بحران آذربایجان

این پژوهش تلاشی است در جهت روشن کردن شیوه های بازنمایی بحران آذربایجان در کاریکاتورهای نشریه تهران مصور که توسط گفتمان مدرنیسم پهلوی جهت تثبیت فهم و روایتی خاص از هویت ملی بکار گرفته شدند. برای تحلیل بیست و چهار کاریکاتور تهران مصور در فاصله زمانی شهریور 1324 تا آذر 1325 از روش نشانه شناسی اجتماعی بهره بردیم تا با مطالعه نظام های نشانه ای از جمله نمادها به درک واقعیت های عینی بحران آذربایجان و نگرش عمومی نسبت به آن دست یابیم. بررسی فرایند معنی دار شدن کاریکاتورها بر اساس سه فرانقش مهم بازنمودی، تعاملی و ترکیبی در رویکرد نشانه شناسی کرس و ون لیون نشان داد که گفتمان پهلوی آگاهانه با تقلید از نمادنگاری دوران انقلاب مشروطه و رضاشاهی به تثبیت آن بخش از مؤلفه های ایجابی هویت ملی پرداخت که وحدت ملی و امکان تجسم ایران به عنوان ملت واحد با مرزهای ثابت را فراهم می کرد. نمادهای قابل تصور و ملموس مانند نقشه، درخت، مادر وطن، تاریخ و شاهان پراقتدار و... در همین راستا بکار گرفته شدند. سکوت معنادار تهران مصور در خصوص نمادهای تمایزبخش قومی مانند زبان و قومیت و... با هدف انکار بحران در خودآگاهی عمومی نسبت به هویت جمعی برساخته ی ناسیونالیسم رسمی، انجام می شد. بهره گیری از نمادهایی دال بر توطئه، نفاق و صفات تمامیت خواهانه ی سران حزب توده و فرقه دموکرات به غیر سازی آنان کمک می کرد و مانع از آن بود تا فرقه اهداف خویش را سازگار با اصول مشروطیت و قانون اساسی جلوه دهد و یا به شیوه مشابه مرکز از شعارهای ناسیونالیستی جهت جلب حمایت و همدلی آزادی خواهان بهره گیرد. گفتمان جنسیت و خشونت در نمادنگاری کاریکاتورهای تهران مصور با تحریک غیرت ملی راه را برای عملیات سرکوبگرانه و نظامی در آذربایجان باز می کرد تا مفهوم اقتدار شاه و ارتش، ضامن استقلال و وحدت ملی کشور، تثبیت گردد.

در این پژوهش به دنبال فرآیندهای دو بحران و رخداد تاریخی، سیاسی و اقتصادی در ایران، چون بحران آذربایجان (1945) و بحران انرژی (4-1973) می باشیم. سؤال اصلی این است که چگونه این دو بحران حل شد، آیا سیاست داخلی و خارجی و مقابله دولت مرکزی (سیاستمداری قوام السلطنه و سلطه گری محمدرضاشاه) و یا با در نظر گرفتن وابستگی ایران، فقط عملکرد قدرتهای خارجی در حل و فصل این دو بحران مؤثر واقع شدند؟ در این پژوهش از نظریه نظام جهانی جان فوران استفاده شده است. نتایج مقاله در مورد بحران آذربایجان نشان داد که نباید از اقدامات همه جانبه و زیرکانه قوام السلطنه غافل شد اما در سطح بین المللی نیز با هم داستان شدن انگلیسی ها و آمریکایی ها، به علاوه خروج کامل آمریکا از سیاست انزواگرایانه، آگاهی افکار عمومی و مطبوعات جهان از مباحث مطروحه در شورای امنیت سازمان ملل متحد، ادامه بحران آذربایجان را برای شوروی پرهزینه و غیر عقلانی ساخت، پس حل شدن این بحران از زاویه نظام جهانی بسیار تأثیرگذارتر از سیاست داخلی و خارجی ایران بوده است. در مورد بحران نفتی هم که باعث تغییراتی در نظام جهانی شد آمریکا نقش مؤثری در ایجاد و حتی پایان دادن به این بحران ایفا کرده است. هدف از پژوهش پیش رو پاسخ به پرسش های پژوهش و بررسی درستی یا نادرستی فرضیه به شیوه ی توصیفی - تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای و اسنادی است.

بحران آذربایجان از جمله رویدادهایی است که بررسی تحولات آن از اهمیت وافری برخوردار است. آغاز و پایان غائله آذربایجان را می توان در سه سطح مورد بحث قرار داد: سطح فردی و تاکید بر اقدامات کسانی چون پیشه وری و قوام، سطح ملی؛ نقش ظلم های دولت پهلوی اول به مردم آذربایجان به عنوان عامل شروع بحران و رویکردهای نهادهای ملی(ارتش، مجلس و دولت) در پایان دادن به آن؛ و نهایتا سطح بین المللی که در آن باید به نقش قدرت های مهم متفق در جنگ جهانی دوم به عنوان عامل مهم آغاز و پایان بحران تاکید کرد. بر این اساس این مقاله نیز تلاش می کند تا این واقعه را در چارچوب نظم بین المللی و رویارویی قدرت های بزرگ مورد واکاوی قرار دهد. در این چارچوب سوالی که در این پژوهش مورد بررسی قرار می گیرد از این قرار است: شباهت و تفاوت رفتار ایالات متحده و انگلیس در بحران آذربایجان را چگونه می توان تحلیل کرد؟ این پژوهش تاکید دارد با توجه به اینکه جنگ جهانی دوم برهه ای است که هژمون پیشین جای خود را به هژمون جدید می دهد، در چارچوب نظریه نظام جهانی والرشتاین و باتاکید بر مفهوم هژمون می توان به تحلیل شباهت ها و یا تفاوت های الگوی رفتاری دو قدرت بزرگ دنیا در این رویداد پرداخت. در این چارچوب این مقاله با رویکردی مقایسه ای و گردآوری داده های کتابخانه ای این رویداد مهم را مورد تحلیل قرار می دهد.