ارتباطات زیست محیطی

«ارتباطات زیست محیطی» حوزه ای پژوهشی و کاربردی در علم ارتباطات است. در ارتباطات زیست محیطی چگونگی تهیه، توزیع، دریافت، فهم و استفاده از پیام های مرتبط با محیط زیست و نحوه تعامل جامعه با آن بررسی می شود؛ بنابراین بهره گیری از رسانه به منظور آگاهی بخشی عمومی درباره محیط زیست و چالش های آن، ترویج و تبلیغ راه های حفظ و حراست از محیط زیست و موضوعات مرتبط با مدیریت رسانه، ازجمله مهم ترین موضوعات پژوهشی مطرح در ارتباطات زیست محیطی است. این مقاله به تعریف «ارتباطات زیست محیطی» و گستره نظری و پژوهشی آن می پردازد و در ادامه، نقش زیست محیطی رسانه های کشور آسیب شناسی می شود. از روش شناسی مصاحبه عمیق برای احصای نظرها و راهکارهای کارشناسان در این زمینه استفاده شده است. نبود رسانه مستقل در حوزه محیط زیست، فقدان نگاه کلان و نظام مند در میان کنشگران رسانه ای، تأکید بر برنامه های مقطعی و غفلت از نگاه راهبردی در برنامه سازی، از جمله آسیب های رسانه ها در ایفای نقش محیط زیستی آنهاست. بهره گیری از اصول بلاغت رسانه ای، تقویت ژورنالیسم زیست محیطی، اتخاذ رویکردهای حمایتی رسانه ها از کنشگران عرصه محیط زیست و راه اندازی گروه ارتباطات زیست محیطی در سازمان حفاظت محیط زیست از جمله راهکارهای رسانه ای ارائه شده در این مقاله است.ارتباطات زیست محیطی، چالش زیست محیطی، رسانه های ایران

امروزه حوزه ارتباطات زیست محیطی به عنوان یکی از حوزه های مهم در ارتباطات توسعه شناخته می شود و از این رو توانسته است توجه بسیاری از تحلیل گران رسانه را به خودجلب کند تا درباره ی محیط زیست و رابطه ی فردی و اجتماعی مان با آن به تحقیق و تأمل بپردازند. در این مقاله، ضمن ارائه مقدماتی درباره توسعه پایدار و اهمیت و جایگاه محیط زیست در آن، به ارتباطات توسعه می پردازیم و در ذیل آن معرفی تفصیلی ارتباطات زیست محیطی را آغاز می کنیم. پس از ارائه تعاریف، تاریخچه و ویژگی های این حوزه، موضوعات پژوهشی آن را معرفی کرده و نهایتاً با ورود به بحث ارتباط گری درباره محیط زیست، رابطه آن با رسانه را از نظر می گذرانیم. پیشنهاد موضوعات جدید در این حوزه به پژوهشگران ایرانی حوزه ارتباطات و مطالعات رسانه، بخش پایانی این مقاله را تشکیل می دهد.

امروزه تقریباً بر همگان آشکار شده است که مسائل محیط زیست و از جمله بحران آب به همان اندازه که موضوع علوم طبیعی است، در علوم اجتماعی هم حائز اهمیت و نیازمند توجه است. این مقاله در پی پاسخ گویی به این پرسش است که ارتباطات و آب از لحاظ نظری چه نسبتی با یکدیگر یافته اند؟ و ارتباطات آب به مثابهٔ یک حوزه  میان رشته ای جدید چه ظرفیت هایی برای حل موضوعات مرتبط با مسائل آب در ایران دارد؟ الگوی ارتباطات آب اروه بازن به مثابهٔ الگویی مناسب برای طرح مبانی نظری مرتبط و توضیح مسائل ارتباطات آب، این حوزه را محل تلاقی رشته هایی مانند ارتباطات زیست محیطی، ارتباطات توسعه، ارتباطات ریسک، ارتباطات سلامت و ارتباطات علم می داند. این مقاله با تشریح ابعاد مختلف این مدل و جرح و تعدیل آن، مدل ارتقاءیافته ای برای حوزه های نظری مرتبط با ارتباطات آب ارائه کرده است. در نهایت با تبیین جنبه های مختلف مسائل آب در ایران به این نتیجه رسیده است که فعالان رسانه ای و روزنامه نگاران محیط زیست ایران می توانند با مبنا قراردادن ارتباطات استراتژیک در تولید پیام های مرتبط با بحران آب در فضای رسانه ای، باعث تغییر رویکردهای سازه گرایانه به آب شوند و توجه به ابعاد اجتماعی، فرهنگی بحران آب را که از الزامات اصلی برای حل مسائل آب است، تقویت نمایند.

