فرایند خط مشی گذاری

خط مشی یارانه ای ایران پس از حدود 30 سال، در آخرین ایستگاه به تصویب و اجرای «قانون هدفمندی یارانه ها» رسید. پژوهش حاضر قصد داشت فرایند این تغییر عمده خط مشی یارانه ای ایران را با تکیه بر «چهارچوب ائتلاف مدافع» تبیین کند. طرح این پژوهش شامل جهت گیری فلسفی پساتحصّل گرایی، استراتژی مطالعه موردی، و روش تحلیلی «ردیابی فرایند» است. شواهد و سرنخ های برآمده از مصاحبه با 7 تن از نخبگان خط مشی و نیز اسناد و مدارک عمومی نشان داد که دو ائتلاف مدافع در خط مشی یارانه ای ایران وجود داشتند: «ائتلاف مصرف محور هدفمندی یارانه ها» بر آزادسازی یک باره قیمت های کالاهای اساسی و حامل های انرژی و حمایت از اقشار آسیب پذیر تأکید داشت و «ائتلاف تولیدمحور هدفمندی یارانه ها» بر آزادسازی تدریجی قیمت ها، لزوم حمایت از بخش تولید، و توجّه به راهکارهای غیرقیمتی اصرار می کرد.همچنین، شواهد حاکی از آن بود که تغییر عمده خط مشی یارانه ای ایران را می توان به چهار سازوکار علّی «چهارچوب ائتلاف مدافع» نسبت داد: «یادگیری از خط مشی، التهابات و شوک های بیرونی، شوک های درونی، و توافق مذاکره ای».

در مواجه با پرسش «در فرایند خط مشی گذاری چه اتفاقی رخ می دهد که خط مشی گذار به آنچه مورد انتظارش بوده است نایل نمی آید؟»، متون علمی به دنبال پاسخ به خود پرسش مذکور نبوده اند بلکه بیشتر مدلی برای دور نگه داشتن فرایند خط مشی گذاری از آسیب های احتمالی مربوط به نتایج پرسش فوق را دنبال کرده اند. این نوع پاسخ ها را می توان در انبوهی از مفاهیم متنوع یافت که در این پژوهش در چهار مفهوم انسجام خط مشی، دولت کل گرا، یکپارچه سازی خط مشی و حکمرانی شبکه ای طبقه بندی شده اند. هریک از مفاهیم چهارگانه از یک زاویه خاص و مبتنی بر ساختار حاکمیتی کشورهای مختلف دنیا به فرایند خط مشی گذاری نگریسته است. اما  در این پژوهش، مفهومی جدید تحت عنوان شکاف خط مشی ارائه شده است که در ذیلِ آن،  تعریف، گونه شناسی و چگونگیِ رخ داد آن را مطرح می کند.حاصل این پژوهش، شکاف خط مشی را «دخالت عوامل انسانی یا غیرانسانی در فرایند خط مشی گذاری که متأثر از مسائل و مشکلاتِ زیست بوم فرهنگ، ساختار و یا فرایند خط مشی گذاری سبب شوند خط مشی گذار ارشد به آنچه که انتظار آن را داشته است، نرسد» تعریف کرده و برای آن، دو گونه شکاف مفهومی و فرایندی  پیشنهاد داده است. همچنین، درخصوص چرایی شکل گیری چنین پدیده ای به دو بحث مجزا پرداخته است. بحث اول، دلایل ایجاد شکاف و بحث دوم عوامل ایجاد آن را بررسی کرده است.

