پارسی میانه

یکی از مهم ترین بخش های اساطیر مانوی، روایات مربوط به رستاخیز و پایان جهان است. هرچند نوشته های گوناگون مانویان، از فرقه های گوناگون و زبان های مختلف، در نوع نگاه به رستاخیز و نیز در کلیت روایات، با هم سازگارند، اما تفاوت هایی هم در این روایات به چشم می خورد. در این نوشتار، به تفاوت روایات مربوط به رستاخیز، در متون ایرانی میانه تورفانی و کفالایا ی قبطی پرداخته ایم. آثار تورفان توسط مانویان آسیای مرکزی از فرقه دیناوریه و کفالایا توسط مانویان مصر نگارش یافته اند. در هردو روایت، در پایان جهان، بخشی از نور برای ابد در تاریکی اسیر می ماند. تفاوت های اساسی این دو روایت که خود ناشی از تفاوت جهان بینی و ریشه های فکری و فرهنگی این دو گروه از مانویان است، در سه محور اساسی قرار می گیرند: 1- در متون تورفان، ایزدان از اسارت ابدی بخشی از نور در تاریکی، هیچ اندوهی به دل راه نمی دهند؛ حال آنکه در کفالایا ایزدان از این اسارت سخت می گریند و مویه می کنند.2- به طور کلی و پیرو مورد نخست، ایزدان در روایات تورفانی از ویژگی های انسانی چون اندوه و ترس و مویه گری بری اند، حال آنکه در کفالایا، ایزدان به این دردهای انسانی مبتلایند و چهره ای زمینی تر دارند.3- در متون تورفان، علت اصلی اسارت نهایی پاره هایی از نور، ناامیدی آنها به رستگاری است. در این روایات، کلید رستگاری، امید است. در کفالایا برای امید چنین نقشی قایل نشده اند. در پایان، به تاثیرریشه های فکری و فرهنگی ایران و مصر بر شکل گیری این تفاوت ها می پردازیم.

مانی، پیام آور ایرانی، در سده سوم میلادی دینی را بنیان نهاد که تا چند سده بعد، از چین تا اروپا را درنوردید. یکی از دلایل موفقیت مانی، تبلیغاتی گسترده با بهره گیری از ابزارهایی هنری همچون شعر و حکایات تمثیلی، خوش نویسی، تذهیب و نقّاشی و نیز به کارگیری انواع زبان های رایجِ آن روزگار بود. او برای ماندگاری و تأثیرگذاری اندیشه ها و آموزه هایش و حفظ اصالت آن ها، کتاب های متعدّدی را به زبان های گوناگون روزگار خود نوشت و پیروانش نیز این سنّت را ادامه دادند. شاپورگان به احتمال نخستین کتاب مانی بود که به منظور خوانده شدن و دریافته شدن در دربار ساسانی و قلمرو ایرانشهر به زبان پارسی میانه نوشته شد. مانی در این کتاب شرحی از رسالت خود و آموزه هایش را با بهره گیری از تعابیر و اصطلاحات و انگاره های آشنا در جهان ایرانی زرتشتی به تحریر درآورد. در این جستار براساس متون اصیل مانوی و منابع دست اول تاریخی، نخست شرحی درباره زندگانی و آموزه های مانی ارائه شده است و در ادامه، برپایه پاره های برجامانده از کتاب شاپورگان مانی و اشارات منابع تاریخی و ادبی، نشان داده شده که این کتاب چه آموزه هایی را منتقل می کرده، چه محتوا و کارکردی داشته و فرجام و سرنوشت آن در دوران اسلام چه بوده است. این مقاله توجّه می دهد که شاپورگان کهن ترین کتابی است که بخش هایی از آن عیناً از روزگار ساسانیان برجای مانده و ازاین رو گواهی است ارزنده بر زبان، ادبیّات و انگاره های فرهنگی و دینی ایرانِ اوایل عصر ساسانی.