قصه تهمینه

امروزه فراخوانی شخصیت های حماسی به رمان، یکی از دست مایه های اصلی نویسندگان برای بیان دغدغه های فردی و اجتماعی خود است؛ دغدغه هایی که ارتباطی مستقیم با بافت فرامتن تولید اثر دارند. با توجه به این نکته، هدف از پژوهش حاضر، بررسی چگونگی و چرایی فراخوانی شخصیت های حماسی به این رمان، پیوند این عناصر با بافت فرامتن و همچنین بررسی موضع نویسنده است. بنابراین، در این پژوهش ابتدا به واکاوی بافت سیاسی-اجتماعی زمان نگارش رمان (اواسط دهه هفتاد و اوایل دهه هشتاد شمسی)پرداخته ایم. سپس با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی و کدگذاری متن و مقوله بندی کدها، موضع موافق یا مخالف نویسنده را نسبت به بافت فرامتن خود روشن ساخته ایم. شایان ذکر است برای تحلیل و استخراج جداول و نمودارها از نسخه 2020 نرم افزار مکس کیودا استفاده کرده ایم. یافته های پژوهش نشان می دهد محمدعلی شخصیت های حماسی را به اثر خود فرامی خواند تا برخی گفتمان های تجددخواهانه دوره اصلاحات؛ ازجمله توجه به حقوق زنان، استقلال و انواع فعالیت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی آنها را تقویت و درمقابل برخی گفتمان های سنت گرا ازجمله مردسالاری، مادرهمسری صرف و عدم استقلال زن را تضعیف کند.

این مقاله بر نقد جامعه شناسانه رمان معاصر تمرکز دارد. راهنمای نظری این پژوهش ایده انواع سرمایه پیر بوردیو است. بوردیو بر این باور است که نظریه سرمایه اقتصادی مارکس مبادلات را به نوع تجاریِ آن تقلیل می دهد؛ در حالی که توضیح دادن ساختار و کارکرد جهان اجتماعی بدون در نظر گرفتن سرمایه در تمام شکل هایش امری محال است. در پرتو این نظریه با بررسی انواع سرمایه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، و نمادین و قدرتی که از این راه برای زنان حاصل می شود، به بازنمایی جایگاه آنان در رمان قصه تهمینه ، اثر محمد محمدعلی، می پردازیم و با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی و روایت شناسی به این نتیجه می رسیم که در فضای اجتماعی این رمان هیچ سرمایه متقارنی برای زنان وجود ندارد. آنان فقط با تکیه بر یک بُعد از سرمایه شان، در میان خود، به تخاصم آشکار و پنهان می پردازند؛ در همین محیط برای جای گیری در قدرت منازعه می کنند و به فرادست و فرودست تقسیم می شوند. بنابراین، اگر چه در فضاهای خرد زنانه مادرانی با «قدرت پدرانه» می بینیم، در فضای کلان اجتماعی سرمایه های تثبیت شده، کلان، و گسترده متعلق به مردان است و زنان قصه، حتی تهمینه، در جوار آن ها حاشیه ای بر متن تلقی می شوند. به این ترتیب، متن به نوعی آگاه یا ناخودآگاه در بازتولید فرادستی مردان و فرودستی زنان در عرصه ها تجربه ای عینی و کلیدی به دست می دهد.