معماری ایرانی- اسلامی

گنبدها و تناسبات آن ها نقش مهمی در چشم نوازی معماری اسلامی بازی می کنند. هدف این مقاله رمزگشایی از دلایل جذابیت گنبدها و یافتن پاسخ به پرسش هایی از این دست است: تناسبات چه اهمیتی در معماری دارند و چه عواملی باعث تغییر تناسبات فرم بیرونی گنبدهای ایرانی می شوند؟ چه نسبتی از اجزای تشکیل دهنده چفد گنبدها، با استقبال مواجه می شود؟ مقاله ابتدا به مطالعه و طبقه بندی مفهوم تناسب، انواع گنبد و متغیرهای مؤثر در بازتولید شکل بیرونی گنبدها پرداخته و سپس به ارزیابی تجربه زیبایی شناسانه آزمودنی ها با محرک های بصری دستکاری شده در بخش شانه و آوگون گنبد، با روش تحلیلِ واریانس با اندازه گیری مکرر یک و چندعاملی، اقدام نموده است. در انتخاب گنبدها، دقت شده تا انواع گنبدهای انتخاب شده، از نمونه هایی باشند که فرم آن ها برای آزمودنی های ایرانی شناخته شده تر هستند. همچنین برای بررسی تأثیر عواملی مانند نور یا مصالح، سه نوع پیش پرسشنامه توزیع شده است. آزمودنی ها ‒ شامل 86 نفر (46 پسر و 40 دختر) و (41 دانشجوی معماری و 45 دانشجوی غیرمعماری) ‒ از بین دانشجویان همه دانشکده های دانشگاه هنر اسلامی تبریز و به روش دردسترس انتخاب شدند و در آزمون رایانه ای که با نرم افزار اُپن سِسمی، که ویژه این پژوهش طراحی و کدنویسی شده بود، شرکت داده شدند. یافته ها نشان می دهند که به ویژه در گنبدهایی که آوگون داشتند، می توان رابطه معناداری ( 2 ± 0 .06 ) بین ترجیحات زیبایی افراد و تناسبات ابعاد تشکیل دهنده گنبدها مشاهده نمود. این مقاله نشان می دهد زیبایی گنبدهای ایرانی- اسلامی، ویژگی تصادفی نیست و از قواعد و اصول زیبایی شناسانه مشخص پیروی می کند.

بیان مسأله: ظرافت ازجمله مفاهیم پردامنه و جهان شمول است که در هنر و معماری اهمیت فراوانی دارد؛ بااین حال به لحاظ نظری، ماهیت و جنبه های وجودی آن چندان مورد واکاوی قرارنگرفته است. هدف: پژوهش حاضر با هدف بازشناسی جایگاه ظرافت و مطالعه نحوه کاربست آن در طراحی آثار معماری، به عنوان یک دستمایه هنری صورت پذیرفته است. در این راستا با بهره گیری از روش توصیفی - تحلیلی تلاش می کند ضمن بازشناسی مفهوم، به ردیابی و احصای انواع ظرافت به کاررفته در معماری ایرانی - اسلامی اقدام کند. روش تحقیق: در گام نخست نظرات اندیشمندان درباره چیستی ظرافت از دو منظر فلسفه هنر و طراحی مهندسی بررسی شده است. آنگاه به تدوین مدلی از ظرافت ادراکی با استفاده از مفهوم ماده (توده/ جرم) و مطالعه ویژگی های کالبدی و ادراکی پرداخته و در گام بعد با کاوش در امکان های مختلف اطلاق صفت ظرافت به معماری در متون مختلف و تطبیق با مدل تهیه شده، انواع آن شناسایی و در دو نمونه گنبد سلطانیه و مسجد شیخ لطف الله مورد تحلیل قرار گرفته است. نتیجه گیری: زمینه های مختلف نمودیابی ظرافت دست کم در سه سطح، قابل طبقه بندی است: در سطح کلان شامل ظرافت در شاکله هندسی بنا به معنی فرایند و نظام شکل گیری، آرایش فضایی، چیدمان و نحوه استقرار عناصر است؛ در سطح نیمه کلان شامل ظرافت سازه؛ و ظرافت شکل عناصر و ارگان ها؛ و در سطح خرد، شامل ظرافت مصالح پوسته ازنظر رنگ، جنس و بافت؛ و ظرافت جزئیات ازنظر اتصالات و مرزها می شود. لذا با توجه به گستردگی و تنوع کاربرد، می توان گفت جایگاه کیفیت ظرافت در معماری فراتر از بیانِ وابسته به یک سبک خاص است. شیوه کار معماران ایرانی برای دستیابی به ظرافتِ کالبدی در انواع معرفی شده، می تواند الگوی مناسبی برای فرایندهای طراحی و ساخت در معماری امروز ایران باشد.

