فرایند خط مشی

از یک سو، دانش پژوهی فرایند خط مشی گذاری عمومی در سه دهه گذشته با غنای نظری قابل توجّهی در سطح جهان مواجه شده است و رویکرد خطّیِ مراحل (تعریف مسئله، ارائه پیشنهادیه، تصویب، پیاده سازی، و ارزیابی)، جای خود را به نگاه های نظری جدیدی همچون نظریه تعادل نقطه ای، چهارچوب ائتلاف مدافع، چهارچوب جریانات چندگانه، مدل اشاعه خط مشی، و غیره، داده است. از سوی دیگر، سه نوع جریان پژوهشی نوظهور در مطالعات فرایند خط مشی گذاری دیده می شود: به کارگیری نگاه های نظری در عرصه ها و خط مشی های مختلف و مقایسه قدرت تبیین کنندگی آنها، مقایسه نگاه های نظری با یکدیگر، و تلفیق و ادغام برای دستیابی به نگاه نظری جامع تر». با این حال، بررسی های میدانی نشان داد که دانش پژوهان فرایند خط مشی گذاری در ایران همچنان در راستای رویکرد منسوخ مراحل خط مشی قدم برمی دارند و چندان توجّهی به آزمون، نقد، یا پیشبرد نگاهای نظریِ جدید نمی شود. از این رو رهنمودهایی برای هموارسازی و شتاب بخشی به مطالعات فرایند خط مشی گذاری عمومی در ایران ارائه شده است تا مسیر جدیدی در این زمینه گشوده شود. از یک سو، دانش پژوهی فرایند خط مشی گذاری عمومی در سه دهه گذشته با غنای نظری قابل توجّهی در سطح جهان مواجه شده است و رویکرد خطّیِ مراحل (تعریف مسئله، ارائه پیشنهادیه، تصویب، پیاده سازی، و ارزیابی)، جای خود را به نگاه های نظری جدیدی همچون نظریه تعادل نقطه ای، چهارچوب ائتلاف مدافع، چهارچوب جریانات چندگانه، مدل اشاعه خط مشی، و غیره، داده است.

هدف: پژوهش حاضر به دنبال فهم چرایی و چگونگی تغییر خط مشی مسکن در برنامه های توسعه، از منظر رویکرد گفتمانی است. روش: در این پژوهش از رویکرد گفتمانی لاکلا و موف، به عنوان روش پژوهش، برای تحلیل خط مشی مسکن در برنامه های چهارم و پنجم توسعه استفاده شده است. این روش طی دو گام اجرا شده است؛ در گام اول، به توصیف نظام معنایی گفتمان از طریق شناسایی نشانه های اصلی پرداخته شده است. در گام دوم، نظریه اجتماعی هر گفتمان، بر محوریت تخاصم و غیریت ایجاد شده توصیف شده است. در انتهای گام دوم، به صورت مجزا، نحوه ساخت گفتمانی خط مشی مسکن در هر برنامه نیز تشریح شده است. یافته ها: در برنامه چهارم توسعه، دال شناور عدالت اجتماعی در مفصل بندی با دال های مرکزی توانمندسازی و تخصیص کارآمد و هدفمند منابع قرار گرفته و در معنای عدالت اقتصادی به تثبیت رسیده است. در برنامه پنجم نیز، دال شناور توسعه پایدار در مفصل بندی با دال های مرکزی توسعه درونی و توانمندسازی قرار گرفته است و در معنای حفظ حریم شهرها، جلوگیری از آسیب رسانی به محیط زیست و عدم مداخله در آن، به واسطه ساخت مسکن به تثبیت رسیده است. نتیجه گیری: برنامه چهارم توسعه با هژمون کردن گفتمان عدالت اقتصادی، هم نسبت به سایر بدیل های عدالت مثل عدالت فرهنگی و عدالت اجتماعی و هم نسبت به بدیل های کلی عدالت نظیر حق، نیاز و کالا غیریت ایجاد و آن ها را طرد کرده است. برنامه پنجم توسعه نیز با هژمون کردن توسعه پایدار، هم نسبت به سایر انواع توسعه و هم نسبت به ماهیت های غیرکالبدی و محیط زیستی مسکن ایجاد غیریت کرده است.