شعر کهن فارسی

تصحیح و شرح حدیقه الحقیقه دشواری های بسیاری را در بر دارد. هم باید بر ویژگی های محتوایی متن مسلّط بود و هم بر ویژگی های زبانی و لفظی آن. در ویراست تازه این متنِ مهم آشفتگی ها و کاستی های فراوانی به چشم می خورد که با توجّه به خود متن و قواعد کهن شعر فارسی در مقاله پیش رو به اصلاح برخی از آن ها پرداخته ام. در بسیاری از بیت ها وزن دچار اختلال شده است. حرکت گذاری برخی از بیت ها نادرست است. بسیاری از بیت ها بد خوانده شده است و این بدخوانی در شرح نیز بازتاب یافته است. قافیه های برخی از بیت ها اشکال دارد. دو مصحّح این ویراست که از تشخیص صورت های درست بازمانده اند برخی از این اشکالات قافیه ای را مربوط به سبک شاعری سنائی دانسته اند امّا اغلب چنین نیست و با توجّه به اصول شعر کهن فارسی و آگاهی های مربوط به تاریخ زبان می توان صورت درست برخی از بیت ها را یافت و به تحلیل درستی از چگونگی قافیه پردازی در آنها دست یافت. در این مقاله بر جنبه سخنوری سنائی تأکید ویژه ای شده است و با سند و استدلال آشکار گردیده است که اغلب اشکالات قافیه و وزن حدیقه از اشتباه کاتبان و مصحّحان سرچشمه گرفته است و نباید آن ها را نمودهایی از سبک شعر سنایی به شمار آورد.

سخن گفتن از عشق آن هم با آن دل انگیزی در نگاه اول، سهل و در چشم انداز دیگر کاری دشوار است «که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل ها». دشوارتر از آن رو که پدیده ای نفسانی است که تا تجربه نشود، درک آن مشکل است و مهرانگیز از آن رو که پاک ترین احساسات انسانی است. در اهمیتش باید گفت که عشق نیز حماسه ای است که لطافت آن در منش و روح پهلوان تبلور می یابد. در این میان، شاهنامه کتابی است که از زندگی حرف می زند، بنابراین هرچه در زندگی هست، در این کتاب هم هست، از جمله عشق. در شاهنامه با عشق، به طور طبیعی روبرو هستیم؛ با مشارکت جسم و جان، هر جا زنی است و مردی، در آن غریزه ذاتی انسان تلطیف شده و با تمدّن آراسته گردیده و برجسته ترین نمونه آن در بخش پهلوانی شاهنامه، دلدادگی زال و رودابه است. مقاله حاضر با روش توصیفی- تحلیلی، به معرفی عاشقان و مرگ آنان در شاهنامه و همچنین به بیان سختی ها و مشکلات پیش روی آنان پرداخته است.

در این جستار نخست از اهمیت توجه به شیوه های قافیه بندی شاعران سخن می رود و نشان داده می شود که در کنار پای بندی به کهن ترین دستنویس ها هنجارهای قافیه پردازی را نیز در کار تصحیح باید مورد توجه قرار داد. برای اثبات این مطلب نمونه هایی از شعر خاقانی و حافظ به دست داده می شود و سپس به بخش اصلی کار که به تصحیح برخی بیت های آسیب دیده ویراستِ خالقی مطلق از شاهنامه اختصاص دارد، پرداخته خواهد شد. در این بررسی کوشش شده است که ملاک های تصحیح متن از نظر دور نیفتد و صحت و اصالت متن فدای زیبایی قافیه نشود.

تعیین تلفظ لغات بر اساس وزن عروضی و قافیه، از دیرباز در میان ادبا و لغت نویسان فارسی، مطرح و محل بحث بوده است، و در دوره معاصر نیز مصححانِ آثار کهن فارسی به این مقوله توجه نشان داده اند. اخیراً وحید عیدگاه طرقبه ای (1399)، پژوهشی جامع در این باب، با عنوان تلفّظ در شعر کهن فارسی، به طبع رسانده که در آن، یافته های فراوانی در زمینه تلفظ های شاذ و گویشی، به همراه برخی پیشنهادهای تلفظی ارائه شده است. در مقاله حاضر برخی حدس های مؤلف کتاب، بر مبنای ملاحظاتی لغوی، رد شده و مورد نقد قرار گرفته است. از آنجا که این ملاحظات، ناظر به تلفظ لغات است، فرای نقد کتاب و در چشم اندازی کلی، می تواند در سایر پژوهش های مشابهِ آتی مورد استفاده قرار گیرد. مرور این شواهد، گویای چند خطا و ضعف روش شناختی در این اثر است: نخست، غفلتِ مؤلف است از پاره ای واژه های زبان های ایرانی میانه و نو. دوم، گرایش وی به نظام سازی، به قیمت چشم بستن بر پاره ای استثناها؛ اشکالی که با ادعای «استقرای تام» و نقد «نگاه یک سان ساز و تعمیم گر» در پژوهش ایشان، در تضاد است. سرانجام، باید به مهم ترین مورد اشاره کرد که غلبه نوعی درک تجویزی از مسائل آواییِ گویشی است.