باروری زیر سطح جانشینی

گذار باروری در ایران با تحولات مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاستی بوده است. این مقاله با استفاده از داده های سطح خرد سرشماری و پیمایش نمونه ای، نشان می دهد: فرهنگ و ارزش های فرهنگی، به عنوان مبنا و پایه رفتارهای انسانی، نقش مهمی در شکل گیری رفتارهای باروری دارند. فرهنگ، قواعد هنجاری و تفسیری یا معنادهی را فراهم می کند که افراد بسته به آنها و در انطباق با شرایط اقتصادی و اجتماعی، رفتارهای باروری خود را تنظیم می کنند. مقاله چنین نتیجه گیری می کند که تعامل مجموعه ای از نیروهای ساختی نهادی، معنایی و فرهنگی منجر به شکل گیری باروری زیر سطح جانشینی در ایران شده است. از این رو، افزایش باروری به بالاتر از سطح جانشینی، فرایندی چندبعدی و پیچیده سیاستی است که مستلرم اتخاذ و اجرای سیاست های پایدار خانواده محور و مرتبط با مطلوبیت یا تمایل فرزندآوری، امکان یا آمادگی برای فرزندآوری، و توانایی فرزندپروری است.

هدف این مقاله، تعیین قصد باروری در بین زنان در شرف ازدواج شهرستان نیشابور و بررسی نقش فردگرایی بر قصد باروری است. این مقاله بر اساس داده های یک پیمایش بر روی 415 نفر از زنان در شرف ازدواج 10 تا 39 ساله که برای انجام آزمایشات و شرکت در کلاس های مشاوره ی قبل از ازدواج در آبان و آذرماه سال 1392 به آزمایشگاه مرجع سلامت این شهرستان مراجعه نموده و ازدواج اول آن ها بوده، صورت گرفته است. ابزار گردآوری اطلاعات، پرسشنامه ای ساخت یافته است. متغیر وابسته قصد باروری و متغیر مستقل مقیاس ساخته شده ی فردگرایی است و متغیرهای مخدوش کننده عبارت اند از مقیاس های نگرشی و متغیرهای جمعیت شناسی. نتایج تحقیق نشان می دهد که فردگرایی به عنوان یک متغیر تعیین کننده در قصد باروری در زنان نسل جدید ازدواج است که سایر عوامل مانند تحصیلات و اشتغال اثرات خود را از طریق فردگرایی بر نیات و رفتار باروری می گذارند. لذا به نظر می رسد اگر برنامه های جمعیتی بتوانند فرزندآوری را از رقابت با تظاهرات خود تحقق بخشی و فرد گرایی شامل تحصیلات ، اشتغال و سایر فعالیت های اجتماعی خارج کنند، می توانند در تشویق  فرزندآوری در نسل های جدید موفق باشند.

رواییِ استفاده از مبانیِ نظریه گذار دوم جمعیت شناختی برای تحلیل باروری در ایران از جمله چالش های بنیادی در این زمینه است. چرا که تحلیل باروری براساس نظریه ی گذار دوم جمعیت شناختی، آینده نگری در مورد باروری را به طور قابل ملاحظه ای تحت تأثیر قرار می دهد و نتایجی به بار می آورد که با یافته های برآمده از تحلیل های دیگر به کلی متفاوت است. از این رو، در پژوهش حاضر کوشش می شود، از دو مسیر نظری و تجربی، به پرسش هایی در این زمینه پاسخ داده شود. یافته های پژوهش، افزون براین که یکسانی بروز گذار دوم برای جمعیت های گوناگون را امری الزامی نمی یابد، حکایت از آن دارد که ایران، گذاراول جمعیت شناختی را پشت سر گذاشته است امادرمورد گذار دوم، هنوز تردید هایی وجود دارد.