با فراموش شدن الگوی معماری ایرانی در مسکن معاصر رنگ اسلامی بودن از مسکن ایرانی زدوده شده است. از این رو ساخت و سازهایی به چشم می خورد که از الگوی سنتی مسکن ایرانی که آمیخته با فرهنگ غنی ایرانی- اسلامی بوده فاصله گرفته اند. هدف پژوهش حاضر بررسی و تحلیل خانه های بافت تاریخی شهر گرگان بر اساس دیدگاه سبک معماری ایرانی- اسلامی و اثرگذاری تحولات سبک معماری مدرن بر معماری ایرانی می باشد. نوع پژوهش کاربردی- تطبیقی و روش بررسی آن، تفسیری- تاریخی است. جامعه آماری پژوهش واحدهای مسکونی واقع در بافت تاریخی شهر گرگان و حجم نمونه بر اساس فرمول کوکران 322 محاسبه شده که با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی ساده اقدام به توزیع پرسشنامه ها شده است. جهت تجزیه و تحلیل داده ها و تحلیل آمارها از نرم افزارهای آماری SPSS، Excel و آزمون-های آماری T تک نمونه ای و ضریب همبستگی پیرسون استفاده شده است. نتایج حاصل از آزمون پیرسون نشان می دهد که شاخص های وضعیت اشراف و دید داشتن با میزان ضریب 0.357، آسایش زندگی با ضریب 0.483، محرمیت با ضریب 0.297 و شاخص وضعیت امنیت تردد زنان و کودکان با میزان ضریب 0.142 در ارتباط با وضعیت سکونت ساکنین در خانه ها و بافت تاریخی شهر گرگان، بیانگر رابطه معنادار و مستقیمی می باشد. همچنین نتایج حاصل از آزمون tتک نمونه ای نیز نشان می دهد که در سطح 95 درصد بین میزان رضایتمندی ساکنین از زندگی در بافت تاریخی با وضعیت دسترسی به خدمات و امکانات، حس تعلق به مکان، مؤلفه های زیست محیطی، متغیر سرزندگی و روابط همسایگی رابطه معنادار و تأثیرگذاری وجود دارد.

