مجتبی مینوی

مجتبی مینوی (1282-1355) از چهره های شاخص فرهنگی کشور، برآیند دو پایگاه «حوزه کلاسیک مدرسی» و «نهاد تحقیقی و دانشگاهی» است. مطالعات گسترده او در تاریخ و ادب و فرهنگ و متون سبب گردید تا با عنوان منتقدی برجسته شناخته شود. یکی از حوزه های مطالعه و تحقیق او در متن، مربوط به «تصوّف و عرفان» است. نوشته های او در باب آزادی، تسامح، عبرت آموزی از تاریخ و مانند آن، بر ناظر بودن دیدگاه او در عرفان و تصوّف صحه می گذارد. همین شیوه تحقیق مینوی، نگاه انتقادی او را نیز در پی دارد و تفاوت نگرش او را با دین پژوهان و صاحب نظران حوزه عرفان و تصوّف – همچون هانری کربن و سید حسین نصر که به تفکّر فرا تاریخی تأکید می ورزند- آشکار می سازد.

دیوان ناصر خسرو و با تصحیح استاد مجتبی مینوی و دکتر مهدی محقق از جمله آثار منقح متون فارسی است که با شیوه علمی و متد تحقیق و تصحیح فراهم آمده است. مع هذا ارزش های این متن صرفاً در مقام تصحیح باقی    نمی ماند، بلکه با ژرف نگری بیشتری می توان دریافت که این دو استاد برجسته- با تبحّر در تاریخ، کلام، فلسفه و ادبیات فارسی نیز با تسلط کامل به زبان و ادب عربی- اثر ویژه ای را باز تولید کرده اند؛ به گونه ای که کار تصحیح متن حاضر، علاوه بر گزارش و تحلیل به  تفسیر و حتی تأویل متمایل می شود یا قابلیت فهم و تأویل بیشتری پیدا می کند. آگاهی استاد مینوی از تاریخ و فرهنگ و به ویژه متن شناسی و تصحیح متن، همراه با تبحّر دکتر محقق در کلام، و آگاهی از نحله ها و فرق اسلامی و علوم عصر، سبب شده شعر و اندیشه ناصر خسرو  بازنمایی واقعی تری بیاید. کار استاد مینوی در روش شناسی و جست و جو برای قطعیت متن با طرز دکتر محقق در شناسایی جوهر و هستی شعر ناصر خسرو، گویای دو رویکرد توأمان در متن است. نگاه دوم به متن (شیوه دکتر محقق) افزودن بر قابلیت فهم بیشتر به استمرار معنا و تفسیر مدد می رساند. در جستار حاضر دو رویکرد و تبحّر ویژه استاد مینوی و استاد محقق در تصحیح متن با این هدف بررسی شده که تلفیق و برآیند آن می تواند راهنمای ارزنده ای برای محققان در حوزه تصحیح باشد.

مقاله حاضر گزارشی از فعالیتهای میراثی استاد دکتر مجتبی مینوی است . نویسنده در این مقاله تلاش نموده ضمن طبقه بندی این فعالیتها در حوزه فهرستنگاری، تهیه میکروفیلم، تصحیحات متون کلاسیک و مقالات و یادداشت های  او در این حوزه به معرفی و سابقه این نوع فعالیتها توسط ایشان بپردازد. در پایان بر اساس سندی نویافته فهرست کتب عکسی که توسط مرحوم مجتبی مینوی در سال ۱۳۳۱ش. تحویل کتابخانه ملی شده است بازخوانی، تصحیح و ارائه شده است.

تحقیق درباره فرهنگ و تاریخ ایران باستان در چند دهه نخست سده چهاردهم هجری بیش از پیش رونق گرفت و چند تن از استادان و پژوهشگران معاصر کشور تمام یا بخشی مهم از پژوهش های خود را به آن اختصاص داده اند. مجتبی مینوی از همان نخستین پژوهش هایش تا واپسین آنها همواره توجهی خاص به ساحت های مختلف تاریخی، فرهنگی، ادبی و زبانی این دوره داشته و آثار متنوعی در این زمینه ها تألیف، تصحیح و ترجمه کرده است. در پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیلی، مجموع آثار مینوی در حوزه ایران باستان، دسته بندی و تحلیل می شود. در علاقه مندی و گرایش مینوی به ایران باستان، عواملی چون ترویج ملّی گرایی از سوی دستگاه حاکم، بهره مندی از محضر چندتن از استادان مطرح معاصر، حشر و نشر با جمعی از مستشرقین علاقه مند به این دوره تاریخی، و عضویت در گروه ربعه نقش داشتند. او ضمن تأکید بر پیوستگی و مداومت فرهنگ و تاریخ ایران، زبان ایرانیان در تمام ادوار تاریخی، از زبان فارسی باستان تا فارسی جدید و تمام گویش ها و زبان های وابسته به آن را ستون و رکن عمده فرهنگ و تمدن ایرانی، و زبان فارسی جدید را یکی از پایه ها و رکن های استوار ملّیت ایران می دانست. با این رویکرد، بخشی از پژوهش های مینوی در شرح و تحلیل یا تصحیح متون برآمده از فرهنگ و تاریخ ایران باستان، به ویژه شاهنامه فردوسی است و بخشی دیگر به قلمرو زبان فارسی تعلق دارد.