آینه میراث

پس از پیدایش تمدن اسلامی، دانشمندان ایرانی که در شکل گیری آن نقش مهمی داشتند، آثار خود را به زبان های عربی و فارسی نوشتند. برخی از این آثار را دانشمندان دیگر از فارسی به عربی یا بالعکس ترجمه کردند و در مواردی هم خود نویسندگان به ترجمه یا تألیف دو باره اثر خویش به زبان دیگر، پرداختند. از سوی دیگر، در عصر حاضر، پژوهشگران متون اسلامی به هنگام تصحیح متون از ترجمه های آن ها نیز بهره گرفته و بدین ترتیب بر دقت و کیفیت کار افزوده اند. در این مقاله پس از اشاره به سهم دانشمندان ایرانی در حوزه تمدن اسلامی و آثار آن ها، نمونه هایی از ترجمه های یاد شده معرفی خواهند شد. در ادامه بحثی در باره برخی از تلاش های پژوهشگران ایرانی در تصحیح متون و جایگاه آن ها در تحقیقات اسلامی و ایرانی مطرح می شود و نمونه هایی از استفاده مصححان ایرانی از ترجمه متون در تصحیح متن (به ویژه در شناسایی افتادگی ها یا قرائت های دشوار) نیز ارائه خواهد شد.

قوامی رازی، شاعر شیعی روزگار سلاجقه، تنها شیعی سرای سده ششم است که نسخه ای از دیوانش خوشبختانه برجای مانده است. این نسخه در موزه بریتانیا نگهداری می شود و همان است که اساس تصحیح دیوان شاعر به کوشش سید جلال الدین محدّث ارموی در سال 1334 قرار گرفت. نسخه مزبور از ابتدا و نیز اواسط، افتادگی هایی دارد که نشان می دهد بخشی از اشعار قوامی از آن ساقط است. رفته رفته با بررسی محتویات سفینه های شعری، اشعاری از قوامی یافت شد که اثبات کرد نباید از بازیابی برخی سروده های گمشده او ناامید بود. در بررسی پیش رو، وضعیت نسخه بریتانیا، انتساب سروده های بازیابی شده به قوامی رازی، دسته بندی قصاید قوامی و نیز عرضه متن یک قصیده نونیه بازیابی شده از او، مدّ نظر بوده است. قصیده ای که در این نوشتار عرضه خواهد شد، به سبب اشتمال بر انتقادات تند از مظاهر اجتماعی و سیاسی عصر سلاجقه، در میان سروده های برجای مانده از شاعر برجستگی دارد و به نظر می رسد در همان حوالی عصر زیست او، سانسور و از دیوانش حذف شده است.

شیخ بهایی از عالمان شیعی نام آشنای دوران صفوی است. از جمله آثار وی رساله ای تحت عنوان «اثبات وجود صاحب الزمان علیه السلام» است که نسخه ای کامل از آن تاکنون در دسترس نبوده است. اخیراً نسخه ای خطی از این رساله در کتابخانه شخصی آیت اللّه هادی مدرس طهرانی (متوفای 1294ق) یافت شده است. در این مقاله پس از اثبات صحت انتساب نسخه نویافته به شیخ، برای نخستین بار متن و ترجمه کامل آن ارائه می شود.

هجو که در تاریخ ادبیات فارسی میان اکثر شاعران رواج داشته، گاه متوجه شعر آن ها می شده است. از معروف ترین رساله های اعتراضیه یا هجو شعرها، رساله سهواللسان شریف تبریزی (شاعر قرن دهم هجری) در خرده گیری از شعر استادش لسانی شیرازی است. حیدری تبریزی نیز در پاسخ و ردّ آن، در رساله لسان الغیب ، به شریف اعتراض کرد؛ اما صادقی بیک افشار، نقاش و شاعر عصر صفوی (940 1018 یا 1022ق) در رساله ای با عنوان هجو ثالث ، لسان الغیب را مورد اعتراض و خرده گیری قرار داد. در این مقاله پس از معرفی شاعران دخیل در این ماجرا، متن رساله هجو ثالث صادقی بیک که از روی نسخه موجود در کتابخانه اهدایی محمد نخجوانی به کتابخانه ملّی تبریز (به شماره 36) و با مقابله آن با نسخه کتابخانه ملّی ملک (به شماره 6325) تصحیح شده است، ارائه می شود.