جامعه ایران با موضوعات و مسائل زیست محیطی متعددی روبرو است. در میان موضوعات زیست محیطی جامعه ایران «مسئله آب» یکی از برجسته ترین مسائل است. امروزه رشته های علوم انسانی هم به موضوعات زیست محیطی و تبعات آنها واکنش نشان داده اند. ارتباطات زیست محیطی هم یکی از عرصه هایی است که پتانسیل خوبی برای کمک به حل ابعادی از مسائل زیست محیطی دارد. بر این اساس در این مقاله از منظر ارتباطات زیست محیطی و با رویکرد نظری چارچوب بندی به مطالعه مسئله آب در سینمای مستند دهه هشتاد و نود ایران پرداخته شده است. سوال اصلی تحقیق این است که سینمای مستند ایران چگونه به مسئله بحران آب در ایران پرداخته است؟ برای پاسخ به سوال تحقیق 22 فیلم مستند با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی تحلیل شده است. تحلیل محتوای کیفی این مستندها نشان می دهد چارچوب تشخیصی و تجویزی توسعه پایدار غالب-ترین و فراگیرترین چارچوبی است که مستندسازان ایرانی مساله بحران آب در ایران را در قالب آن چارچوب بندی کرده اند.

در جهان بصری امروز، فیلم های مستند می توانند جنبه هایی از زیست انسان، تلقی اجتماع و نگرش تمدن بشری را درباره آن آشکار کنند. هر چارچوبی موضوعات زیست محیطی را به شیوه ای روایت و چارچوب بندی می کند. همچنین هر چارچوبی تأثیرهای متفاوتی بر رفتارهای مسئولانه در موضوع محیط زیست دارد و می تواند نشانه ای از نگرش اجتماعی یا رسانه ای به موضوع باشد. این پژوهش به کمک نظریه و روش تحلیل چارچوب، به تحلیل 22 فیلم مستند دهه های 1380 و 1390 می پردازد تا به این سؤال پاسخ دهد که مستندهای بحران آب در ایران چگونه این موضوع را در چارچوب عدالت زیست محیطی قرار می دهند و این چارچوب را به چه نحو و با چه جزئیاتی ارائه می کنند. این تحلیل نشان می دهد چارچوب عدالت زیست محیطی در این فیلم ها فراوانی چندانی ندارد. در آن دسته از فیلم هایی که موضوع را در چارچوب عدالت زیست محیطی ارائه می کنند، محور «نابرابری در علل اجتماعی شرایط زیست محیطی» مبتنی بر دلایل طبیعی و مقصردانستن محیط زیست به مثابه امری خودبنیاد، مستقل، قدرتمند و خارج از اختیار انسان بدون اشاره به دلایل انسان ساز خشکسالی است. این چارچوب در ضلع «نابرابری در تبعات شرایط زیست محیطی»، تقسیم نابرابر منافع توسعه یا تغییرات اقلیمی را با نشان دادن جزئیات زیست مردم محلی و با مقایسه وضعیت پیش و پس از لحظه فاجعه در زندگی آنان نشان می دهند. در اینجا محیط زیست «منبع استفاده» مردم است که به نحو نابرابر نقصان یافته است و مردم آسیب دیده مردمی ناتوان و منفعل اند. محور «نابرابری در عواقب سیاست ها و مدیریت های زیست محیطی» غایب است و مشکلات و تنازع اجتماعی بر سر سیاست های جبرانی محیط زیستی در چارچوب ارائه مستندها جایی ندارد. چارچوب کلی مستندها در تعریف «ما و دیگری» اغلب براساس تقسیمی جغرافیایی در درون یک واحد ملی بنا شده است.

موضوع این پژوهش استفاده کنشگران محیط زیست و روزنامه نگاران محیط زیست فعال در تلگرام از تصاویر برای فهم موضوع بحران آب در ایران است. بنابراین سوال پژوهش این است که تصاویر مورد استفاده در کانال های تلگرام بحران آب را در چه چارچوب های تعریف کرده اند؟ و فرانقش بازنمودی، تعاملی و ترکیبی تصاویر از چه الگوهایی تبعیت می کند؟ برای پاسخ به سوال فوق 17 کانال تلگرامی مرتبط با بحران آب ایران شناسایی شده است و تصاویر آنها در بازه زمانی دی 94 تا دی 97 استخراج شده است، سپس تصاویر با رویکرد نشانه شناسی اجتماعی مورد تحلیل قرار گرفته است. یافته های پژوهش حاکی از ان است که اقتصاد سیاسی آب، زیست بوم گرایی، محیط زیست گرایی، عدالت زیست محیطی، امنیت آب و معنویت گرایی مهمترین چارچوب هایی هستند که برای تعریف بحران آب در تصاویر به کار گرفته شده است. فرانقش بازنمودی تصاویر بیشتر از الگوی مفهومی استفاده کرده است تا روایی. در فرانقش تعاملی هم زاویه دوربین مستقیم، هم سطح چشم است که به این معناست که بحران آب برای مخاطب موضوعی آشناست و جزئی از جهان اجتماعی اوست. همچین در بیشتر تصاویر از الگوی عرضه استفاده شده است به این معنا که مخاطب را در مورد بحران آب به تفکر واد دارد، تا این که از طریق تحریک احساسات او را به عمل وا دارد. در فرانقش ترکیبی نیز ساختار بیشتر تصاویر مرکزا گراست و ساختار معلوم و مجهول تصاویر به گونه ای است که این موضوع برای مخاطب آشناست.