عرفان و فلسفه

«عرفان» واژه یی آشنا و پربسامد در فرهنگ شفاهی و مکتوب و دارای طیف معنایی گسترده یی است و همین امر موجب ابهام در کاربردهای گوناگون آن و بویژه کاربردهای تازه پیدای آن از قبیل «عرفانهای کاذب»، «عرفانهای نوظهور» و نیز بحثهایی مانند «نسبت دین وعرفان»، «نسبت عقل و عرفان» و «نسبت فلسفه و عرفان» شده است. این مقاله درصدد است با تبیین معنا و مفهوم عرفان و تمایز نهادن میان عرفان عملی و عرفان نظری و نیز بیان تمایز میان آن دو با علم عرفان عملی و علم عرفان نظری، مرز میان عرفان (علم عرفان نظری) با فلسفه و نیز تفاوت میان عرفان (علم عرفان عملی) با علم اخلاق را تا حدودی مشخص کند.

امروزه با توجه به رشد چشم گیر ترجمه بیش از هر زمانی ارتقای کیفیت ترجمه ها ضرورت پیدا کرده است. یکی از کم هزینه ترین و سودمندترین راه های دستبابی به این مهم، همانا نقد ترجمه است. همان گونه که مطالعه و مقابله ترجمه های بزرگان سودمند است، نقد آنان نیز خالی از فایده نیست. در این مقاله کوشیده ام تا قسمتی از لغزش های مترجم محترم استاد خرمشاهی در کتاب عرفان و فلسفه را بنمایانم و از این رهگذر قدمی کوچک و لرزان در مسیر نقد ترجمه بردارم.

بابا افضل، فرزانه سده ششم، در عین آنکه نقطه مرکزی هستی یا وجود انسان را نفس وی می انگارد، در همان حال او را هم صاحب خرد می بیند به گونه ای که جدا کردن این دو؛ یعنی نفس و خرد ره یافته از هم امری محال است. در دیدگاه بابا افضل ادراک و دریافت همان حقیقت است؛ از این رو در اندیشه این حکیم، خودآگاهی حرکتی است که انگیزه و شوق آن در خود نفس انسان پدید می آید. نفس به جهت هم سرشت بودن(همجنسی) با اسباب یاری دهنده روحانی، فقط از این اسباب می تواند بهره مندی شایسته یابد تا با شایستگی از نقصان و فرا افتادگی در چاه سار دنیا رهایی یابد و به جاودانگی و رستگاری دست پیدا کند. در اندیشه بابا افضل از آنجا که هر موجودی خاصیّتی دارد که فقط در مرتبه همان خاصیت می تواند کمال خاص خود را پیدا کند؛ با سعادت ها و شقاوت هایی که نه سعادت محض اند و نه شقاوت محض رو به رو می شویم. اماانسان متفکر خردمند در نهایت سلوک معرفتی خود و در پناه خرد می تواند به امن مطلق دست یابد.

نظریه بینامتنیت به حضور یک یا چند متن در متن دیگر می پردازد و در خوانش بینامتنی، بر متون پیش روی مخاطب تکیه می شود . یکی از مباحث مهم عرفانی که می توان روابط بینامتنی آن را در متون فلسفی و عرفانی جست وجو کرد، سیر نزولی و صعودی روح از موطن اصلی و بازگشت به آن است. نجم الدین رازی عارف قرن هفتمی و فلوطین فیلسوف و عارف یونانی مصری در آثار خویش به این موضوع پرداخته اند. هدف اصلی این پژوهش خوانش بینامتنی آثار این دو عارف فیلسوف است که به شیوه توصیفی و تحلیلی بررسی و نقد شده است. با وجود انتقاد صریح نجم رازی از فلاسفه و مخالفت با برخی از آرای آنان، در خوانش بینامتنی مبحث سیر نزولی و صعودی روح، وجوه اشتراک متعددی در اندیشه های وی و فلوطین دیده می شود. فلوطین و نجم رازی در مباحثی همچون مفهوم سیر نزولی و صعودی روح، نزول روح در پیوستن به قالب و تأثیر عشق، جذبه و عنایت الهی برای صعود، فناناپذیری روح، ناهمسانی ارواح در سیر نزولی و صعودی و ... با یکدیگر همسو هستند. پدید آمدن حجب و انجام گناه را به عنوان موانع سیر صعودی روح ذکر کرده اند. همچنین خودآگاهی و شکوفایی استعدادهای بالقوه را نیز به عنوان حکمت و پیامد سیر روح از دیگر وجوه اشتراک اندیشه آنان است. به رغم استشهاد فراوان رازی به آیات و احادیث، دریافت هایش درباره سیر نزولی و صعودی روح،  ترکیبی از بیان فلسفی و دریافت های عرفانی است.