دیباچه نگاری

در نوشته ی پیشِ رو به بررسیِ واپسین چاپِ دانشنامه ی علاییِ ابنِ سینا می پردازم که به همّتِ انتشاراتِ مولی منتشر شده است. در این راستا افزون بر تاریخچه ی چاپ و ویرایشِ دانشنامه ی علایی، و ترجمه های آن به زبان های اروپایی، تبارِ چاپیِ «تصحیحِ» منتشره ی مولی را نشان می دهم، و گوشه ای از درستی ها و نادرستی های رخ داده در کارِ خطیرِ ناشر و دیباچه نگارِ دانشنامه را گوشزد می کنم. نشان خواهم داد که چاپِ تازه حاویِ خطاهای روشی و بنیادینی است که باعث می شوند چاپِ مولی از نظرِ تصحیح و چاپ اثری ناکام باشد، و از نظرِ فلسفی مهم ترین نوآوریِ ساختاریِ ابنِ سینا را ضایع کرده باشد. خواهم گفت که دیباچه ی بلندِ دانشنامه ی چاپِ مولی هیچ پیوندی با متنِ کتاب ندارد و از نظرِ پژوهشی نیز چیزی به دانسته های پژوهشگران پیرامونِ دانشنامه ی علایی و فلسفه ی ابنِ سینا نمی افزاید. نتیجه خواهم گرفت که چاپِ انتشاراتِ مولی هیچ مزیتی بر چاپ های پیشین، که به صورتِ چاپی یا دیجیتالی در دسترسِ ابنِ سینا پژوهان قرار دارند، ندارد._x000D_ Here, I examined the most recent “edition” of Avicenna’s “Dānešnāmeh-ye ʿAlāyī” published by Mawlā Publishing house. With this aim, I provided an overview of the editorial and publishing genealogy of the Dānešnāmeh, and then of Mawlā’s edition. I considered a number of errors and shortcomings exhibited by the latter, whilst acknowledging some of its merits. Identifying certain systematic flaws in the editorial techniques that inform Mawlā’s edition, on the one hand, and a structural mistake that has entirely ruined one of the main philosophical innovations of the Dānešnāmeh, on the other hand, I detected that Mawlā’s “edition” is an unprofessional reprint of the previous editions done by Moʿīn, Meškāt and Bīneš. I observed that the long preface to the text bears no relation to the Dānešnāmeh, and provides scholars with no useful insight into either Avicennan philosophy or the Dānešnāmeh. Concluding that Mawlā’s “edition” is woefully lacking, I suggest that it has no advantage over the previous standard editions.

متون کهن پارسی در دو وجه منظوم و منثور خود بر مبنای ساختارهایی مشخص تکوین یافته اند که برونداد ژرف ساخت های گفتمانی حاکم بر نظام اندیشگانی مؤلفان آنها هستند. دیباچه ها در جایگاه نقطه آغازین این ساختارها، خود نیز سازمان بندی ویژه ای دارند. پژوهش حاضر با تکیه بر این انگاره و بر مبنای الگوی استنادی تاریخی در گردآوری داده ها، می کوشد ساختار حاکم بر دیباچه های پنج اثر روایی، تعلیمی، اخلاقی، عرفانی و تاریخی را با رویکردی توصیفی و تحلیلی شناسایی کرده، به سوی استخراج الگویی گام بردارد که تعمیم پذیر به تمام یا دست کم بخش عمده دیباچه های منثور ادب فارسی باشد. پژوهش پیش رو، ساختاری نُه سازه ای را در دیباچه های متون مورد مطالعه شناسایی کرده که به گونه ای تکرارشونده، نظام مند و نسبتا واحد نمود یافته، صرفا تفاوت نویسندگان از منظر ایستارهای ذهنی، شرایط اجتماعی و سیاسی و برخی عوامل دیگر باعث گسترش یا محدودیت برخی از این سازه ها شده است اما، در مجموع، این ساختار نه گانه برقرار مانده است. ساختار استخراج شده را می توان در کلان ساختار سه سازه ای «دیگری، خود، دیگری» خلاصه نمود. بر این اساس، در دیباچه های مورد مطالعه، گونه ای هنجارمندی و در نتیجه، نوعی وفاداری خودآگاه یا ناخودآگاه به این ساختار جز در مواردی معدود دیده می شود، مسئله ای که سخن درباب میزان ابتکار و نوآوری خالقان این دیباچه ها را پیش می کشد. بر مبنای پژوهش حاضر، می توان با تکیه بر همین ساختار حاکم بر دیباچه های منثور فارسی، از نوعی «زیرگونه» سخن گفت که در امتداد کلان گونه های شناخته شده در سنت ادبی فارسی شکل می گیرد و به مثابه نیروی جهت دهنده نویسندگان در فرایند خلق آثار منثور فارسی عمل می کرده است.

شاعران در دیباچه آثار خود به طرح مسائل گوناگون از جمله ستایش پروردگار و برشمردن اسماء و صفاتش می پردازند و آراء خود را درباره آن ها بیان می کنند. در این پژوهش، اسماء و صفات الهی در دیباچه مخزن الاسرار و هفت پیکر نظامی با رویکرد تحلیل گفتمان انتقادیِ «فرکلاف» نقد و تحلیل شده اند. الگوی سه بُعدی فرکلاف برای تحلیل متن ها عبارت است از: توصیف، تفسیر و تبیین. هدف نهایی فرکلاف از الگوی سه بعدی خود، روشن ساختن ارتباط میان متن، گفتمانی که متن در آن تولید می شود و مناسبات قدرت و ایدئولوژی و هژمونی است تا سرانجام مشخص شود که متن در جهت تحکیم و بازتولیدِ گفتمان ها و ایدئولوژی هایِ مسلط است، آن ها را به چالش می کشد یا تغییر می دهد. پرسش بنیادین این پژوهش که با روش توصیفی تحلیلی به انجام رسیده، این است که نظامی چگونه و چرا برخی از اسماء و صفات الهی را پررنگ و برخی دیگر را نفی کرده است؟ برای یافتن پاسخ، متن در دو سطح کلی واژگانی و دستور زبانی بررسی و نقد و تحلیل شد. سرانجام یافته ها نشان داد، بیشتر اسماء و صفات الهی مورد اشاره نظامی از مشترکات تمامی فرقه های کلامی اسلامی بوده است؛ البته گاهی هم به اسماء و صفاتی برمی خوریم که منطبق بر تفکر اشعری و ضد کلام معتزله و امامیه است.