با توجه به ارتباط تنگاتنگ نقد ادبی و بلاغت، و نظر به اینکه شعر و ادب و علوم بلاغی ایرانیان، در رشد و بالندگی و گسترش، سخت تحت تأثیر و نفوذ فرهنگ اسلامی و عربی قرار گرفته است؛ نگارنده در این پژوهش کوشیده است براساس منابع معتبر، به اجمال و به شیوه توصیفی تحلیلی، ابتدا عوامل و آبشخورهای مؤثر در شکل گیری و تدوین مباحث بلاغی عربی را بررسی کند و سپس سیر تحول و تطور این علوم را به شکل نقد تاریخی بکاود. به همین منظور در این مقاله کیفیت بلاغت  اعراب جاهلی و بلاغت بعد از اسلام، و نیز نقش اسلام و قرآن و علمای دینی و ادیبان، و نقش برجسته ایرانیان و یونانیان در بلاغت عربی بررسی  و تحلیل شده است. سرانجام از میان انبوه آثار تألیف شده در باب نقد بلاغی، تنها آن تعدادی که در علم بلاغت نقش مؤثرتری داشته اند، به ترتیب تاریخی ذکر شده و آثار برجسته مورد تعمق و تأمل بیشتر قرار گرفته اند.

دیوان ملا طاهری نایینی یکی از گنجینه های خطی است؛ نسخه منحصربه فردی که مرحوم محمد نخجوانی آن را وقف کتابخانه مرکزی تبریز کرده است. طاهری از شاعران عصر صفوی و معاصر شاه عباس اول بوده است. با توجه به ویژگی های بیانی و مختصات فکری، او را باید پیرو سبک عراقی دانست. طاهری نایینی را می توان از بزرگ ترین پیروان حافظ دانست، از آن جهت که در ۱۹۰ غزل از ۲۵۲ غزل خود از خواجه استقبال کرده است. رایج ترین وزن غزل او همان محبوب ترین وزن غزل های حافظ است و واژه های کلیدی مشترکی با حافظ دارد، نظیر: رند، شیخ، پیر مغان، و واعظ. او به برخی از نظام های زیبا شناسی حافظ توجه کرده و از آن ها بهره برده است، نظیر چند صدایی بودن غزل (صداهای مختلفی چون عرفان، عشق، طنز اجتماعی و... را در یک غزل می گنجاند)، پارادکس، طنز، و انتقاد اجتماعی. استعمال وصف ها و ترکیب های تازه و بدیع، ذوق و تخیل شاعرانه و قدرت پیوند اندیشه و تخیل نشان می دهد که طاهری شاعری است درخور توجه و معرفی و شناساندن او و دیوانش کاری است بایسته.

انتساب شعری (قصیده، غزل، و...) به دو یا چند شاعر در تاریخ ادبیات فارسی نمونه های فراوانی دارد. ادبای ما معمولاً برای تعیین درستی و نادرستی نسبتِ چنین اشعاری به یک شاعر روش هایی به کار بسته اند که بر معیارهای ذوقی و شخصی استوار بوده است و در این زمینه آیین عملی و قابل اتباعی طرح نکرده اند. امروزه توسعه دانش های سبک شناسی و زبان شناسی ابزارهای شناختی تازه به دست می دهند که به کمک آن ها به شیوه خرسندکننده ای می توان متون گذشته را ارزیابی کرد و گوینده واقعی شعری را باز شناخت. از جمله قصایدی که به دو گوینده هم روزگار و همشهری نسبت داده شده است، قصیده ای است که در دیوان سنایی غزنوی و سید حسن غزنوی آمده است. در این مقاله با شناسایی و معرفی عواملی که چنین اشتباه و التباسی را پیش آورده اند، قصیده را از منظر نسخه شناسی و سبک شناسی بررسی کرده ایم و صحت نسبت آن را به سید حسن غزنوی نشان داده ایم. در پایان نیز با عرضه صورت تازه ای از قصیده خطاهای آن را در دیوان چاپیِ شاعر باز نموده ایم.

