فعل اسنادی

در این جستار بر آنیم تا کارکرد دو فعل «شدن» و «رفتن» را در گویش های فارسی خراسان بررسی کنیم. بدین منظور بیست و دو گویش از خراسان های رضوی، جنوبی و شمالی در این پژوهش بررسی، و چهار کارکرد این افعال شامل فعل حرکتی اصلی، فعل اسنادی، فعل کمکی و فعل وجهی مورد تحلیل قرار گرفته اند. با توجه به کارکرد این افعال، گویش های فارسی خراسان به سه دسته تقسیم شده و در برخی کارکردها برای برخی دسته ها زیردسته هایی نیز ارائه شده است. همچنین برای روشن تر شدن وضعیت این افعال در دوره نو شواهدی از دیگر گویش های ایرانی و گونه هایی از دیگر زبان های ایرانی چون کردی و بلوچی ارائه شده است.  با توجه به سیر تاریخی این افعال از دوره باستان تاکنون، نتایج این پژوهش بیانگر تغییراتی است که در کارکرد این افعال در برخی گویش های خراسان اتفاق افتاده، به گونه ای که آنها را نه تنها از زبان های ایرانی باستان و میانه، بلکه از فارسی امروز نیز متمایز ساخته است. برای مثال کارکرد فعل «رفتن» که به عنوان فعل حرکتی در دوره میانه وارد زبان فارسی شده، به گونه ای در گویش هایی چون مشهدی، کاشمری، ادکانی و دلبری تعمیم داده شده که فعل «رفتن» جای «شدن» را هم به عنوان فعل اسنادی و کمکی، حتی در گویشی چون ادکانی به عنوان فعل وجهی که اصولاً کارکردی نو حتی برای فارسی نو محسوب می شود، گرفته است. نتایج این پژوهش در شناخت بیشتر تحولات گویش های فارسی خراسان و زبان فارسی می تواند راهگشا باشد.

در برخی از ترجمه ها و تفسیرهای کهن قرآن در حوزه هرات، در ترجمه لغاتی خاص، واژه «هن» به کار رفته که معنای آن روشن نیست. در اغلب فرهنگ های کهن فارسی، لغت «هن» را مختص گویش شیرازی کهن و به معنی «است» دانسته اند؛ اما بررسی این لغت در ترجمه های کهن قرآن در حوزه هرات نشان دهنده تفاوت کاربرد و معنی آن با متون شیرازی است. در مقاله حاضر که به شیوه توصیفی- تحلیلی نوشته شده، در مرحله نخست تمامی نمونه های این لغت که در ترجمه های قرآن حوزه هرات آمده، گردآوری شده است. سپس با مراجعه به متن قرآن و معادل های این واژه در زبان عربی از یک سو و ریشه یابی و تبیین کاربردها و معانی کهن این واژه در متون دوره فارسی میانه و قرون نخست اسلامی از سوی دیگر، تلاش شده است که معانی و کاربردهای این واژه نادر در ترجمه های قرآنی تبیین و تحلیل شود. مهم ترین نتایج به دست آمده از پژوهش حاضر به شرح ذیل است: در اغلب موارد «هن» به صورت کاملاً مکانیکی و بدون توجه به ساختار نحوی زبان فارسی در ترجمه بخشی از عبارات «هذا»، «هاتین»، «هَؤلاء»، «یومئذٍ»، «کذلک»، «هنالک»، «الان» و «ل َ» آمده و بنابراین، نه در عربی فعل محسوب می شود و نه در ترجمه فارسی در جایگاه فعل اسنادی است. «هن» در ترجمه تک واژهایی از لغات «هذا، هاتین، هؤلاء و ...» به کار می رود که معنی تنبیه، توجه و تأکید دارند. در مواردی هم که به نظر می رسد «هن» معادل روشنی در متن عربی آیه شریفه ندارد و به عنوان فعل اسنادی/ عامل ربط به کار رفته، همان معنای تأکید و تنبیه پیش گفته را دارد. بنابراین، می توان نتیجه گرفت در گونه هروی زبان فارسی «هن» به عنوان گونه ای از صیغه سوم شخص مفرد فعل h- «هست/ است» یکی از مؤلفه های معنایی از یاد رفته این فعل در دوره میانه، یعنی قطعیت و حتمیت و تأکید بر بی زمانی اسناد را در خود حفظ کرده و به دوره جدید زبان فارسی انتقال داده است.