هدف این مقاله، بررسی قصد تک فرزندی و تعیین کننده های آن، در زنان و مردان در شرف ازدواج ساکن شهر تهران می باشد. در این مقاله، داده های مرحله اول پیمایش یک مطالعه ترکیبی[1] که در تابستان 1391 انجام شده بود، مورد تجزبه و تحلیل قرار گرفت. در این مرحله، تعداد 871 زن و مرد مراجعه کننده به مراکز مشاوره قبل از ازدواج وابسته به دانشگاه های علوم پزشکی در تهران به روش سهمیه ای خوشه ای نمونه گیری شدند. قصد تک فرزندی در 46 درصد و دو فرزندی در 2/43 درصد موارد گزارش شد. تعیین کننده های قصد تک فرزندی در مردان عبارت بودند از : فردگرایی (34/1OR[2]=)، نگرانی کمتر از مشکلات تک فرزندی (74/0OR=)، باورهای جنسیتی تساوی طلبانه (66/4 OR=) و نگرانی های فرزند پروری (10/1OR=)، درحالی که در زنان عبارت بودند از سن(08/1OR=)، نگرانی های فرزند پروری (11/1OR=)، فردگرایی(31/1OR=)، نگرانی کمتر از تک فرزندی (60/0 OR=) و آرمان گرایی در تربیت فرزند (71/1 OR=). نتایج بیانگر نوعی گذار به سوی کنترل های درونی تر بر تصمیم باروری در مناطق توسعه یافته شهری مانند تهران بوده، که منطبق بر نظریه گذار دوم جمعیتی می باشد.

جوامع امروزی در حال تجربه افول ارزش های فرزندآوری هستند. به طوری که باروری زیر سطح جانشینی ویژگی مسلط جمعیت این جوامع شده است. به نظر می رسد نقش اصلی روند این تغییرات را عوامل فرهنگی بر عهده دارند. به عبارتی، غلبه تمایلات و خواسته های فرد بر جامعه و گسترش روزافزون فردگرایی، منجر به کاهش اهمیت فرزندآوری شده است. از اینرو، هدف این مقاله توصیف و تبیین فرزندآوری از طریق فردگرایی است. پژوهش حاضر از نوع پیمایشی است که در سال 1398 با استفاده از تکنیک پرسشنامه و با روش نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای با حجم نمونه 754 زن و مرد متاهل ساکن در شهر بجنورد انجام شده است. نتایج توصیفی نشان دهنده گسترش فردگرایی و کاهش اهمیت فرزندآوری در جامعه است. نتایج ضریب همبستگی پیرسون نشان می دهد رابطه معنادار و معکوسی بین فردگرایی و اهمیت فرزندآوری وجود دارد. یعنی با افزایش فردگرایی اهمیت فرزندآوری کاهش می یابد.

به دنبال کاهش سریع باروری در ایران، چرخش به سوی سیاست های مشوق فرزندآوری، در دهه 1390 مورد توجه قرار گرفت و در آبان ماه 1400 "قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت" ابلاغ گردید. اکنون، در گام های نخست اجرای این قانون، زمان مناسبی است که مطالعات جمعیتی نحوه ارزیابی مردم و مخاطبین را نسبت به چالش های اجرایی این قانون و نقاط قوت و ضعف آن واکاوی نمایند. پایش سیاست ها و برنامه های جمعیتی می تواند علاوه بر تشخیص چشم انداز موفقیت آن ها، درجهت تجدیدنظر و اصلاح برنامه ها و طراحی اقدامات مداخله ای دقیق تر و اثرگذارتر مفید واقع شود. مقاله حاضر، برمبنای رویکرد نظریه زمینه ای، داده هایی را از یک مطالعه میدانی در شهر اصفهان و مصاحبه عمیق با 30 زن و مرد مشارکت کننده گردآوری نمود. پس از کدگذاری باز، محوری و گزینشی، پانزده مقوله اصلی از داده ها استخراج و مقوله هسته " نارسایی مشوق ها در ایجاد انگیزه فرزندآوری " در میان افراد غیرمتمایل به فرزندآوری مشخص شد. تحلیل ها نشان می دهد که فرزندآوری به مثابه ی امر خصوصی، مشوق های ناکافی و بی ارزش، ابهام در سیاست گذاری از تصویب تا اجرا، سیاست های موقتی و مقطعی، منجر به بی اعتمادی نهادی و غیرنهادی شده است. این گونه عوامل، همسوسازی خواست افراد با سیاست ها را دشوار و پیچیده نموده است. موفقیت سیاست های حامی فرزندآوری در گرو اعتماد متقابل مردم و دولت است. 

