عیون اخبار الرضا (ع)

بر اساس این پژوهش، امام رضا (ع) مباحث مربوط به علوم قرآنی از جمله بیان آیات الأحکام، ذکر شأن و سبب نزول آیات و توضیح آیات متشابه را در جلسات مناظره ای که با صاحبان دیگر ادیان داشتند، مطرح نمودند. حضرت در اثبات عصمت انبیای الهی (ع) با در کنار هم نهادن آیاتی از قرآن کریم و هم چنین با استناد به روایتی از امام صادق (ع) از روش تفسیری قرآن به قرآن و قرآن به سنت استفاده نمودند. استدلال های کلامی حضرت در حوزه توحید، عصمت و امامت است. تبیین اراده خداوند با استفاده از براهین عقلی در مناظره امام رضا (ع) با صاحبان ادیان در اثبات عصمت انبیا (ع) کاربرد دارد. امام رضا (ع) در جلسه مناظره با علمای مرو، با استناد به حدیث منزلت، و با تطبیق آیه 87 سوره یونس بر امیرالمؤمنین(ع)، از روش تفسیری جری و تطبیق استفاده نمودند.

تربیت اخلاقی از اساسی ترین نیازهای جوامع بشری است؛ به طوری که دین بدون آن در دست یابی به اهدافش ناتوان است. قرآن کریم و به تبع آن معصومان(ع)، اهتمام فراوانی به اتمامِ مکارم اخلاق مبذول داشته اند. «تحلیل گفتمانی» به عنوان یکی از علوم بین رشته ای علوم انسانی، ساز و کاری عالمانه در کشفِ ارتباط بینِ «دیدگاه های فکری اجتماعی» و «ساختارهای گفتمانی» و استخراج پیام واقعیِ لایه های زیرین متن است. پرسش اساسی مقاله که به روش توصیفی، تحلیلی و آماری نگارش یافته، چیستی ارتباط فرهنگیِ کاربست واژگان قرآنی تربیتی، اخلاقی حضرت رضا(ع) با محوریت کتاب عیون است. دستاورد مقاله آن است که 30/1 درصد از کل واژگان کتاب عیون، واژه های تربیتی و اخلاقی است که با عنایت به این که «عیون»، تألیفی مستقل در حوزه تربیتی و اخلاقی نیست و مشتمل بر طیف گسترده ای از مطالب تاریخی، اجتماعی، اعتقادی و... است، این درصد قابل توجه است؛ همچنین اساسی ترین اهداف رسالت پیامبر(ص) در قالب وفورِ نسبیِ کاربست تک واژه هایی همچون: علم، ایمان، صدق، طاعت، تذکّر، حکمت، ذنب، ظلم، تقوا، اصلاح، تقّرب، معرفت، بصیرت، عدالت، اخلاق و... و «واژگان متناسب و هم آوا»، در بیان حضرت تجلی کرده است. آمار کمّی این کاربست ها، به وضوح، معنادار و نشانه لایه های زیرین اندیشه تربیتی، اخلاقی قرآن مدّ نظر حضرت و طبقه بندی مفاهیم دارای اولویت در باور این بزرگوار است.

شیخ صدوق(د. 381ق) از محدثان نام آشنای شیعه است؛ او برخی از اخبار و روایات مربوط به امام رضاR را در کتاب گران سنگ عیون اخبار الرضاR گرد آورده است. بخشی از این روایات، گزارش های مربوط به مناظرات امام رضاR است. در این نوشتار، با بررسی سند این روایات و با کمک کتاب های فهرست و رجال تلاش شده منابع مورد استفاده او شناسایی شوند. برخی از این منابع کتاب هایی درباره مجالس مناظره امام مانند کتاب مجالس الرضا مع اهل الادیان اثر حسن(یا حسین) بن محمد نوفلی هاشمی و کتاب الفرق بین الامه و الآل اثر ریان بن صلت قمی بوده است. برخی دیگر نیز درباره امام رضاR تألیف شده و مشتمل بر مناظرات ایشان نیز بوده است. کتاب وفاه الرضای اباصلت هروی را باید از این دست دانست. کتاب های احمد بن علی انصاری، حمدان بن سلیمان نیشابوری، صفوان بن یحیی بیاع سابری، محمد بن یحیی صولی، صالح بن ابی حماد کوفی و علی بن ابراهیم قمی از دیگر منابع شیخ صدوق در نقل مناظرات رضوی است. سند تعدادی از مناظرات روایت شده با شیوه اعتبارسنجی متأخران ضعیف شمرده می شود، اما از نگاه علمای متقدم معتبر تلقی می شود.

گام نخست پاسخ گویی استوار به شبهات، روش شناسی شبهه گری معارضان است. یکی از روش های شبهه گری مخالفان آموزه های شیعی، استناد به منابع حدیثی امامیّه است. دکتر ناصر قفاری، نویسنده کتاب «اصول مذهب الشیعه، نقدٌ و عرضٌ» نیز از این روش سود جسته است. نوشتار حاضر با استفاده از منابع کتابخانه ای و بهره از روش توصیفی-تحلیلی، در پی یافتن روش های شبهه گری قفاری بر آن دسته از آموزه های شیعی است که به کتاب «عیون اخبار الرضا علیه السلام» مستند شده اند. برای این منظور تمامی استنادات وی به این کتاب از منظر روش شناسی بررسی شده اند. دستاورد پژوهش این است که مجموعه شبهات وی در سه رده تعارض نمایی میان احادیث، تعارض نمایی احادیث با قرآن و نیز مغالطه، قابلیّت ارزیابی روشی دارند. مواردی چون تقطیع، فهم نامناسب واژگان، عدم توجه به خانواده حدیث و بزرگ نمایی آسیب های گریبانگیر حدیث در رده اول می گنجند. هم چنین درک نادرست از مفاهیم قرآنی و تقطیع حدیث، سبب تعارض نمایی روایات با قرآن شده است. در حوزه مغالطات نیز مواردی چون انحصارگرایی، مغالطات واژگانی و نیز مغالطه دلیل بیگانه، سه گونه پربسامد در روش شبهه گری قفاری ارزیابی می شوند.