سلوک الملوک

سقوط خلافت عباسى توسط مغولان به سال 656 ق، نه تنها نقطه عطفى در تاریخ سیاسى جهان اسلام به شمار مى‏رود، بلکه آثار ژرفى نیز بر تحولات بلند مدت مذهبى جهان اسلام بر جاى گذاشت. مقاله حاضر به منظور بررسى بازتاب چالش‏هاى مذهبى ناشى از بحران خلافت پس از اضمحلال عباسیان، این مسئله را از منظر بینشِ عقلى و فلسفه سیاسى ـ مذهبى فضل‏اللّه‏ بن روزبهان خنجى، نماینده مکتب اهل سنت در قرن نهم و دهم هجرى مورد بررسى قرار مى‏دهد. خنجى در راستاى تجدید نظریه خلافت، به شریعت‏نامه نویسى روى آورد و تلاش کرد که قواعد «حکومتِ اسلامىِ آرمانى» را طرح‏ریزى کند که وظیفه سلطان در این حکومت، اعاده نظم مذهبىِ قبل از فروپاشىِ عباسیان بود. در این مقاله از روش توصیفى ـ تحلیلى با تکیه بر منابع کتابخانه‏اى استفاده شده و داده‏ها بر اساس تألیفات خنجى، منابع عصر صفوى و تحقیقات جدید، جمع‏آورى، آن‏گاه به یافته اصلى تحقیق و تبیین و تحلیل مسئله اشاره شده است.

عرفان و سیاست دو مقوله ای هستند که با هم نسبت دارند و بر هم تأثیر می نهند. تلفیق شخصیت شاه- حاکم با انسان کامل عرفانی، یکی از جایگاه های این اثرگذاری است. انسان ها در پی پیدا کردن الگوی انسان کامل عرفانی، با نسبت دادن فره ایزدی و تأیید الهی، شاهان را نمونه آن الگو دانسته اند. این الگو دارای ویژگی هایی مشابه با انسان کامل مورد نظر ادیان غیر الهی و الهی است؛ از جمله داشتن فره ایزدی، عادل، خردمند و حکیم بودن. این پژوهش با استفاده از روش تحلیل-محتوا، تأثیر عرفان را در شکل گیری تصویر شاه-انسان کامل در متون تعلیمی ( قابوس نامه، سیاست نامه، اخلاق ناصری، گلستان سعدی و سلوک الملوک) بررسی کرده و نتایج تحقیق حاکی از آن است که نگرش عرفانی در تصویر و ترسیم شخصیت شاه- حاکم در متون غیر عرفانی (تعلیمی) نقش بسزایی داشته است. بر این اساس، ما با دو نوع نگرش روبه رو هستیم: 1. شاه-انسان کامل قابل تحقق؛ 2. شاه-انسان کامل غیر قابل تحقق (ایدئال). بر اساس بررسی های به عمل آمده شاه-انسان کامل غیر قابل تحقق، فقط در سلوک الملوک توصیف شده است.

خنجی از مورخان رسمی بود که علاوه بر گزارش احوال سلاطین، پرداختن به مسائل اجتماعی نیز در آثارش مشهود است؛ اما طرح این مسائل در آثار او ذیل تاریخ حکومت و آمیخته با نگرش های فقهی-حقوقی بود که وجه تمایز او نسبت به دیگر مورخان هم عصرش است. هدف این مقاله آن است که با روش توصیفی-تحلیلی برجسته ترین موضوعات اجتماعی مدنظر خنجی را تا حد امکان در سه اثر تاریخی اش – عالم آرای امینی، مهمان نامه بخارا و سلوک الملوک وا کاود.