فرحناز وطن خواه

خواجه مجدالدّین همگر (607-686 ق) شاعر عصر اتابکان فارس، خاصه اتابک ابوبکر سعدِ زنگی است. اگرچه ظهور سعدی را در این دوران سبب غفلت از او و بسیاری از هم عصرانش دانسته اند، توانایی های شعریِ وی در برخی زمینه ها سزاوار چشم پوشی نیست؛ به ویژه از آن روی که بررسی های همه جانبه شعرِ شاعر گامی است در راه آشکار شدن زوایای پنهان سیاسی اجتماعی عصر شاعر. حبسیّه سرا بودن مجد از جمله مواردی است که اکثر منابع بدان اشاره کرده اند . فراز و فرود زندگی، با وجود مَلِک الشّعراییِ دربار، مجد را چندی به اشارتِ ممدوح گرفتارِ حبس و بند کرده است و مشخّصه های این امر از فحوای کلام وی نمایان است. در این نوشتار به بررسی اشعار مجد از این زاویه پرداخته ایم. علّت، زمان و مدّت حبس، اتّهام، وصف ظاهریِ زندان، احوال درونیِ شاعر و نمونه های شخصی، سیاسی، فلسفی و اجتماعیِ شکویٰ در شعر مجد از مباحث این مقاله است.  

خواجه مجدالدین همگر، شاعر توانای عصر اتابکان فارس، به ویژه ابوبکر سعد و سعد ابوبکر زنگی است. دیوان او بیش از 7000 بیت دارد و تصحیح علمی آن مانند دیگر میراث های مکتوب، به حفظ و ماندگاریِ نمونه ای از متون کهن می انجامد؛ همچنین این تصحیح از دیدگاه بررسی های تاریخی، فکری، سیاسی، اجتماعی و ادبیِ این دوران و نیز نمایاندن زوایایی از احوال و آثار شاعر نیز بایسته و شایسته است. نخستین بار احمد کرمی دیوان مجد را در سال 1375 به چاپ رسانید و بار دیگر مصطفی منصف بخشی از آن را برای پایان نامه کارشناسی ارشد خود در سال 1376 تصحیح کرد. این مقاله با اشاره به ضرورت تصحیح دوباره دیوان، ضمن بررسی و مقابله هجده نسخه و جُنگ، نمونه هایی از نارسایی ها و خطاهای موجود در دو تصحیح پیشین (به ویژه دیوان چاپی) را نشان می دهد؛ از آن جمله است: معرفی نکردن دقیق نسخ؛ ضبط نکردن کامل نسخه بدل ها؛ خطا در بیان قالب اشعار؛ غلط های فراوان در متن؛ بدخوانی نسخ و غیره. همچنین تصحیح دوباره دربردارنده اشعار نویافته ای در غزلیات و رباعیات است که دیوان چاپی از آن بی بهره است؛ به سبب در دسترس نبودن نسخ کامل و اقدم و برتری نداشتن کامل یک یا چند نسخه بر دیگر نسخه ها (به جز در رباعیات که گاهی نسخه اقدم و گاهی نیز ناقص موجود است)، مصحّح در تصحیح دوباره، به شیوه التقاطی و بینابین کوشیده است متنی ارائه دهد که به متن برآمده ذهن شاعر نزدیک باشد؛ همچنین با بررسی سخنان ذکرشده در تذکره ها و بخشی از اشعار مجد در سفینه ها و تنظیم مقدمه و تعلیقاتی چند از نکات لازم، برخی نکته های فراموش شده بیان می شود.

دور از حقیقت نیست اگر بگوییم در زبان، واژه ای بدون معنا وجود ندارد، به گونه ای که در زنجیره به هم پیوسته کلمات که جمله معناداری ایجاد می کند، هرکدام از واژه ها، به تنهایی معنای خاص داشته یا مکمل و متمم معنای واژه ای دیگر هستند و گاه در حوزه دستوری یا به اقتضای حال و مقام در جمله، مفهوم خاصی می گیرند و یا نشانگر تاثیر یک لهجه یا حوزه جغرافیایی در کلامند.بنابراین اطلاق «زاید» برکلمات در حوزه عمیق زبان، اطلاقی نادرست است. از سوی دیگر برخی از کلمات در متون قدیم معنای متعددی دارند، حال آنکه هیچ نشانی از این معانی در کتاب های لغت نیست. ازاین رو با آنکه رایج ترین شیوه دریافت معانی واژه ها، مراجعه به کتاب های لغت است، لیکن گاه جز با مقایسه و تطبیق متون مختلف، استخراج معانی صحیح امکان پذیر نیست.کلماتی مانند: خود، باری، آخر، مگر، الحق، عمدا، همه و ... از این گونه می باشند.در تحقیق حاضر با بررسی واژه «خود» برخی از معانی این واژه را در متون نظم و نثر ذکر نموده ایم.کتاب های مورد استفاده در این تحقیق، از میان برخی متون نظم و نثر قرن چهارم تا هشتم برگزیده و نمونه هایی در متن با ذکر نشانی آمده است.