربی  چگونه روایت شده و علل این گونه بازتاب چیست؟ یافته ها حاکی از آن است که بازتاب این روایت ها متأثر از فضای عصر خود مورخین بوده که در بخش فارسی زبان، روایت هایی را بازتاب داده اند که در عصر خویش برجسته بوده؛ و در حوزه عربی زبان نیز با توجه به رویکرد روایی یا تاریخی نگاه متفاوتی وجود دارد.

از جمله ادوار درخشان تاریخ ایران دوره صفویه است . در این برهه تاریخ ایران شاهد تحول بزرگی در عرصه های مختلف سیاسی و فرهنگی بود. در این دوره صفویان با اعلام رسمیت یافتن تشیع نه فقط از توان ایدئولوژی پویایی تشیع جهت سلطه سیاسی خود بهره گرفتند بلکه این واقعه چهره مذهبی ایران را نیز تحت تاثیر قرار داد . تاریخ نگاری این دوره از جمله عرصه های بودکه از این حادثه بزرگ متاثر گردید و به نوعی آیینه تمام نمای عصر خود شد. در واقع هدف اصلی این پژوهش که با روش توصیفی و تحلیلی و برپایه منابع کتابخانه ای تنطیم گردیده است پاسخ به این سوال مهم است که : تغییر دیدگاههای مذهبی در دوره صفویه چه تاثیری در تاریخ نگاری عمومی این دوره داشته است؟ بررسی های اولیه موید آن است که اگر چه تاریخ نگاری عمومی عصر صفوی در شیوه و اسلوب کلی استمرار تاریخ نگاری عصر تیموری بود اما تغییر ات مذهبی عصر صفوی چهره تاریخ نگاری عمومی این دوره را نیز متاثر کرد. چنانکه تواریخ عمومی این دوره نیزدر کنار نهادهای سیاسی و فرهنگی صفویه در جهت نهادینه کردن فرهنگ تشیع دراین دوره گام برداشتند.

ابن خلدون مشهورترین مورخ مغربی است که با نگارش العبر، مهمترین اثر تاریخی مغرب اسلامی در قرن هشتم هجری را پدید آورد. این پژوهش پس از بررسی العبر، بدین سوال پاسخ می دهد که، تا چه اندازه اندیشه های ابن خلدون در مقدمه بر العبر تاثیر گذاشت و وجه تمایز العبر با تواریخ عمومیِ مغرب در سده هشتم چیست؟ یافته ها نشان می دهد، ابن خلدون به رغم اتّخاذ رویکرد نقّادانه به تاریخ در مقدمه، نظریات مطرح در آن را در العبر به کار نگرفت و صرفاً به ارجاع خواننده به مقدمه بسنده کرد؛ چه، مؤلّف در العبر در صددِ ارائه تاریخی تحلیلی نبوده و مقدمه را به مثابه ابزاری برای خوانندگان جهت نقد العبر و حوادث تاریخی تألیف کرد؛ این امر، به معنای کاستن از ارزش العبر نیست، بلکه کتاب از نظر نقد و ارزیابی منابعِ خود، تحلیلِ انتقادیِ روایات، اتخاذ شیوه تبارشناختی و بی توجهی به شیوه مرسوم سال شمار، استفاده از سکّه نگاشته ها، طغرانویسی ها، اسناد، مکاتبات و مشاهدات معاصران و توجه به زبانشناسی از تواریخِ عمومیِ مغربِ سده هشتم ممتاز است.

در یک نگاه به تواریخ عمومی قرون نخستین اسلامی، یعنی آثار تألیف شده در دو برهه نیمه دوم قرن 3 و نیمه اول قرن 5 هجری نکته ای که به چشم می آید، نقطه آغازین این تاریخ هاست. تواریخِ عمومی محدوده زمانی نخست همچون کتاب های تاریخ دینوری ، تاریخ یعقوبی و تاریخ طبری ، اگرچه به نظر می رسد که آغازِ تاریخِ خود را از بحث زمان شروع می کنند و نه خلقت یا حتی نخستین انسان، ولی از دیده آنان، آغاز زمان و تاریخ با خلقت حضرت آدم شروع می شود؛ بنابراین، نگارشِ تاریخ را با روایتِ داستانِ خلقتِ حضرت آدم به عنوان نخستین انسان به تعبیر قرآن کریم و البته سایر ادیان ابراهیمی آغاز می کنند؛ و آثار دوره زمانی دوم، تواریخی همچون تجارب الامم ، تاریخ ثعالبی و تاریخ گردیزی روایت تاریخ را با داستان نخستین پادشاهان ایرانی برطبق خداینامه های ایرانی آغاز می کنند. برای یافتن دلایل این امر، یعنی چرایی تفاوت سبک مورخان در آغاز تاریخ هایشان طی انجام یک مطالعه تطبیقی میان این آثار و با بررسی احوال و آثار تاریخ نگارانه این مورخان در دو بحث جداگانه از طریق روش توصیفی تحلیلی به این نتیجه رسیدیم که مورخان دوره نخست به دلیل داشتن بینش دینی نسبت به تاریخ و با هدف استفاده از آن در خدمت دین و شریعت، تاریخ هایشان را با نظر به روایات اسلامی آغاز می کنند اما مورخان دوره بعد با داشتن نگاه غیردینی و عمل گرایانه نسبت به تاریخ و استفاده از آن در راستای اندیشه و اعمال سیاسی مرسوم تاریخ خود را با داستان نخستین فرمانروایان ایرانی شروع می کنند.