طوفان البکاء

ظهور مضامی ن شیع ی درآثار هن ری که پیش از رسم ی شدن مذهب تشی ع در ایران آغاز شده ب ود، در دوران صفویان به رشد فزاینده ای رسید وتا دوران قاجار تداوم یافت. اما ورود صنعت چاپ به ایران عرصه های جدیدی را بر روی هنرمندان گشود. تعداد زیادی از کتب چاپی دوره قاجار که موضوعات دینی داشتند دراین دوره منتشر شد؛ یکی از این ها کتاب مصور طوفان البکاء است که به شرح مصائب اهل بیت پرداخته است که به سبب استقبال فراوان، اغلب مصور نی ز شده است. این پژوهش قصد دارد تصاویر نسخه ای منتخ ب را از کت اب مذکور، از منظر مضامین شیعی بررسی کند. پژوهش پیش رو به صورت توصیفی و تحلیلی و اطلاعات آن به روش کتابخانه ای گردآوری شده است. اکنون سوال آن است که مضامین شیعی تا چه میزان در تصویرسازی کتب مذهبی دوره قاجار کاربرد داشته است؟ و این مضامین در کتاب طوفان البکاء چگون ه به تصوی ر کشی ده شده است. نتایج گویای آن است که کتب حاوی مضامین شیعی حجم قابل ملاحظه ای از کتب چاپی دوره ق اج ار را به خود اختصاص داده اند و تصویرسازی آن ها تداوم سنت منع تصویرگری چهره معصومین(ع) و بهره گیری ازنمادهای مذهب ی را نشان می دهد. پیام نهفته دراین آثار برای مخاطبان شیعه به آسانی قابل دریافت است. اما برای آن دسته از هنرشناسان غربی که با مبانی تفکر شیعی آشنایی ندارند، دشوار است.

طبق روایات دینی جنّ موجودی غیرمادی است که با برخورداری از شعور و هستی غیرارگانیک در سلسله مراتب هستی، از نظر جایگاه پایین تر از انسان و بالاتر از حیوان قرار دارد. بنا ب ر روایات اسلامی، گروهی از جنیان پس از بعثت پیامبر اکرم(ص) به آن حضرت ایمان آوردند و در زمره مسلمانان جای گرفتند. اینان پس از رحلت نبیّ مکرم اسلام، به پیروی از ائمه اطهار(ع) پرداختند و در مواقع لازم، آمادگی خود را برای فداکاری ابراز نمودند. گزارش های منابع از حضور گروهی از آن ها در کربلا برای حمایت از امام حسین(ع) را می توان مصداق این مدعا به شمار آورد. دیدار گروهی از جنیان با سیدالشهدا(ع) در کربلا، موضوعی است که مورد توجه تصویرگران و نقاشان عصر قاجار همچون میرزا علیقلی خوئی قرار گرفته و به خلق تصاویری در این زمینه منجر شده است. این که تصاویر موجود در چاپ سنگی «طوفان البکاء» در عصر ناصری، (قطعِ نظر از وثاقت یا عدم وثاقت تاریخی) ( 1313-1264ق ) تا چه میزان با روایات اسلامی انطباق دارد، مسئله ای است که این مقاله می کوشد تا به روش کیفی و تحلیلِ محتوای تصاویر، به تبیین آن همت گمارد و نیز برخی از ابهامات موجود در خصوص حضور زعفر را برطرف نماید.

زبان حال سرایی یکی از شگردهای ادبی در مقتل نویسی است. این شگرد بیشتر در مقتل های تاریخی- داستانیِ بعد از سده نهم دیده می شود. برخی از زبان حال ها به سبب تأثیرگذاری بلاغی، به تدریج به عنوان واقعیت تاریخی پذیرفته شده اند و تحلیل و بررسی آن ها، دو هدف را برآورده می کند؛ نخست اینکه سیر تاریخی و تکوینی زبان حال سرایی در روایت پردازی های عاشورا به زبان فارسی شناخته می شود و دیگر اینکه سرچشمه برخی تحریفات در گزارش های تاریخی این واقعه معلوم می گردد. مقتل پژوهان، مقتل و مقتل نگاری را به دو نوع کلی تقسیم می کنند: مقتل های معتبر و قابل استناد که بیشتر شامل منابع کهن و نوشته های قرن دوم تا هفتم است و منابعی که به داستان پردازی روی آوردند و شامل مقتل های قرن هشتم تا چهاردهم هستند. در این نوشته، زبان حال سرایی در سه مقتلِ تاریخی-داستانیِ روضه الشهداء، مُحرِقُ القلوب و طوفانُ البُکاء بررسی شده است که از نظر گزارش تاریخی با نقد جدی مواجه هستند، اما از لحاظ نگارش ادبی و سبک هنری آن، قابل توجه می نمایند. محدوده پژوهش، روایت نبرد و شهادت حضرت قاسم بن حسن (ع) است که قصه پردازی های غیر مستندِ بسیاری در آن راه یافته است. نتیجه تحقیق نشان می دهد بیشتر زبان حال سرایی ها مربوط به گفتگوی شخصیت ها، به ویژه خاندان امام حسین (ع) است که بیشتر در خرده روایت های غیر معتبر آمده است و محتوای عاطفی دارد.