متشابه لفظی

مشابهت لفظی درباره آیاتی مطرح است که الفاظ آن ها از جهات مختلف با یکدیگر شباهتی سؤال برانگیز دارند. نوشتار حاضر تنها به بررسی آیات متشابه لفظی در مقوله ائتلاف اللفظ مع المعنی می پردازد و بر آن است به روش توصیفی تحلیلی، براساس کارکرد انواع سیاق و بهره مندی از دانش لغت، اختلاف میان آن ها را تبیین نماید. برای نیل بدین هدف، دو نمونه از آیات متشابه لفظی که الفاظ آن ضمن تناسب و هماهنگی با معانی، تنها در یک واژه قریب المعنی با یکدیگر اختلاف دارند، انتخاب و پس از کشف مجموعه واژگان تأثیر گذار در این آیات، با توجه به آن ها و نیز انواع سیاق، این تناسب ساختار و محتوا بازنگری و در نهایت بازسازی شده است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که توجه به انواع سیاق و مجموعه واژگان همنشین در این گونه آیات، نقش بسیار مؤثری در تبیین موارد اختلاف دارد به گونه ای که هر یک، در عین تناسب ظاهری، تناسب معنایی با یکدیگر نیز داشته و از حسن انتخاب مدبرانه ای برخوردارند تا جایی که اگر واژه دیگری، جای آن قرار گیرد، نمی تواند معنای نخست را افاده کند. توجه بدین امر، اعجاز قرآن را در ناحیه لفظ و معنا رقم زده و اندیشه تکراری بودن، تناقض و اختلاف میان آیات را از بین می برد.

قرآن کریم مشتمل بر شگفتی ها و زیبایی های بی پایانی است. حوزه بیانی و ادبی قرآن کریم بستر بخش عمده ای از جذابیت ها و برجستگی های آن است. بخشی از این زیبایی ها در قالب آیاتی ارائه گردیده که هم به لحاظ موضوعی و هم از لحاظ اسکلت واژگانی با هم یکسان اند و تنها در حروف یا واژگان اندکی ناهمگون می باشند. قرآن پژوهان از این امر با عنوان "" متشابه لفظی "" یاد کرده اند تا با اصطلاح "" آیات متشابه "" که در حوزه علوم و معارف قرآن مطرح است، پوشیده نگردد. از جُستارهای شایسته درنگ درباره این گونه از آیات، ترجمه آن ها به زبان فارسی است؛ چه ظاهر مشابه این دسته از آیات، گاه موجب لغزش مترجم می شود و بدون توجه به ناسازگاری اندکی که در واژگان این آیات هست، دریافت یکسان و در نتیجه ترجمه مشابهی از آن ها ارائه می گردد که این امر کاستی ترجمه را در پی دارد. در این پژوهش که با رویکرد توصیفی و تحلیل انتقادی صورت گرفته است، برخی از آیات متشابه لفظی مفرد، از نوع موارد ناهمگون به لحاظ اسم و فعل یا متفاوت از نظر نوع فعل مورد توجه قرار گرفته و در کنار تحلیل چرایی تشابه و تفاوت موجود در میان آن ها، ترجمه های ارائه شده از این آیات، توسط مترجمان قرآن (آیتی، خرمشاهی، شعرانی، فولادوند، قمشه ای، مکارم شیرازی) واکاوی شده است. در بررسی این ترجمه ها، روشن گردید که در بیشتر موارد، مفاهیم آیات مورد بحث، به درستی و استواری برگردان نشده؛ لذا نگارنده برگردان دقیق تری از این گونه آیات را پیشنهاد داده است.

در قرآن کریم گاه با آیاتی مواجه می شویم، که در الفاظ با آیات دیگر مشابه هستند؛ اما این به معنای یک سانی معنا نیست و هر آیه برای ارائه ی مفهومی خاص و جدا از آیه مشابه خود، نزول یافته و محتوای آن تکراری و بدون هدف نیست؛ اما در تفاسیر با نوعی یک نواختی در مفهوم ارائه شده از این آیات روبرو هستیم، زیرا عمدتاً نقشِ شناختیِ حروف، که در کشف تفاوت معنایی این گونه آیات اهمیت به سزایی دارند، نادیده انگاشته شده، پژوهش حاضر، نقد و بررسی تطبیقی کاربرد شناختی حروف جر در آیات شبیه به هم را مورد مطالعه قرار داده و با روش توصیفی-تحلیلی تلاش کرده، طی راهکارها و مؤلفه هایی با تکیه بر شواهد قرآنی چند حوزه از اختلاف های موجود در معنای آیات متشابه که در ساختار حروف جر نمایانند، مورد نقد و بررسی قرار دهد، از جمله این راهکارها تغییر بافتی، توصیف بافتی، تحدید، گسترش معنایی و... است، که هریک به گونه ای باعث کشف معنای حروف در آیات متشابه شده است؛ بنابراین با تمرکز بر روی این راهکارها می توان به کشف تفاوت هایی معنایی حروف در آیات متشابه نائل شد و چنین نتیجه گرفت که هر آیه معنای انحصاری خودش را دارد؛ زیرا حروف مستعمل و نحوه ی استقرارشان در بافت آیات مفهوم سازی خاصی را می طلبد، پس نمی توان تفسیری یکسان از این گونه آیات ارائه داد، در این نوشتار ضمن پرداختن به این امور، تفسیر دقیق تری از آیات متشابه لفظی ارائه شده است.

«مشابه» یا «متشابه لفظی» بر آن دسته از آیه ها و جمله های قرآنی اطلاق می شود که به طور کامل یا با اندکی تغییر بیش از یک بار تکرار شده اند. علّت تکرار شمار زیادی از این آیه ها و جمله ها بر پایه تغییر در تقدیم و تأخیر آن ها استوار است. نمونه ای از این آیه ها دو آیه ذیل است که تشابه موجود در قالب تقدیم و تأخیر « وَ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً وَ قُولُوا حِطَّهٌ » (البقره:58) و « وَ قُولُوا حِطَّهٌ وَ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً » (الاعراف:161) نمایان شده. علی رغم تلاش مفسران در توجیه چرایی تقدیم و تأخیر موجود در دو آیه مذکور، آرای آن ها مورد خدشه است و باید توجیه درست را در توجّه به سیاق، مکان نزول، مقام آیه و توجه به مفهوم سجده که در آن دو به کاررفته دانست.  مجموعه ی مطالب مذکور این نتیجه را به دست داده است که سوره ی بقره، برخلاف سوره اعراف که به توبیخ و سرزنش عصیانگران و متکبران، به ویژه بنی اسرائیل پرداخته، در مقام ذکر نعمت ها بر بنی اسرائیل و امت پیامبر است و تقدیم سجده که عملی در راستای شکرگزاری است و نیز تمامی قرائن دیگر در این جهت به کار گرفته شده اند.