بدون اندازه گیریِ امر تحت حکمرانی، سخن راندن از بهبود اگر گزاف نباشد، موضوعی به شدّت دشوار است. خط مشی گذاری عمومی، ابزار دولت ها در حکمرانی بر عرصه های مختلف جامعه است. خط مشی های عمومی که در راستای حل مسائل و برآورده کردن حوائج عامه تدوین و پیاده سازی می شوند، تنها در صورتی می توانند هدف غایی خود مبنی بر منفعت عمومی را محقق کنند که در فرایند مسئله شناسی، تدوین، اجرا و ارزشیابی، از کیفیت مطلوب برخوردار باشند. آگاهی از میزان کیفیت خط مشی های عمومی در هر یک از مراحل مذکور، نیازمند ابزار و سنجه های اندازه گیری دقیق و معتبر است. با مسلح بودن دولت ها به ابزار و سنجه اندازه گیری کیفیت خط مشی های عمومی، آگاهی از وضع موجود و حرکت به سمت وضع مطلوب، تسهیل خواهد شد. اهمیت این امر، هنگامی که سخن از عرصه فرهنگی جامعه باشد، دو چندان خواهد بود. در این پژوهش، با مبنا قرار دادن الگوی ارزشیابی فرایند خط مشی گذاری فرهنگی و با استفاده از روش شناسی ده مرحله ای ساخت سنجه اندازه گیریِ راتری و جونز (2007) و نظرخواهی از 10 خبره فعال حوزه فرهنگی، اقدام به طراحی سنجه اندازه گیری کیفیت خط مشی های فرهنگی در قالب پرسشنامه شده است. سنجه طراحی شده در قالب تعداد 55 سؤال، امکان سنجش کیفیت خط مشی های فرهنگی در پنج بُعد مسئله شناسی، راه حل گزینی، مشروعیت دهی، اجرا و ارزیابی را فراهم کرده است. بُعد مسئله شناسی، دارای مؤلفه ای به نام تعالی فرهنگی با چهار شاخص: تعمیق باورهای دینی و ارزشی، رشد اجتماعی، هویت بخشی و بصیرت افزایی است. بُعد مشروعیت دهی، دارای مؤلفه ا ی به نام پشتیبانی فرهنگی با دو شاخص: اقناع پذیری و حمایت قانونی است. مؤلفه های بُعد اجرا در خط مشی گذاری فرهنگی عبارتند از: بسترسازی نرم با شاخص هایی از قبیل تعهد و توانمندی مجریان. نهایتاً در بُعد ارزیابی، مؤلفه ا ی به نام نظارت هوشمند فرهنگی با شاخص هایی از قبیل نظارت هدفمند، مستمر و واقع نگر وجود دارد.

آموزش و پرورش پنجره ورود به سوی توسعه پایدار و کلید پیشرفت جامعه است و نقش آن در روند توسعه جوامع بسیار مهم و تعیین کننده است تا آنجا که تعلیم و تربیت از اصلی ترین نیازهای جوامع محسوب می شود. خط مشی گذاری در نظام آموزش و پرورش از اهمیتی بسزا برخوردار است، بدین منظور نیازمند الگوی خط مشی گذاری مدون و معتبر بومی برای تدوین، اجرا و پایش خط مشی های این نظام هستیم. هدف این پژوهش شناسایی ابعاد و مؤلفه های مدل مطلوب فرایند خط مشی گذاری در نظام آموزش و پرورش ایران است. در این پژوهش از روش کیفی و استراتژی تحلیل مضمون استفاده شده و برای پاسخ دادن به پرسشهای پژوهش، چهارده مصاحبه عمیق با خبرگان و صاحب نظرانی انجام شده که به روش هدفمند انتخاب شده اند. تحلیل داده ها در نهایت به احصای 62 مضمون پایه، 13 مضمون سازمان دهنده، 3 مضمون فراگیر و شکل گیری الگوی نظری انجامیده است. یافته های پژوهش نشان دادند که فرایند خط مشی گذاری در نظام آموزش و پرورش ایران مشتمل بر سه بعد تدوین، اجرا و ارزیابی است و مؤلفه های این فرایند شامل شناخت مسأله، شناخت محیط سازمانی، بهره مندی از تجارب گذشته، مشارکت بازیگران و ذینفعان و استلزامات اجرا در بعد تدوین خط مشی، حوزه راهبری، حوزه عملیاتی، مشارکت بخشی و فرابخشی و شرایط زمینه ای در بعد اجرای خط مشی و ارزیابی دروندادها، ارزیابی فرایندها، ارزیابی بروندادها و ارزیابی پیامدها در بعد ارزیابی خط مشی اند.