کتاب آرایان ایرانی با توجه به سابقه ای که پیش از ظهور اسلام در نقاشی داشتند، از سده های چهارم و پنجم هجری به بعد برای لذت بخشیدن به جان و روح انسان، نخست مصحف ها و سپس نسخه های دیگر خطی را مذهَّب و مصوَّر ساختند. در ابتدا نقوش به کار رفته در حوزه کتاب آرایی ایرانی اسلامی ساده و مطلق با رنگ های محدود و به ویژه زر ناب بود و از قرن ششم هجری به بعد عناصر رنگی متنوع دیگر اضافه شد. از این زمان به بعد سبک ها و مکتب های هنری متعددی همچون شیراز، هرات، تبریز و اصفهان پدید آمد که هر کدام از ویژگی های متمایز و منحصر به فردی برخوردار بود. از مهم ترین و فعال ترین مراکز نگارگری و تذهیب ایران از اواسط قرن هشتم هجری تا پایان سده چهاردهم، مکتب شیراز بوده است. هنرمندان شیراز براساس تجارب گذشتگان، هنر نگارگری و تذهیب و رنگ آمیزی را ادامه دادند و در دوره های مختلف نیز نوآوری هایی بر آن افزودند. در دوران آل اینجو و آل مظفر (قرن هشتم هجری) تذهیب مکتب شیراز در آغاز ساده و با رنگ اصلی مایه طلایی و آبی لاجورد بود و کم کم در کیفیت خطاطی و سبک خوشنویسی، نوع و کیفیت کاغذ و رنگ مایه تحولاتی به وجود آمد. در دوره تیموری رنگ ها متنوع تر، پخته تر و لطیف تر شد و متون ادبی و علمی هم مورد تزئین قرار گرفت. در دوره صفویه طرح های اسلیمی همراه با برگ های ریز و پیچیده با شاخ و برگ در خطوط ظریف و جذاب افزوده شد. در دوره زندیه تنوع رنگی بیشتر و رنگ ها تند و دقت در آن ها کم شده و از عناصر تزئینی بیشتر استفاده شده است. مکتب شیراز در عهد قاجار به اوج و درخشش کم نظیر خود رسید.

در این جستار نخست از اهمیت توجه به شیوه های قافیه بندی شاعران سخن می رود و نشان داده می شود که در کنار پای بندی به کهن ترین دستنویس ها هنجارهای قافیه پردازی را نیز در کار تصحیح باید مورد توجه قرار داد. برای اثبات این مطلب نمونه هایی از شعر خاقانی و حافظ به دست داده می شود و سپس به بخش اصلی کار که به تصحیح برخی بیت های آسیب دیده ویراستِ خالقی مطلق از شاهنامه اختصاص دارد، پرداخته خواهد شد. در این بررسی کوشش شده است که ملاک های تصحیح متن از نظر دور نیفتد و صحت و اصالت متن فدای زیبایی قافیه نشود.

مقاله حاضر نگاهی است بر زندگی و شعر میرزا علی رضا تجلی شیرازی (اردکانی)، از علما و شعرای نیمه دوم قرن یازدهم هجری و معرفی ده نسخه خطی از دو مثنوی معراج الخیال و وصف کشمیر ، دیوان اشعار وی. این مقاله شامل مقدمه، پیشینه تحقیق، زندگی و روزگار تجلی، معرفی آثار، نسخ خطی، سبک شعری و ویژگی های آن، وزن شعر، قافیه و ردیف، شاعران هم عصر تجلی، و نتیجه گیری است. این شاعر پیرو سبک هندی، در اردکان فارس به دنیا آمد، مدتی در اصفهان زیست، سفری به هند کرد و سرانجام به زادگاهش بازگشت. از وی آثاری به نظم و نثر باقی مانده است که بخشی از آن ها به چاپ رسیده و بخشی دیگر هنوز نشر نیافته است. محور اصلی این مقاله معرفی نسخه های خطی دو مثنوی معراج الخیال و وصف کشمیر و دیوان اشعار این شاعر است.

یکی از ترجمه نویسان در دوره قاجاریه که کتب او مرجع شناسایی بسیاری مؤلفین و بزرگان ایران شده است حاج زین العابدین شیروانی است. وی به بسیاری از شهرهای جهان اسلام سفر کرده است و با تعداد زیادی از اصحاب ملل و نحل دیدار داشته است. کتاب شناسی آثار شیروانی و بازشناسی چند اثر از وی در مقدمه مقاله آمده است. این مجموعه خطی از کتابخانه ملی شامل زندگینامه خودنوشت زین العابدین شیروانی حاوی مطالبی ناب و منحصر به فرد است که تاکنون چاپ نشده است. نامه ای از وی به مولوی کرمان نشاندهنده برخوردهای صورت گرفته میان او و یکی از رجال متصوفه زمان خود می باشد که بسیار مهم می نماید. همچنین کرسی نامه نعمت اللهیه از یکی از شیوخ این سلسله به نام ثابتعلی قهفرخی مستندی است که علاوه بر ذکر اقطاب این سلسله، حاوی مدح زین العابدین شیروانی نیز می باشد.