تأویل های قرآنی

مثنوی معنوی از آثار بزرگ عرفانی است که مولوی در این مجموعه با گفتمان قرآنی خود آموزه ها و تعالیم بسیاری را در اختیار سالکان قرار می دهد. وی در عرصه تأویل آیات قرآن نیز نظرات خاصی دارد و با ذوق عرفانی خود سعی کرده جوانب مختلف معنایی آیات قرآن را تشریح کند. اولین کسی که به تقلید از مولانا به سرودن مثنوی پرداخت و از آموزه های مثنوی معنوی بهره برد، فرزندش سلطان ولد است؛ وی اگر چه در عرصه عرفان به تجربیات جدیدی دست یافته، لیکن منظومه فکریش بسیار متأثر از بزرگان طریقه مولویه خصوصاً پدرش مولاناست. تأمل در مثنویهای سه گانه او نشان می دهد که بسیاری از تأویلهای قرآنی مثنوی مولانا در این آثار بازتاب یافته است. نگارندگان در این جستار نظرات مولانا در مورد تأویل و معانی خاصی را که از آیات قرآن بیان می کند، بررسی می کنند و میزان تأثیر آنها را در مثنویهای سلطان ولد آشکار می سازند. بر اساس نتایج این پژوهش مشخص می شود که مولانا و به تأسی از او سلطان ولد کلام خود را تفسیر قرآن می دانند و معتقدند که گفتار اولیای فانی مانند وحی راهگشای انسانهاست؛ پس مفسر قرآن اولیای الهی هستند، نه سخرگان هوس. در نظرگاه آنها قرآن لایه های معنایی متعددی دارد و تکیه بر ظاهر قرآن به هیچ روی شایسته مردان الهی نیست. مولانا بر آن است که اولیای واصل فقط تا بطن سوم قرآن را درک می کنند، لیکن سلطان ولد معتقد است افراد روحانی تا بطن سوم را درک می کنند و درک لایه های معنایی دیگر در انحصار اولیای معشوق است.

بهاءالدین سلطان ولد از مشایخ و اقطاب طریقه مولویه است. او با آفرینش آثاری به تقلید و پیروی از سبک و شیوه پدرش مولانا جلال الدین پرداخت و به تشریح افکار و جهان بینی او همت گماشت؛ سلطان ولد در آثار خود بسیار از گفتمان مولانا تأثیر پذیرفت؛ اما با سلوک عملی به تجربیات جدیدی نیز دست یافت؛ این امر موجب شد نظریه های بدیعی درباره بعضی از مباحث الهیات، قرآن و حدیث و عرفان اسلامی بیان کند. تأمل در آثار سلطان ولد نشان می دهد او مانند دیگر بزرگان مکتب مولویه به تأویل گرایش بسیاری دارد؛ بسیاری از تأویل هایی که در آثار سلطان ولد دیده می شود، متأثر از مقالات شمس تبریزی و آثار پدرش مولاناست؛ البته او در این عرصه نوآوری هایی نیز دارد. نگارندگان در این مقاله که مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای است و با روش توصیفی - تحلیلی انجام می شود، اشارت های نوگرایانه سلطان ولد را در عرصه تأویل آیات قرآن با توجه به گفتار دیگر بزرگان صوفیه به ویژه مولانا و تفاسیر عرفانی متقدم بررسی و تحلیل می کنند؛ سپس به این پرسش پاسخ می دهند که سلطان ولد در عرصه تأویل آیات قرآن چه نوآوری هایی دارد و تا چه اندازه نگرش او با دیدگاه مشایخ گذشته متفاوت است. نتیجه این پژوهش آشکار می کند که سلطان ولد شعر اولیا را تفسیر و تشریح کلام الهی می داند و سخن خود را حاصل الهام حق می شمرد. او معتقد است اولیای واصل به تمام بطون قرآن مسلط اند؛ اما همه اسرار الهی در لفظ و عبارت نمی گنجد؛ علاوه بر این سلطان ولد در عرصه تشریح مقاصد آیات قرآن به ظاهر و باطن آنها توجه دارد.