تفسیر پژوهی

از مباحث تفسیرشناسی در روزگار کنونی، شناخت ویژگی تفاسیر در اعصار مختلف است که با عناوینی همچون سبک، گرایش، مکتب و یا جریان تفسیری شناخته می شود. تفسیرپژوهان کنونی اذعان به تحول اساسی ایجادشده در سبک تفسیر نویسی قرآن و شرح روایات در قرن اخیر دارند و از آن با عنوان کلی «تفسیر عصری» سخن می گویند؛ اما در توصیف این عنوان به کلیاتی بسنده نموده اند. پژوهش حاضر به ارائه گفتمان وجودگرایی به عنوان یکی از جریانات قدرتمند تفسیر متون دینی در عصر کنونی می پردازد. ازاین رو، پس از تعریف گفتمان و فلسفه وجودگرایی به شناخت و تحلیل گفتمان حاکم بر تفاسیر قرآن و شروح احادیث در عصر کنونی اشاره شده است و می توان زایش و بالندگی سبک یا گرایش وجودگرایی را در شرح متون اسلامی مشاهده نمود، شواهد این امر عبارت اند از: تحولات فهم آیات و روایات در عصر کنونی نسبت به گذشته، تحلیل موضوعات تفاسیر موضوعی نگاشته شده در عصر حاضر، گرایش به سمت تدبرگرایی در فهم متون دینی، تحول در روش های تبلیغ و ترویج آموزه های قرآن و حدیث و درنهایت تحول در موضوعات پرسش و پاسخ های دینی.

در حوزه مطالعات پسا تفسیری قرآن، یکی از شاخه های مهم و روبه رشد، بررسی روش های تفسیری و طبقه بندی آن ها است که به ویژه در یک قرن اخیر مورد توجه قرار گرفته است. طبقه بندی روش های تفسیری، همچون سایر اندیشه های بشری، ممکن است از جنبه های مختلف دچار آسیب ها و کاستی هایی شود. در این میان، آفات روش شناختی به دلیل اهمیت بنیادین روش در علوم و ضرورت دستیابی به نظامی جامع و کارآمد برای طبقه بندی تفاسیر، از مهم ترین چالش ها به شمار می روند. این پژوهش با هدف بررسی الگوهای تفسیری ارائه شده توسط گلدزیهر، ذهبی، معرفت و فهد رومی، به تحلیل انتقادی آفات روش شناختی حاکم بر این الگوها می پردازد. یافته های تحقیق نشان می دهد که طبقه بندی های ارائه شده از روش های تفسیری توسط این افراد، بر اساس الگویی تک وجهی و نمودار درختی بنا شده است. این الگوها، هرچند ممکن است ارزش آموزشی داشته باشند، در مطالعه جریان های پیچیده تفسیری ناکارآمد هستند. چنین رویکردهایی تصویری ناقص و تقلیل یافته از پدیده روش های تفسیری ارائه داده و فرآیند استنتاج را دچار اختلال می کنند. این ضعف ها ناشی از چالش های جدی روش شناختی از جمله غلبه رویکرد واگرا، تقلیل گرایی، فقدان نگاه طیفی، حاکمیت نگرش دوقطبی، و تمرکز صرف بر رویکرد درزمانی است.

هدف: علم تفسیر، به عنوان مهم ترین علم متکفل فهم قرآن، احتیاج به روشمند شدن و به روز شدن دارد تا بهره برداری از آموزه های قرآن برای همه اقشار مردم به سهولت صورت گیرد. در این پژوهش، منظور از «آینده پژوهی در تفسیر»، توانایی ایجاد مدل های مطلوب برای کارآمدی بیشتر تفسیر در آینده، با بهره گیری از ابزارهای علمی، خلاقیّت و با تکیه بر مبانی و قواعد تفسیر و جبران آسیب های تفسیر در گذشته می باشد. روش: این پژوهش، با روش توصیفی تحلیلی، پاسخگوی این پرسش است که زمینه ها و بایسته های آینده پژوهی در تفسیر کدام است؟ یافته ها: نتایج تحقیق حاکی از آن است که توجه ویژه به قرآن، به عنوان مهم ترین منبع تفسیر، تعقل و تدبر روشمند در تفسیر، توجه به پیش نیازهای تفسیر، تفسیر بر اساس مقتضیات زمان، لزوم توجه به تفسیر موضوعی، بررسی تاریخ تفسیر و رعایت آداب و شرایط تفسیر، از مهم ترین بایسته های تفسیر در آینده است که لازم است گروهی فرهیخته و اندیشمند در حوزه تفسیرپژوهی و آینده-پژوهی، به تدوین مدل های مطلوب تفسیرپژوهی بپردازند. نتایج: با توجه به تحولاتی که در حوزه دانش ها، روش ها و انتظارات از علوم در آینده به وقوع می پیوندد، تفسیر نیز متحول خواهد شد. بنابراین، برای این که در نتیجه این تحول، تفسیر قرآن دچار آسیب های مختلف نشود، لازم است بسترها، اصول و بایسته های مختلف تفسیر، مورد توجّه مفسّران و قرآن پژوهان قرار گیرد.