سواد فضای مجازی

توسعه ابزارهای فناورانه و رسانه ای مبتنی بر بسترهای ارتباطی، سبب ایجاد جوامع جدید با مختصات خاص خود شدند. جوامعی که اندیشمندان ارتباطی از آن به جامعه دیجیتال تعبیر می کنند. یکی از مهم ترین مختصات این جوامع وجود نابرابری در سطوح مختلف این جوامع نسبت به بهره گیری و استفاده از ابزارهای دیجیتالی است که از آن به شکاف دیجیتال تعبیر می کنند و راه برد اساسی پر کردن این شکاف دیجیتالی ارتقا سواد دیجیتالی در افراد جامعه خواهد بود. این پژوهش با بهره گیری از تحلیل مضمون اسناد سیاسی بالادستی و درونی وزارت آموزش وپرورش جمهوری  اسلامی ایران (به عنوان متولی اصلی تربیت رسمی و عمومی در کشور)، دلالت های مربوط به مفهوم سواد دیجیتال را  –از حیث این که یکی از عوامل اثرگذار بر کاهش شکاف دیجیتال است- در چهار سطح تجهیز زیرساختی و فناوری، آموزش و آگاه سازی، توسعه شبکه ای و دسترسی عادلانه و تولید محتوای سالم، استخراج و مورد تحلیل قرار داده است. بر اساس نتایج این پژوهش، اصلی ترین موضوع در شکاف دیجیتال، بالا بردن سطح مشارکت افراد در جامعه دیجیتال و ارتقای مهارتی آنان و ایجاد انگیزه و نوآوری  برای ایجاد مشارکت در جامعه دیجیتالی است و این امور دلالت بر نقش مؤثر و مهم سواد فضای مجازی در پر کردن شکاف دیجیتال دارند.

هم زمان با ورود به قرن 21 سیستم های اطلاعاتی و ارتباطی به طور فزاینده ای دچار پیچیدگی و همه جانبه گرایی شدند و کلیه نظام های اجتماعی زندگی بشر را متأثر از خود کرده اند و اکنون با گسترش فضای مجازی و زندگی حقیقی، به تدریج فضای مجازی تبدیل به زیست دوم انسان ها و امتداد زندگی آن ها شده است و به همین دلیل نیاز به سواد دیگری فراروی ما قرار دارد تا بتوان با بهترین رویکرد در مواجهه با آن قرار گرفت و آن سواد فضای مجازی است. اگرچه برخی از اندیشمندان حوزه سواد رسانه ای معتقدند سواد فضای مجازی، همان و یا بخشی از سواد رسانه ای است، لکن این دو مقوله کاملاً مشابه نیستند و در برخی وجوه افتراق دارند. تصور می شود که این اختلاف نظر برآمده از تقلیل تعریف برخی اندیشمندان از فضای مجازی و خطای آنان در تقلیل تعریف فضای مجازی به رسانه است حال آنکه نظام رسانه ای تنها ذیل یکی از نظام های فضای مجازی یعنی نظام فرهنگی اجتماعی می گنجد. روش پژوهش حاضر تحلیل مضمون است که در دو مرحله احصاء مفاهیم و مضامین اساسی نظریات و تعاریف سواد رسانه ای و سواد فضای مجازی با مطالعات کتابخانه ای و استخراج نظام موضوعات و مسائل سواد فضای مجازی مبتنی بر تعریف مختار صورت گرفته است. مقاله حاضر خاطرنشان می سازد مفهوم سواد فضای مجازی متمایز از سواد رسانه ای بوده و با احصاء نظام مسائل سواد فضای مجازی آن را مورد بررسی و مداقه قرار می دهد.

هدف از انجام این پژوهش بررسی اثربخشی آموزش سواد فضای مجازی بر میزان قربانی شدن ناشی از قلدری در فضای مجازی، خودکنترلی و تفکر انتقادی در دانش آموزان دوره دوم متوسطه در سال تحصیلی 1399-1400 بود. پژوهش حاضر یک مطالعه آزمایشی با طرح پیش آزمون- پس آزمون با گروه کنترل بود و جامعه آماری شامل دانش آموزان پایه سوم متوسطه دوم شهر اردبیل بودند که از میان آنان30 نفر دانش-آموز با روش نمونه گیری در دسترس انتخاب و به گونه تصادفی در دو گروه آزمایش و کنترل جایگزین شدند. قبل از آموزش برنامه سواد فضای مجازی، آزمودنی های هر دو گروه به ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ های ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻗﻠﺪری-ﻗﺮﺑﺎﻧی ﺳﺎیﺒﺮی CBVEQ))، پرسشنامه خود کنترلی تانجی و پرسشنامه تفکر انتقادی ریتکس پاسخ دادند. سپس گروه آزمایش 8 جلسه آموزش سواد فضای مجازی را دریافت نمودند و گروه کنترل در این مدت هیچمداخله ای را دریافت ننمودند. پس از اتمام برنامه آموزشی هر دو گروه مجددا به پرسشنامه های پژوهش پاسخ دادند داده-ها با استفاده از آزمون تحلیل کوواریانس چند متغیری تحلیل شدند. نتایج تحلیلداده ها نشان داد که آموزش سواد فضای مجازی، خودکنترلی و تفکر نقادانه دانش آموزان را بهبود بخشیده و قربانی قلدری فضای مجازی شدن را کاهش داده است (05/0>p). بنابراین آموزش سواد فضای مجازی با افزایش آگاهی کاربران در خصوص استفاده از این فضا، می-تواند پیامدهای مخرب استفاده از فضای مجازی را کاهش دهد.