فرآیند خط مشی گذاری

وجود خط مشی های متعدد برای حل مسائل مشترک و یا برای حوزه خط مشی واحد، سبب می گردد نتایج آن خط مشی ها حاصلِ مطلوبی را به ارمغان نداشته باشند. موازی کاری، تعارض نقش ها و عدم همکاری میان نهادهای ذیلِ یک حوزه خط مشی گاه باعث می شود با برآیند صفر و یا حتی منفی در ارزیابی نتایج آن خط مشی ها مواجه گردیم. چه باید کرد؟ مدل ها و رویکردهای متنوعی در پاسخ به این سؤال ارائه شده است. پاسخ به این سؤال را در انبوهی از مفاهیم متنوعی می توان یافت که هریک از زاویه ای خاص و گاهی متفاوت به این مسئله نگریسته اند. اصلی ترین پاسخ را با مفهومی تحت عنوان «یکپارچه سازی خط مشی» پیشنهاد داده اند. یکپارچه سازی خط مشی را می توان « به مثابه یک فرآیند مفهوم پردازی تعریف نمود که طی آن، خط مشی ها در یک کلِّ واحد، همسان و هماهنگ می شوند و یا اینکه مسائل مربوط به یک خط مشی در دیگر خط مشی ها ادغام می شود». علی رغم مناسب بودن این رویکرد برای اجرا در فرآیند خط مشی گذاری در حوزه های مختلف کشور، چنین رویکردی نتوانسته است مسیر همواری را برای خود ایجاد نماید. این تحقیق بر آن است تا با استفاده از روش شناسی نظریه پردازی داده- بنیاد به واکاوی علل این ناکامی در حوزه فرهنگ بپردازد. بدین منظور، مصاحبه های عمیق و باز با خبرگان اجرایی و دانشگاهی حوزه خط مشی گذاری فرهنگی صورت گرفت و نظرات آنان در سه مرحله و بر اساس کدگذاری باز، محوری و انتخابی مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفت. آنچه در نهایت حاصل گردید، سه مقوله اصلیِ مؤثر در ناکامی یکپارچه سازی خط مشی های فرهنگی در ایران بوده است که با عناوین زیست بومِ فرهنگ، ساختار خط مشی گذاری و فرآیند خط مشی گذاری معرفی شده اند. این مقوله ها با دسته بندی عوامل ناکامیِ موجود در ادبیات علمی این حوزه (عوامل هنجاری، سازمانی و رویه ای) انطباق معنایی دارند. در ذیل هریک از این مقوله ها، دلایل اصلی علل ناکامی یکپارچه سازی تشریح شده است.

سیاست های اقتصادی کشورها شامل خط مشی گذاری در حوزه های مختلف پولی و بانکی، مالی و بازرگانی است. سیاست های پولی در اقتصادهای بانک محور اهمیت بیشتری دارد و دولت سیاست های سایر حوزه ها را بر اساس بازار پول تنظیم می کند. پژوهش حاضر با توجه به چالش های اقتصاد کشور از جمله رشد تورم، شوک های قیمتی، رشد نقدینگی، ورشکستگی موسسات مالی و طرح های ناموفق و با هدف ارائه الگوی فرآیند خط مشی گذاری دراین حوزه انجام شده است. در این پژوهش براساس فرآیند شش مرحله ای خط مشی گذاری و پس از انجام مطالعات اکتشافی و مصاحبه با خبرگان، سازمان ها و عوامل موثر احصا و مدل تحلیلی طراحی شد. مدل با داده های پرسشنامه و پس از تعیین روایی و پایایی با روش CVR و ضریب آلفای کرونباخ، و تکنیک های آماری و تحلیل عاملی تائیدی و نرم افزارهای SPSS، LISREL و Excel برازش شد. نتایج به ترتیب لزوم حضور 8 ، 8، 12، 7، 7، 11 سازمان در مراحل تشخیص، تدوین، تصویب، اجرا، ارزیابی و تغییر/خاتمه خط مشی و تاثیر 7 عامل داخلی و 6 عامل خارجی را بر فرآیند خط مشی گذاری تائید کرد.

پژوهش حاضر با هدف تبیین الگوی فرایند خط مشی گذاری در نظام آموزش و پرورش ایران صورت گرفته است. روش تحقیق آمیخته اکتشافی و نوع تحقیق توصیفی پیمایشی بوده و داده ها به صورت مصاحبه و میدانی -گردآوری گردید. جامعه آماری مدیران، خبرگان و اساتید در حوزه خط مشی گذاری آموزش و پرورش بودند که در بخش کیفی با رویکرد نمونه گیری هدفمند، تعداد 14 نفر جهت مصاحبه و در بخش کمی برای گردآوری داده های مورد نیاز، تعداد 120 نفر از خبرگان و مدیران ستادی و استانی آموزش و پرورش و مراکز خط مشی گذاری آموزش و پرورش به روش نمونه گیری با استفاده از فرمول کوکران انتخاب شدند. ابزار جمع آوری اطلاعات در بخش کیفی شامل مصاحبه نیمه ساختار یافته و در بخش کمی از پرسشنامه محقق ساخته با طیف پنج گزینه ای لیکرت استفاده گردید. برای تعیین روایی از روایی محتوایی و همزمان و برای تعیین پایایی و اعتبار ابزار اندازه گیری نیز از آلفای کرونباخ استفاده شد. برای تحلیل داده های کیفی از روش تحلیل مضمون و برای داده های کمی از شاخص های توصیفی، آزمون فریدمن نرم افزارSmart PLSو SPSS24 استفاده شد. تحلیل داده ها در نهایت به احصای 63 مضمون پایه، 13 مضمون سازمان دهنده، 3 مضمون فراگیر و شکل گیری الگوی نظری انجامید.

یکی از روش های ایجاد این دیدگاه شهروند محور و شکل گیری مردم سالاری، ایجاد پل ارتباطی بین شهروندان و دولت برای مشارکت دادن شهروندان در فرآیند خط مشی گذاری است. بنابراین اصل مشارکت شهروندان در فرایند خط مشی گذاری یک پدیده مطلوب است، اما مشخص نیست که چگونه می توان زمینه را برای ایجاد چنین شرایطی فراهم کرد. از همین رو در این پژوهش به شناسایی عوامل موثر بر مشارکت شهروندان در فرایند خط مشی گذاری عمومی در وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی پرداخته شد. پس از بررسی مبانی نظری و مطالعات پیشین در حوزه مشارکت شهروندان در فرایند خط مشی گذاری عمومی، بر اساس مطالعات صورت گرفته، 16 عامل موثر شناسایی گردید. سپس این مولفه ها در قالب سه مرحله پرسشنامه دلفی در اختیار خبرگان قرار گرفت. با عنایت به تحلیل سه راند دلفی، 1 مولفه در سایر مولفه ها ادغام شد و 5 مولفه نیز حذف گردید و در نهایت 15 مولفه مورد تایید خبرگان قرار گرفت. در ادامه با استفاده از نظرات کارشناسانه 80 نفر از خبرگان و متخصصان در وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، به دسته بندی و بررسی آماری عوامل پرداخته شد و تحلیل نتایج با استفاده از تکنیک تحلیل عاملی اکتشافی، نشان داد که می توان 15 مولفه را ذیل 5 عامل دسته بندی کرد. عوامل اصلی شناسایی شده شامل ارتباط و کانال های ارتباطی، حمایت از نمایندگان و منتخبان شهروندان، تنظیم قوانین و مقررات، تشویق و ایجاد انگیزه در شهروندان و اصلاحات در ساختار دولتی بود.