در حالی که طی دهه های گذشته مشکلاتی مانند سطوح بالای باروری و رشد زیاد جمعیت گریبان کشورهای در حال توسعه را گرفته، کاهش چشم گیر سطح باروری یکی از مهم ترین دغدغه های جمعیت شناختی بسیاری از کشورهای توسعه یافته بوده است. با این حال، در سال های اخیر سطح پایین باروری فقط در حوزه مسائل و مشکلات جوامع توسعه یافته محدود نمانده و به دلیل تغییر ناگهانی روند و الگوهای باروری از سطوح بسیار بالا به سطوحی پایین و حتی پایین تر از میزان جانشینی، نگرانی ناشی از آن گریبان کشورهای در حال توسعه ای مانند ایران را گرفته است. اولین زنگ خطرها برای ایران پس از سرشماری سال 1385 و اعلام میزان باروری کل ) 8/ = 2)TFR 1 به صدا درآمد و پس از آن در نتایج سرشماری سال 1390 که TFR3 را معادل 69 / 1 برآورد می کرد، روند کاهش میزان باروری کل تأیید شد. اگرچه به واسطه ساختار سنی جمعیت ایران، رشد سالانه جمعیت همچنان مثبت است و در سرشماری سال 1390 معادل 29 / 1 درصد محاسبه شد، با توجه به کاهش تدریجی میزان باروری کل در ایران و تقلیل این سطح به زیر سطح جانشینی و کاهش مداوم جمعیت در آینده، این نگرانی وجود دارد که در صورت استمرار این سطح از باروری، ایران طی سال های نه چندان دور در آینده ) 1425 1420 ( دچار رشد منفی جمعیتی شود که نتیجه آن مواجهه با جمعیتی سالخورده و پیر است. )عموم کشورهای سرمایه داری غربی و اتحادیه اروپا در پنج دهه گذشته با این مشکل مواجه شدند و برون رفت از آن برایشان امکان پذیر نیست.( از آنجا که جمعیت )از نظر ساخت، ترکیب و توزیع( یکی از مؤلفه های اقتدار و قدرت ملی و استحکام ساخت درونی قدرت نظام هر کشوری است و ایجاد تغییرات و اعمال سیاست های جمعیتی مستلزم تغییر مداوم در یک نسل جمعیتی است که دست کم سه دهه به طول می انجامد، غفلت از آن خسارات جبران ناپذیری خواهد داشت. از سوی دیگر، با 1 . استادیار دانشگاه جامع امام حسین)ع( TFR.2 یا نرخ کلی باروری تعداد فرزندانی است که یک زن در طول دوره بالقوه باروری ) 15 تا 49 سالگی( به دنیا می آورد. 3 Total Fertility Rate3 . فصلنامه آفاق امنیت/ سال هشتم / شماره بیست و هشتم - پاییز 1394 فصلنامه علمی- پژوهشی آفاق امنیت / سال هشتم/ شماره بیست و هشتم-پاییز 1394 108 توجه به هژمونی نظام جهان سرمایه داری و اعمال سیاست های جمعیتی آنها از طریق نهادها و سازمان های جهانی مانند سازمان ملل و بانک جهانی در ارائه مساعدت های مالی و خدمات کنترل جمعیت و متعهد کردن کشورها بر اعمال سیاست های کنترل جمعیت در ازای دریافت وام و برگزاری پنج سمینار جهانی درباره کاهش جمعیت کشورهای در حال توسعه، جای طرح این سؤال اساسی و این نگرانی است که مگر نقش جمعیت )حجم، ساخت و ترکیب( هر کشور چه سهمی در اقتدار ملی یک کشور دارد که به رغم اعمال بی سابقه ترین محاصره اقتصادی و دارویی نظام سلطه علیه جمهوری اسلامی بعد از انقلاب، هرگز وقفه ای در برنامه های بخش جمعیت سازمان ملل و بانک جهانی در سیاست کنترل جمعیت و لوازم پیشگیری از بارداری اتفاق نمی افتد؟! جای پای این نگرانی ها را در مناقشات اخیر جمعیت شناسان و همچنین تدوین کنندگان سیاست های کلان کشوری و نیز در سخنان مقام معظم رهبری درباره لزوم تغییر سیاست های جمعیتی مرتبط با میزان موالید و تنظیم خانواده می توان یافت. این مقاله بر آن است با مروری بر رابطه میان جمعیت و اقتدار )سیاسی، اقتصادی و ملی(، تحولات و تغییرات جمعیتی در کشورهای توسعه یافته غربی و چالش های ناشی از میزان باروری زیر حد جانشینی و پیر شدن جمعیت در این جوامع و مشکلات ناشی از آن را بررسی کند و در پاسخ به مسئله باروری زیر حد جانشینی و پیر شدن ساختار سنی جمعیت، زمینه ای را برای مطالعه ای عمیق تر در موضوع تغییر سیاست های جمعیتی متناسب با ساختار جمعیت کنونی ایران فراهم آورد و در صورت امکان عوامل مؤثر و تسهیل کننده این کاهش شدید را مطالعه و شناسایی کند.