فارسی هروی

در برخی از ترجمه ها و تفسیرهای کهن قرآن در حوزه هرات، در ترجمه لغاتی خاص، واژه «هن» به کار رفته که معنای آن روشن نیست. در اغلب فرهنگ های کهن فارسی، لغت «هن» را مختص گویش شیرازی کهن و به معنی «است» دانسته اند؛ اما بررسی این لغت در ترجمه های کهن قرآن در حوزه هرات نشان دهنده تفاوت کاربرد و معنی آن با متون شیرازی است. در مقاله حاضر که به شیوه توصیفی- تحلیلی نوشته شده، در مرحله نخست تمامی نمونه های این لغت که در ترجمه های قرآن حوزه هرات آمده، گردآوری شده است. سپس با مراجعه به متن قرآن و معادل های این واژه در زبان عربی از یک سو و ریشه یابی و تبیین کاربردها و معانی کهن این واژه در متون دوره فارسی میانه و قرون نخست اسلامی از سوی دیگر، تلاش شده است که معانی و کاربردهای این واژه نادر در ترجمه های قرآنی تبیین و تحلیل شود. مهم ترین نتایج به دست آمده از پژوهش حاضر به شرح ذیل است: در اغلب موارد «هن» به صورت کاملاً مکانیکی و بدون توجه به ساختار نحوی زبان فارسی در ترجمه بخشی از عبارات «هذا»، «هاتین»، «هَؤلاء»، «یومئذٍ»، «کذلک»، «هنالک»، «الان» و «ل َ» آمده و بنابراین، نه در عربی فعل محسوب می شود و نه در ترجمه فارسی در جایگاه فعل اسنادی است. «هن» در ترجمه تک واژهایی از لغات «هذا، هاتین، هؤلاء و ...» به کار می رود که معنی تنبیه، توجه و تأکید دارند. در مواردی هم که به نظر می رسد «هن» معادل روشنی در متن عربی آیه شریفه ندارد و به عنوان فعل اسنادی/ عامل ربط به کار رفته، همان معنای تأکید و تنبیه پیش گفته را دارد. بنابراین، می توان نتیجه گرفت در گونه هروی زبان فارسی «هن» به عنوان گونه ای از صیغه سوم شخص مفرد فعل h- «هست/ است» یکی از مؤلفه های معنایی از یاد رفته این فعل در دوره میانه، یعنی قطعیت و حتمیت و تأکید بر بی زمانی اسناد را در خود حفظ کرده و به دوره جدید زبان فارسی انتقال داده است.