یکی از مسائل مهم در شهرهای ایرانی- اسلامی، شیوه معماری رایج در آنها است که بویژه در تطابق با نیازهای معاصر، چالش برانگیز به نظر می رسد. به گونه ای که کم توجهی به ابعاد و شاخص های معماری اسلامی در شهرهای اسلامی ایران معاصر با توجیه پردازش به نیازهای روز، علاوه بر اینکه موجب شکل گیری ساختارهای شهری نامتجانس شده، به رفع نیازهای موجود نیز کمکی نکرده در همین راستا هدف پژوهش حاضر تبیین و ارزیابی شاخص های معماری ایرانی- اسلامی در سیمای معاصر شهر کرمانشاه است که از لحاظ هدف از نوع کاربردی و از منظر ماهیت به صورت آمیخته (کیفی – کمی) بوده جامعه آماری پژوهش 382 نفر از شهروندان و 30 نفر از کارشناسان بوده است. به منظور تجزیه و تحلیل از روش مدلسازی تفسیری – ساختاری و نرم افزار میک مک بهره گرفته شد. نتایج پژوهش نشان داد که شاخص پرهیز از بیهودگی نسبت به سایر ابعاد، وضعیت بدتری داشته و شاخص درون نگری وضعیت بهتری است که با توجه به خصوصیات فرهنگی منطقه، قابل انتظار می باشد. طبق نظر کارشناسان نتایج حاصل از مدلسازی ساختاری تفسیری نشان داد که از بین 16 عامل، 12 عامل تأثیرگذاری بیشتری بر معماری شهر کرمانشاه دارد و شاخص های مردم واری، نیارش و درون نگری از جمله مهمترین شاخص هایی هستند که باید در ساختار شهری معاصر کرمانشاه و سیاست گذاری های خرد و کلان در مقیاس های معماری و شهرسازی اسلامی در این رابطه، مورد توجه قرار گیرد. در ضمن، لازم به ذکر است نتایج حاصل از نرم افزار میک مک نشان می دهد که همه مولفه های مذکور از متغیرهای پیوندی می باشند که دارای تاثیرپذیری و تاثیرگذاری قابل توجهی در نظام متغیرهای پژوهش هستند.

تاریخ معماری ایرانی- اسلامی همیشه مملو از شگفتی و آثار باشکوهی بوده که هنرمندان این سرزمین با بهره جستن از دانش هندسه و اصول آن به خلق آن ها دست یافته اند. هندسه در طراحی این آثار زبان مشترک تمام معماران بوده است. از طرفی با پیشرفت تکنولوژی و ظهور دانش نوین هندسه روش های طراحی جدیدی پا به عرصه ظهور گذاشته اند. معماری پارامتریک یکی از رویکردهایی است که بررسی رابطه میان توده ها و شکل های پیچیده را در فضای رایانه میسّر می سازد. با توجه به اصول و قواعدی که برای این رویکرد توسط صاحب نظران ارائه شده است، به نظر می رسد شکل گیری این آثار منتج از بکارگیری تفکّر طراحی پارامتریک از برنامه ریزی تا طراحی بوده است. بررسی این اصول در دانش معماری به دلیل گستردگی و تنوع در حوزه های مختلف آن از جمله بخش های عملکردی، سازه ای و ...، کاری بس دشوار است، به همین خاطر پژوهش پیش رو این فرآیند را در اقامتگاه های موقت (کاروانسراها) بررسی می کند. هدف از پژوهش کنترل و بازآفرینی قواعدی است که هنرمندان ما به صورت کاملاً اصولی و مطابق با معیارها و شرایط موجود بکار برده اند تا آثار شگرفی که پاسخگوی نیازهای عصر خود باشد، به وجودآورند. در همین راستا با استفاده از نرم افزار گرس هاپر، پارامتروار بودن این بناها کنترل شده است. داده های این تحقیق بر اساس مطالعات کتابخانه ای و روش محاسباتی در راستای بازشناسی بخشی از اصول هندسی و ریاضی به کار رفته در طرح پلان های کاروانسراهای شاخص برون شهری انجام پذیرفته است. نتایج پژوهش در بررسی نمونه های موردی نشان می دهد که استفاده از چنین روش شناسی مبتنی بر قاعده با تکنیک های تولید طراحی هندسی معماری ایرانی- اسلامی مطابقت دارد و با معرفی پارامترهای تشکیل دهنده و الگوریتم سازی در فضای نرم افزار گرس هاپر، پارامتروار بودن کلّیت پلان کاروانسراهای برون شهری چهارایوانی تایید می شود. این نتیجه گیری را می توان برای پلان کاروانسراها و کاربری های مشابه به مانند مدرسه در سبک های دیگر مثل دو ایوانی و چندضلعی نیز بسط داد.