حسب حال

شعر اعتراف (Confessional Poetry) همگام با دیگر انواع شعری در قرن بیستم پا به منصه ظهور گذاشت تا شاید مرهمی بر دردهای انسان آشفته، و گریزگاهی از جهانی پیچیده باشد. ماشا لوییس روزنتال (Macha Louis Rosenthal 1917-1996) چنین اصطلاحی را نخستین بار هنگام بررسی و تحلیل دفتر شعر رابرت لووِل (Robert Lowell 1917-1977) (1295-1356 ش.) با عنوان تأمّلات زندگانی (Life Studies) (1959) به کار برد. برخی از مهم ترین خصیصه های این نوع شعری عبارت اند از بیان آشکار احساسات و احوالات درونی، بازتاب آمال و آرزوهای شاعر، اشاره به حریم های فردی و خانوادگی در شعر، به کارگیری اسامی و نام های خاص از جمله مکان و زمان و افراد، بهره گیری از زبانی ساده و بی پیرایه، حقیقت نمایی (Verisimilitude) و جلب اعتماد خواننده. منظومه بلند «صدای پای آب» سهراب سپهری و شعر «آخرین بعد از ظهر من با عمو دِوِروکس وینسلو» اثر رابرت لوول به عنوان نمونه هایی برتر از این گونه شعری برای بحث و بررسی در این مقاله انتخاب شده اند.

زندگینامه ، شرحِ زندگی شخصیت و یک نوعِ ادبی با ماهیتِ روایی و گزارشی است که به واسطه ویژگی های منحصر به فردی که دارد، اعتبار ادبی، کارکردِ تاریخی و اهمیت جامعه شناختی یافته است. توسعه و رواجِ این قالبِ نوشتاری که امروزه، دارای اقسام و گونه هایی است، از دستاوردهای مشروطیت و از نتایجِ آغاز روندِ بازشناسیِ هویت فردی و ملی در ایران به شمارمی آید. دراین پژوهش، ضمن بیانِ پیشینه و سیرِ تکامل هریک از گونه های زندگینامه نویسی، تلاش شده تفاوت ، پیوند و شباهت های ساختاری و ادبی آن ها، تشریح و تبیین گردد. دراین راستا، کارکردهای کلیِ زندگینامه، جایگاه ادبی و علمیِ زندگینامه نویس و حریمِ کار وی، هم چنین موانع و محدودیت هایی که پیش روی او قرار دارد، مورد بررسی و تأمل قرارگرفته است. بخشی از این پژوهش به نقد و تحلیلِ چندنمونه بیوگرافی و اتوبیوگرافی از دکترعبدالحسین زرین کوب، کامیار عابدی، مهدی اخوان ثالث و به آذین(محمود اعتمادزاده) اختصاص یافته است. هریک از این افراد، سبک و هنجاری خاص در زندگینامه نویسی، پیش گرفته و در نتیجه، ماحصل کارشان از نظر ساختاری و محتوایی، دارای تفاوت های اساسی است.

هویت جنسیتی، نشانگر تصویر ذهنی راوی از «من» اوست که متضمن اوصاف زنانگی یا مردانگی است. مسأله اصلی این تحقیق، مقایسه هویت جنسیتی، در حسب حال های منظوم شاعران زن و مرد پارسی گو بوده است، تا موضع گیری هویتی- جنسیتی راوی را استخراج کند. برای انجام این پژوهشِ بینارشته ای و مؤلف محور، از روش تحقیق ترکیبی (توصیفی-تحلیل قیاسی-آماری) براساس آرای ساندرا بم استفاده شد. جامعه آماری تحقیق، حسب حال چهار شاعر مرد (سهراب، اخوان، شهریار، عماد خراسانی) و چهار شاعر زن (سیمین بهبهانی، فروغ فرخزاد، طاهره صفارزاده و سپیده کاشانی) است. از انجام این تحقیق، نتایج زیر حاصل شد: در حوزه واژگان، صفت هایی؛ مانند: دفاع از باورهای خود و پرخاشگری به عنوان ویژگی های مردانه و صفاتی همچون: خون گرمی و حساسیت در برابر نیازهای دیگران، اعتقاد به باورهای خرافی، تعهد در انجام رسومات فرهنگی و مطیع بودن به عنوان ویژگی های قوی زنانه نمود دارد. در حوزه ساخت دستوری صفاتی؛ مانند: قاطعیت در کلام، خوداتکایی، قدرت تحلیل گری و عقل گرایی به عنوان ویژگی های غالب مردانه و در حسب حال زنان، خصوصیاتی؛ هم چون: عدم صراحت، مؤدب بودن، ساده گویی و علاقه به مشارکت انعکاس بیشتری دارد. در انواع کنش های گفتاری، ویژگی هایی؛ همچون: ثبات فکری، قدرت بیان و تقیّد در دفاع از باورها برای مردان و صفاتی مانند: پوشیده سخن گفتن و لحن صمیمانه و عاطفی برای زنان غلبه دارد.

خواجه مجدالدّین همگر (607-686 ق) شاعر عصر اتابکان فارس، خاصه اتابک ابوبکر سعدِ زنگی است. اگرچه ظهور سعدی را در این دوران سبب غفلت از او و بسیاری از هم عصرانش دانسته اند، توانایی های شعریِ وی در برخی زمینه ها سزاوار چشم پوشی نیست؛ به ویژه از آن روی که بررسی های همه جانبه شعرِ شاعر گامی است در راه آشکار شدن زوایای پنهان سیاسی اجتماعی عصر شاعر. حبسیّه سرا بودن مجد از جمله مواردی است که اکثر منابع بدان اشاره کرده اند . فراز و فرود زندگی، با وجود مَلِک الشّعراییِ دربار، مجد را چندی به اشارتِ ممدوح گرفتارِ حبس و بند کرده است و مشخّصه های این امر از فحوای کلام وی نمایان است. در این نوشتار به بررسی اشعار مجد از این زاویه پرداخته ایم. علّت، زمان و مدّت حبس، اتّهام، وصف ظاهریِ زندان، احوال درونیِ شاعر و نمونه های شخصی، سیاسی، فلسفی و اجتماعیِ شکویٰ در شعر مجد از مباحث این مقاله است.