هدف: تعارض خط مشی به معنای عدم انطباق درونی خط مشی با اصول و استاندارهای خط مشی گذاری یا ناهماهنگی بین دو یا چند خط مشی با یکدیگر یا با اسناد بالادستی است که به انحراف عملکرد از هدف خط مشی و بروز پیامدهای ناخوشایند منجر می شود. هدف پژوهش حاضر، ارائه چارچوبی برای تبیین تعارض خط مشی در نظام خط مشی گذاری سلامت ایران است. روش: برای پاسخ به پرسش اصلی پژوهش، مبنی بر اینکه چه عناصری بر تعارض خط مشی در فرایند خط مشی گذاری نظام سلامت ایران تأثیرگذار است، از 13 خبره در قالب سه دور پرسش نامه دلفی نظرسنجی به عمل آمد. سپس، از طریق پرسش نامه دیمتل فازی، میزان اثرگذاری یا اثرپذیری متغیرها تعیین شد و در مرحله بعد، از روش مدل سازی معادلات ساختاری استفاده شد. بدین ترتیب، راهبرد این پژوهش آمیخته است. یافته ها: متغیرهای تعارض خط مشی های نظام سلامت بدین صورت شناسایی شد: تنظیمات عناصر درونی خط مشی، نوع شناسی بازیگران، خصوصیت های ایدئولوژیک، بسترهای اجرا، ویژگی های محیطی، ابزارهای ایجاد تعارض، مجاری شناسایی تعارض، راهبردهای حل تعارض و پیامدهای حل تعارض. در پایان، با استفاده از روش های کمی، روابط و جهت بین متغیرها و شدت اثر آنها در چارچوب تعارض خط مشی مشخص شد. نتیجه گیری: پیشنهاد می شود که خط مشی گذاران سلامت ضمن آموزش استانداردهای علمی خط مشی گذاری، عوامل مؤثر بر هر موقعیت تصمیم را شناسایی کرده و از راهبردهای مناسب برای مدیریت تعارض خط مشی استفاده کنند تا خط مشی هایی با کمترین تعارض غیرکارکردی و بیشترین انسجام و هم افزایی به وجود آید.

خط مشی گذاری گردشگری، در یک نگاه جامع، شامل سه مرحله ی اصلی تدوین، اجرا و ارزیابی است. در مسیر اجرای کامل خط مشی گردشگری، عوامل و شاخص های متعددی وجود دارند که شناسایی آن ها به منظور کارآمد کردن اجرای خط مشی گردشگری اهمیت ویژه ای دارد. در این مقاله، با توجه به پژوهش های انجام شده، دیدگاه دانشمندان مختلف و نظرخواهی از خبرگان صنعت گردشگری کشور، عوامل مؤثر بر اجرای خط مشی های گردشگری تعیین و بررسی شدند. در جمع بندی ابتدایی، 65 شاخص استخراج شد و طی دو مرحله ی نظرخواهی از پژوهشگران دانشگاهی، این تعداد به 40 شاخص تقلیل و تعدیل یافت. تعداد 83 نفر از پژوهشگران دانشگاهی به سؤال های این پرسش نامه پاسخ دادند. با توجه به تحلیل های آماری صورت گرفته به کمک نرم افزارهای SPSS و LISREL، پرسش های تحقیق بررسی شدند و مدل نهایی این تحقیق متشکل از هفت عامل که در دنباله خواهد آمد، پیشنهاد شد:   1. توجه به ویژگی های رفتاری و شخصیتی مجریان؛ 2. نظام اداری و بوروکراسی؛ 3. هدف گذاری و تدوین صحیح خط مشی؛ 4. تخصص و مهارت مجریان؛ 5. گروه های هدف و استفاده کنندگان؛ 6. حمایت از سوی مراجع قانونی–حقوقی؛ و سرآخر 7. انتخاب ابزار مناسب و منابع لازم برای اجرای خط مشی.